બગલામુખી
| બગલામુખી | |
|---|---|
શત્રુઓને લકવો કરી નાખનાર ભગવતી | |
| દસ મહાવિદ્યાઓના સભ્ય | |
 ૧૯મી સદીનું બગલામુખીનું એક તૈલીય ચિત્ર | |
| જોડાણો | પાર્વતી, દુર્ગા, આદિશક્તિ, દેવી, સતી, મહાવિદ્યાઓ |
| રહેઠાણ | હરિદ્ર સરોવર (હળદરનો સમુદ્ર) |
| મંત્ર | ह्लीं [Hleem] |
| શસ્ત્ર | ગદા |
| વાહન | શવ |
| જીવનસાથી | નારદ ભૈરવ તરીકે શિવ |
બગલામુખી અથવા બગલા એ હિંદુ ધર્મ દસ તાંત્રિક દેવીઓના સમૂહ એવાં મહાવિદ્યાઓમાંના એક દેવી છે. દેવી બગલામુખી ભક્તની ગેરમાન્યતાઓ અને ભ્રમણાઓને (અથવા ભક્તના દુશ્મનોને) પોતાની ગદાથી તોડી નાખે છે. "બગલા" શબ્દ "વલ્ગ" શબ્દ ઉપરથી ઉતરી આવ્યો છે જેનો અર્થ લગામ લગાવવી થાય છે.[૧] તેણીના ૧૦૮ જુદા જુદા નામો છે (કેટલાક અન્ય લોકો તેને ૧,૧૦૮ નામોથી પણ બોલાવે છે).[૨] બગલમુખીને સામાન્ય રીતે ઉત્તર ભારતમાં પીતાંબરી તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, જે પીળા રંગ અથવા સોનેરી રંગ સાથે સંકળાયેલી દેવી છે. તેણી એક સુવર્ણ સિંહાસન પર બેસે છે જેમાં વિવિધ રત્નોથી શણગારેલા સ્તંભો છે અને તેમની ત્રણ આંખો છે, જે એ હકીકતનું પ્રતીક છે કે તે ભક્તને અંતિમ જ્ઞાન આપી શકે છે.
બગલામુખી દેવીના દસ સ્વરૂપોમાંનું એક છે, જે શક્તિશાળી સ્ત્રી, પ્રાચીન શક્તિનું પ્રતીક છે.
વ્યુત્પત્તિશાસ્ત્ર
[ફેરફાર કરો]બગલામુખીના નામનું એક અર્થઘટન "કલ્યાણી" છે. કુબ્જિકા તંત્રમાં 'બગલ' નામના અર્થના અન્ય અર્થઘટનનો સંદર્ભ છે. લખાણના પ્રારંભિક પ્રકરણમાં એક શ્લોક છે-'બકરે બરુની દેવી ગકારે સિદ્ધિદા સ્મૃતિ; લાકરે પૃથ્વી ચૈબ ચૈતન્ય પ્રકૃતિ'. આ શ્લોક મુજબ "બગલા"ના ત્રણ અક્ષરનું અર્થઘટન આ મુજબ છે:
- 'બ' એટલે 'બરુની' અથવા તે જે રાક્ષસને હરાવવા માટે માદક મૂડથી ભરેલી છે.
- 'ગ'નો અર્થ છે કે 'તે જે મનુષ્યને તમામ પ્રકારની દિવ્ય શક્તિઓ અથવા સિદ્ધિઓ અને સફળતાઓ આપે છે'.
- 'લા' નો અર્થ થાય છે 'તે જે પૃથ્વી જેવી દુનિયામાં તમામ પ્રકારની ટકાવી રાખવાની શક્તિઓનો પાયો છે અને સ્વયં એક ચેતના છે'.[૩]
બગલમુખીને પીતાંબરદેવી, શત્રુબુદ્ધિવિનાશિની અને બ્રહ્માસ્ત્રરૂપિણી પણ કહેવામાં આવે છે અને તે દરેક વસ્તુને તેની વિરુદ્ધમાં ફેરવે છે.
પ્રતિમાશાસ્ત્ર
[ફેરફાર કરો]વિવિધ ગ્રંથોમાં દેવીનું બે પ્રકારે વર્ણન જોવા મળે છેઃ દ્વિ-ભુજ (બે હાથ) અને ચતુર્ભુજ (ચાર હાથ).
આ પૈકી દ્વિ-ભુજાનું ચિત્રણ વધુ સામાન્ય છે અને તેને સૌમ્ય અથવા હળવા સ્વરૂપ તરીકે વર્ણવવામાં આવે છે. તેણી તેના જમણા હાથમાં એક ગદા ધરાવે છે, જેની સાથે તેણી એક રાક્ષસને મારે છે, જ્યારે તેણી ડાબા હાથથી રાક્ષસની જીભને બહાર કાઢે છે.
આ છબીને કેટલીકવાર દુશ્મનને સ્તબ્ધ અથવા નિષ્ક્રિય કરવાની શક્તિ એટલે કે સ્તંભનના પ્રદર્શન તરીકે અર્થઘટિત કરવામાં આવે છે. આ એક વરદાન છે જેના માટે બગલમુખીના ભક્તો તેમની પૂજા કરે છે. અન્ય મહાવિદ્યા દેવીઓ પણ દુશ્મનોને હરાવવા માટે ઉપયોગી સમાન શક્તિઓનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે, જે તેમના ઉપાસકો દ્વારા વિવિધ ધાર્મિક વિધિઓ દ્વારા બોલાવવામાં આવે છે.
તંત્રસાર તેમની મૂર્તિનું વર્ણન આ રીતે કરે છેઃ બગલમુખી એક યજ્ઞવેદીમાં સમુદ્રની વચ્ચે સુવર્ણ સિંહાસન પર બેસે છે. તેનો રંગ પીળો (સોનેરી) છે. પીળા કપડાં પહેરેલી, તેણીને પીળા ફૂલોની માળાથી શણગારવામાં આવે છે અને પીળા ઘરેણાં(સોનાના ઘરેણાં)થી શણગારવામાં આવી છે. તે તેના ડાબા હાથથી રાક્ષસની જીભ ખેંચે છે, જ્યારે જમણો હાથ ઊંચો કરીને તેને ગદાથી મારે છે. અન્ય વર્ણન કહે છે કે તેણીને ચાર હાથ અને ત્રીજી આંખ છે. પીળો અર્ધચંદ્રાકાર ચંદ્ર તેણીના કપાળને શણગારે છે.
દંતકથા
[ફેરફાર કરો]સત્યયુગ (હિંદુ બ્રહ્માંડશાસ્ત્રનો પ્રથમ યુગ)માં એક મહાન વાવાઝોડાએ સૃષ્ટિનો નાશ કરવાનું શરૂ કર્યું હતું. તેનાથી ભગવાન વિષ્ણુ વિચલિત થયા અને તેમણે હળદરના તળાવ એવા હરિદ્ર સરોવરના કિનારે દેવી પાર્વતી ખુશ કરવા માટે તપસ્યા કરી. વિષ્ણુથી પ્રસન્ન થઈને દેવી પ્રગટ થઈ અને તળાવમાંથી પોતાની મૂર્ત રૂપ બગલમુખીને જન્મ આપ્યો. બગલમુખીએ તોફાનને શાંત કર્યું, બ્રહ્માંડમાં વ્યવસ્થા પુનઃસ્થાપિત કરી.[૪]
અન્ય એક કથા નોંધે છે કે મદન નામના રાક્ષસે વાક-સિદ્ધિ મેળવી હતી, જેના દ્વારા તે જે કહેતો હતો તે સાચું પડતું હતું. તેણે તેનો દુરુપયોગ લોકોને મુશ્કેલીમાં મૂકવા અને લોકોની હત્યાઓ કરવા માટે કર્યો હતો. દેવતાઓએ બગલામુખીને પ્રાર્થના કરી. દેવીએ રાક્ષસની જીભ પકડી અને તેની શક્તિને સ્થિર કરી. મદને દેવીને મારતાં પહેલાં વિનંતી કરી કે દેવીની સાથે તેની પણ પૂજા કરવામાં આવે તો દેવીએ તેને આ વરદાન આપ્યું.
સંદર્ભો
[ફેરફાર કરો]- ↑ "About Bagalamukhi". મેળવેલ 5 September 2016.
- ↑ "1108 Names of Bagalamukhi Ma". મેળવેલ 5 September 2016.
- ↑ Pravrajika Vedantaprana, Saptahik Bartaman, Volume 28, Issue 23, Bartaman Private Ltd., 6, JBS Haldane Avenue, 700 105 (ed. 10 October 2015) p.19
- ↑ Kinsley (1997), pp. 193–4
ગ્રંથસૂચિ
[ફેરફાર કરો]- Frawley, David (1994). Tantric Yoga and the Wisdom Goddesses: Spiritual Secrets of Ayurveda. Lotus Press. ISBN 978-0-910261-39-5.
- Kinsley, David R. (1988). "Tara, Chinnamasta and the Mahavidyas". Hindu Goddesses: Visions of the Divine Feminine in the Hindu Religious Tradition (1 આવૃત્તિ). University of California Press. ISBN 978-0-520-06339-6.
- Kinsley, David R. (1997). Tantric Visions of the Divine Feminine: The Ten Mahāvidyās. University of California Press. ISBN 978-0-520-20499-7.
- S Shankaranarayanan (2002) [1972]. The Ten Great Cosmic Powers. Samata Books. ISBN 81-85208-38-7.