દેવીભાગવત પુરાણ

દેવીભાગવત પુરાણ
દેવીભાગવત પુરાણની હસ્તપ્રત
માહિતી
ધર્મ	હિંદુ ધર્મ
લેખક	વેદવ્યાસ
ભાષા	સંસ્કૃત
પ્રકરણો	૩૧૮
શ્લોકો	૧૮૦૦૦

દેવી દુર્ગાનું પથ્થર-શિલ્પ, ઇંડિયન મ્યુઝિયમ, કોલકાતા

દેવીભાગવત પુરાણ, જેને દેવી પુરાણ અથવા ફક્ત દેવીભાગવત તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, તે હિંદુ ધર્મના શિવ પુરાણ મુજબ અઢાર મહાપુરોણોમાંથી એક છે. વેદ વ્યાસ દ્વારા સંસ્કૃતમાં રચાયેલ આ ગ્રંથને દેવી ઉપાસકો માટે મુખ્ય પુરાણ માનવામાં આવે છે. તે શક્તાદ્વૈતવાદ પરંપરા(સાંખ્ય અને અદ્વૈત વેદાંતનો સમન્વય)નાં વિવિધ પાસાંઓને એકીકૃત કરીને દેવીભક્તિને પ્રોત્સાહન આપે છે. જોકે આને સામાન્ય રીતે શાક્ત પુરાણ તરીકે ગણવામાં આવે છે, ત્યારે ડાઉસન જેવા કેટલાક વિદ્વાનોએ આ પુરાણનું શૈવ પુરાણ તરીકે પણ અર્થઘટન કર્યું છે.

આ પુરાણમાં ૧૨ સ્કંધ અને ૩૧૮ પ્રકરણો છે. દેવી મહાત્મ્યની સાથે તે શાક્ત પરંપરાના સૌથી મહત્વપૂર્ણ પુસ્તકોમાંનું એક છે. શાક્ત પરંપરાએ હિંદુ ધર્મની અંદરની પરંપરા છે જે દેવી અથવા શક્તિને આદિકાળનાં નિર્માતા તરીકે અને બ્રહ્મ(અંતિમ સત્ય અને વાસ્તવિકતા) તરીકે આદર આપે છે.

આ પુરાણ દૈવીય સ્ત્રીની તમામ અસ્તિત્વના મૂળ તરીકે ઉજવણી કરે છેઃ સર્જક, પાલનહાર અને વિનાશક, તેમજ મોક્ષપ્રદાન કરનાર. હિંદુ ધર્મના તમામ મુખ્ય પુરાણો દેવીનો ઉલ્લેખ કરે છે અને તેમનો આદર કરે છે, પરંતુ આ ગ્રંથ પ્રાથમિક દેવત્વ તરીકે દેવીની આસપાસ કેન્દ્રિત છે.

આ લખાણની અંતર્ગત ફિલસૂફી અદ્વૈત વેદાંત-શૈલીની એકેશ્વરવાદ છે, જે શક્તિની ભક્તિમય પૂજા સાથે જોડાયેલી છે. એવું માનવામાં આવે છે કે આ પુરાણ વ્યાસ દ્વારા પરીક્ષિત પુત્ર રાજા જન્મેજયને બોલવામાં આવ્યું હતું.

નામકરણ

• શ્રીમદ (અથવા શ્રીમત, સંસ્કૃત શ્રીમતનો અર્થ 'તેજસ્વી', 'પવિત્ર', 'ભવ્ય' અથવા 'ભવ્ય' થાય છે, અને તે એક સન્માનજનક ધાર્મિક પદવી છે.
  • 'શ્રી' (અથવા 'શ્રી' અથવા 'શ્રી ", સંસ્કૃત શબ્દ શ્રીનો અર્થ' સમૃદ્ધિ 'થાય છે. દેવી લક્ષ્મી અને ત્રિપુરા સુંદરી 'શ્રી' તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.
• દેવી' એ દેવી' માટેનો સંસ્કૃત શબ્દ છે. દેવી અને દેવ એ બીજી સહસ્ત્રાબ્દી ઇસા પૂર્વના વૈદિક સાહિત્યમાં જોવા મળતા સંસ્કૃત શબ્દો છે, જેમાં દેવી સ્ત્રીની છે અને દેવ પુરૂષવાચી છે. મોનિયર વિલિયમ્સે તેનો અનુવાદ "સ્વર્ગીય, દિવ્ય, ઉચ્ચ ઉત્કૃષ્ટતાની પાર્થિવ વસ્તુઓ, ઉચ્ચ, ચમકતી વસ્તુઓ" તરીકે કર્યો છે.
• ભાગવત અથવા ભાગવતમ્ અથવા ભાગવત, સંસ્કૃત ભાગવતનો અર્થ થાય છે 'ધન્યના ભક્તો', જે સૌથી પહેલા (૧૧મી સદી પૂર્વે) વિષ્ણુના ભક્તો, ખાસ કરીને કૃષ્ણ-ગોપાલના ભક્તોનું સામાન્ય નામ છે.
• 'પુરાણ' (સંસ્કૃતઃ પુરાણ)નો અર્થ 'પ્રાચીન' અથવા 'જૂનો' (અથવા 'જૂને પરંપરાગત ઇતિહાસ') થાય છે. તેનો અર્થ 'પૂર્ણ' એ અર્થમાં પણ થાય છે કે પુરાણ 'વેદો પૂર્ણ કરે છે'.
  • 'મહા' (સંસ્કૃત મહા) નો અર્થ 'મહાન', 'વિશાળ' અથવા 'વિશાળ' થાય છે.

પાત્રો

શક્તિના અવતારો

આ કોષ્ટક પુરાણમાં ઉલ્લેખિત દેવીના નોંધપાત્ર અવતારો દર્શાવે છે.

અવતાર	વર્ણન	સ્કંધો
ભુવનેશ્વરી	દેવીનું ત્રીજું મહાવિદ્યા સ્વરૂપ, મણિદ્વીપનાં રાણી	૩
દુર્ગા	રક્ષણ, શક્તિ, માતૃત્વ, વિનાશ અને યુદ્ધોનાં દેવી	૫, ૭, ૯
પાર્વતી	પ્રેમ અને ફળદ્રુપતાની દેવી તથા શિવની પત્ની, જેઓ કૈલાસમાં વસે છે.	-- ૫, ૭, ૯
કાળી	સમય અને વિનાશની દેવી	૫, ૯
લક્ષ્મી	સંપત્તિ અને શુદ્ધતાની દેવી તથા વિષ્ણુની પત્ની	૧, ૩, ૯
સરસ્વતી	બ્રહ્માની પત્ની તથા જ્ઞાન, સંગીત, કલા, વાણી, ડહાપણ અને શિક્ષણની દેવી	૩, ૫, ૯
રાધા	કૃષ્ણની પત્ની તથા પ્રેમ, કરુણા અને ભક્તિની દેવી; ગોલોકની રાણી	૯
સાવિત્રી	ગાયત્રી મંત્રનું વ્યક્તિગત સ્વરૂપ અને વેદોની માતા	૯
શાકંભરી	જેમણે માનવજાતને ફળો અને શાકભાજીથી પોષણ આપ્યું.	૭
બ્રહ્મરી	મધમાખીઓની દેવી	૧૦
તુલસી	તુલસી છોડનું વ્યક્તિત્વ	૯
મનસા	સર્પની દેવી	૯
મંગલ ચંડિકા	દેવી ચંડિકાનું એક સ્વરૂપ	૯

આ પણ જુઓ

• વિષ્ણુ પુરાણ
• પદ્મ પુરાણ