ઔંધ પ્રયોગ

ઔંધ પ્રયોગ અથવા ઓંધ પરીક્ષણ એ બ્રિટિશ ભારતમાં ગ્રામીણ સ્તરના સ્વ-શાસનનો પ્રારંભિક પ્રયોગ હતો જેની શરૂઆત ૧૯૩૮માં વર્તમાન મહારાષ્ટ્રના ઔંધ રાજ્યમાં થઈ હતી. મોહનદાસ ગાંધી અને મૌરિસ ફ્રાઇડમેને નવેમ્બર ઘોષણાપત્રનો મુસદ્દો તૈયાર કરવામાં મદદ કરી હતી, જેણે ઔંધ રાજ્યનું શાસન રાજા પાસેથી પ્રજાને સોંપ્યું હતું અને ૧૯૩૯માં ઔંધના સ્વરાજ બંધારણમાં કાયદો બન્યો હતો. ઔંધ પ્રયોગ સ્વતંત્રતા પહેલાના ભારતમાં એક અસામાન્ય વિચાર હતો, જ્યાં રજવાડાઓના શાસકો તેમની સત્તા સોંપવા માટે અનિચ્છુક હતા.

પ્રગતિ અને બહાલી

તે સમયે, ઔંધ બ્રિટિશ ભારતમાં એક રજવાડું હતું, જેના પર ૧૬૯૯થી રાજાઓના વારસોનું શાસન હતું. ભારતના પ્રાંતોથી વિપરીત, જે બ્રિટિશ સરકાર દ્વારા સીધા નિયંત્રિત હતા, રજવાડા આંશિક રીતે સ્વતંત્ર હતા. દરેક રજવાડા બ્રિટિશ રાજા અથવા રાણી સાથે પોતાનો કરાર (સંધિ) કરતા હતા, જેનાથી રજવાડાઓને ચોક્કસ અંશે સ્વાયત્તતા હતી.

૧૯૩૮માં ઔંધના શાસક રાજા ભવાનરાવ શ્રીનિવાસરાવ, ફ્રાઇડમેન (જે સ્વામી ભારતનંદ તરીકે પણ ઓળખાય છે) ને મળ્યા, જેઓ એક પોલિશ એન્જિનિયર હતા અને ગાંધીજીના અનુયાયી હતા. રાજાના પુત્ર, આપા પંતના જણાવ્યા મુજબ, "ફ્રાઇડમેનનો મારા પિતા પર ખૂબ પ્રભાવ હતો, અને તેમના પંચોતેરમા જન્મદિવસે તેમણે કહ્યું, 'રાજા સાહેબ, તમે મહાત્મા ગાંધી પાસે જઈને ઘોષણા કેમ નથી કરતા કે તમે બધી શક્તિ લોકોને આપી રહ્યા છો કારણ કે તેનાથી સ્વતંત્રતા સંગ્રામમાં મદદ મળશે."

રાજા ભવનરાવ ભારતીય સ્વતંત્રતા ચળવળના પ્રબળ સમર્થક હતા, અને ઇન્દિરા ગાંધીના મતે, "મોટાભાગના મહારાજાઓ અને રાજાઓના વલણ અને વર્તનથી તદ્દન વિપરીત", ઔંધના લોકોના કલ્યાણ માટે ઉભા રહ્યા હતા. રાજાએ સ્વ-શાસનના વિચારને સહર્ષ સમર્થન આપ્યું, ફ્રાઇડમેને ઘોષણાપત્રનો એક મુસદ્દો તૈયાર કર્યો, અને રાજા અને તેમના પુત્ર ગાંધીજીને મળવા વર્ધા ગયા. ત્યાં, ગાંધીજીએ બંધારણનો અંતિમ મુસદ્દો લખ્યો, જેને ૨૧ જાન્યુઆરી ૧૯૩૯ના રોજ બહાલી માટે રાજ્ય વિધાનસભામાં મોકલવામાં આવ્યો.

રાજા એક સ્વ-ઘોષિત રાષ્ટ્રવાદી હતા, અને ૧૯૩૮માં પ્રયોગની શરૂઆતથી બ્રિટિશ શાસકોમાં ચિંતા ફેલાઈ ગઈ. બ્રિટીશરોએ તેમને ગાંધીના મિત્ર હોવા બદલ ઠપકો આપ્યો, અને રાજાને "રાજ વિરુદ્ધ બળવાખોર" કહ્યા. જવાબમાં, જવાહરલાલ નેહરુ અને ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસે રાજાને પોતાનો ટેકો આપ્યો.

સ્વરાજ, અથવા સ્વ-શાસન, બ્રિટિશ વર્ચસ્વથી સ્વતંત્રતા માટે ગાંધીજીના આંદોલનનો પાયો હતો, અને તેમાં વિકેન્દ્રિત સ્વ-શાસન અને સમુદાય નિર્માણના સિદ્ધાંતોનો સમાવેશ થતો હતો. બંધારણના ઉદ્‌ઘાટન સમયે, રાજા ભવાનરાવે ગાંધીજીના સ્વરાજના આદર્શોને સમર્થન આપતાં જાહેર કર્યું કે:

આપણે ઔંધના લોકોને હંમેશા યાદ રાખવા વિનંતી કરવી જોઈએ કે સરકાર નિયંત્રણ, સ્વ-સરકાર એટલે આત્મ-નિયંત્રણ અને આત્મ-બલિદાન. ઔંધમાં આવી રહેલા નવા યુગમાં, અને આપણે આપણા સમગ્ર દેશને આશા રાખીએ છીએ કે, મજબૂત લોકો નબળાઓની સેવા કરશે, શ્રીમંત લોકો ગરીબોની સેવા કરશે, વિદ્વાન લોકો અભણ લોકોની સેવા કરશે. સેવા અને બલિદાનની આ ભાવના વિના સ્વ-સરકાર કોઈને કોઈ શોષણના સ્વરૂપમાં ક્ષીણ થઈ જશે.

બહાલી બાદ

સ્વ શાસનની બહાલી બાદ, ઔંધ રાજ્યનું મૂળથી પુનર્ગઠન કરવામાં આવ્યું, સ્થાનિક વહીવટ પાંચ ચૂંટાયેલા પ્રતિનિધિઓ સાથે ગ્રામ પંચાયતોના હાથમાં સોંપવામાં આવ્યો, જે તમામ પુખ્ત વયના લોકોને આપવામાં આવેલા નવા મતદાન અધિકારો દ્વારા મતદાન પ્રક્રિયા દ્વારા કાર્યભાર સંભાળતા હતા. દરેક પંચાયતે એક પ્રમુખની પસંદગી કરી, જે પ્રાદેશિક તાલુકા પરિષદોમાં તેમનું પ્રતિનિધિત્વ કરતા. દરેક તાલુકા પરિષદ રાજાની અધ્યક્ષતામાં બનેલી કેન્દ્રીય સભામાં એક પ્રમુખ અને બે પ્રતિનિધિઓની પસંદગી કરતી હતી. સભાના નેતા તરીકે રાજાની ભૂમિકા હોવા છતાં, પ્રાદેશિક સરકારની જવાબદારી, વ્યવહારિક રીતે, લોકોના હાથમાં હતી. પંચાયતોને શિક્ષણ, કલ્યાણ, પાણી પુરવઠો, સ્વચ્છતા, રસ્તાઓ અને જાહેર ઇમારતોના બાંધકામ અને જાળવણી, અને ગ્રામજનોની આરોગ્ય સલામતી, સામાજિક અને આર્થિક સુખાકારી સંબંધિત અન્ય તમામ પ્રવૃત્તિઓની જવાબદારી સોંપવામાં આવી હતી.

૧૯૩૯ અને ૧૯૪૫ ની વચ્ચે, સત્તાવીસ નવી પ્રાથમિક શાળાઓ સ્થપાઈ, જે દરેક ગામ દીઠ એક કરતા વધુ હતી. આ ઉપરાંત, ચૌદ માધ્યમિક શાળાઓ અને ત્રણ ઉચ્ચ શાળાઓ બનાવવામાં આવી અને કર્મચારીઓની ભરતી કરવામાં આવી, જેમાં શિક્ષકોની કુલ સંખ્યા બમણી થઈ ગઈ. પ્રૌઢ શિક્ષણનો ખર્ચ પણ બમણો કરવામાં આવ્યો.

૧૯૪૦ના દાયકામાં મહારાષ્ટ્રના કેટલાક ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસના નેતાઓ ઓંધ પ્રયોગમાં સક્રિયપણે સામેલ થયા હતા, જેમાં તાત્યા શિખરે, અન્નાસાહેબ સહસ્રબુધે અને નાના અને ભાઉ ધર્માધિકારી મુખ્ય હતા. ૧૯૪૨માં ભારત છોડો આંદોલન દરમિયાન ધરપકડથી બચવા માટે જ્યારે અચ્યુતરાવ પટવર્ધન છુપાઈ ગયા, ત્યારે તેમણે ઔંધ ગામડાંઓને તેમની ગતિવિધિઓના આધાર તરીકે ઉપયોગ કર્યો.

ગ્રામ્ય સ્તરના સ્વ-શાસનનો ઔંધ પ્રયોગ ૧૯૪૭માં ભારતની સ્વતંત્રતા સુધી ચાલુ રહ્યો, જ્યારે બધા રજવાડાઓને ભારતના નવા પ્રભુત્વમાં ભેળવી દેવામાં આવ્યા.

આ પણ જુઓ

• સ્વરાજ
• સર્વોદય
• સ્વદેશી

સંદર્ભ

• Allen, Charles; Dwivedi, Sharada. Lives of the Indian Princes. London: Century Publishing (1984). ISBN 0-7126-0910-5.
• Alter, Joseph S. Gandhi's Body. University of Pennsylvania Press (2000). ISBN 978-0-8122-3556-2.
• Parel, Anthony. Gandhi, Freedom, and Self-Rule. Lexington Books (2000). ISBN 978-0-7391-0137-7.

પૂરક વાંચન

• Pant, Apa. An Unusual Raja: Mahatma Gandhi and the Aundh Experiment. Sangam Books, (1989). ISBN 978-0-86131-752-3.
• Rothermund, Indira. The Aundh Experiment: A Gandhian Grass-roots Democracy. Somaiya, (1983). ISBN 978-0-8364-1194-2.