મહાદેવી
| મહાદેવી | |
|---|---|
| |
 બિકાનેર, રાજસ્થાનમાં આવેલું મહાદેવીનું ૧૮મી સદીનું ચિત્ર | |
| જોડાણો | |
| રહેઠાણ | મણિદ્વીપ |
| મંત્ર | ૐ હ્રીં શ્રીં ક્લીં |
| શસ્ત્ર | ચક્ર, પાશ, અંકુશ, ત્રિશૂળ |
| પ્રતીક | હ્રીં, ૐ, શ્રી યંત્ર |
| વાહન | સિંહ |
| ગ્રંથો | દેવી માહાત્મ્ય, દેવી-ભાગવત પુરાણ, માર્કંડેય પુરાણ, બ્રહ્માંડ પુરાણ,કાલિકા પુરાણ, લલિતા સહસ્ત્રનામ, સૌંદર્ય પુરાણ, શિવ પુરાણ[૧] |
| ઉત્સવો | નવરાત્રિ, દુર્ગાપૂજા, વસંત પંચમી, લક્ષ્મી પૂજા, કાળી પૂજા, દુર્ગાઅષ્ટમી, લલિતા જયંતી, આદિ-પુરમ |
મહાદેવી, જેમને આદિ પરાશક્તિ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, અને મહામાયા, હિંદુ ધર્મના સર્વોચ્ચ દેવી છે.[૨][૩] દેવી-કેન્દ્રિત સંપ્રદાય શાક્ત પરંપરા અનુસાર, તમામ હિંદુ દેવી-દેવતાઓને આ મહાન દેવીના સ્વરૂપ માનવામાં આવે છે, જેને પરબ્રહ્મ અથવા અંતિમ વાસ્તવિકતા માનવામાં આવે છે.[૪]
શાક્તો ઘણીવાર તેણીની દુર્ગા તરીકે પૂજા કરે છે, અને સાથે તેમને અન્ય ઘણા સ્વરૂપો હોવાનું પણ માને છે.[૫] મહાદેવીનો ઉલ્લેખ મૂળપ્રકૃતિ (શાક્ત ગ્રંથોમાં આદિકાળની દેવી) તરીકે કરવામાં આવ્યો છે. તેમાં તેમનાં પાંચ પ્રાથમિક સ્વરૂપો છે-પાર્વતી, લક્ષ્મી, સરસ્વતી, ગાયત્રી અને રાધા. તેને સામૂહિક રીતે પંચપ્રકૃતિ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આ ઉપરાંત દેવીનું એક સ્વરૂપ દેવી ત્રિપુરસુંદરી ઘણીવાર શાક્ત પરંપરામાં સર્વોચ્ચ દેવી મહાદેવી સાથે ઓળખવામાં આવે છે. લેખક હેલેન ટી. બોરસિએર કહે છેઃ "હિંદુ તત્વજ્ઞાનમાં, લક્ષ્મી (વૈષ્ણવમાં પ્રાથમિક દેવી) અને પાર્વતી (શૈવમાં પ્રાથમિક દેવી)- બંનેને આ મહાન દેવી મહાદેવી અને શક્તિ અથવા દિવ્ય શક્તિની અભિવ્યક્તિ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે".[૬]
ગુણસૂચક નામો
[ફેરફાર કરો]મહાદેવીને ઘણાં નામોથી ઓળખવામાં આવે છે. તેને સામાન્ય રીતે મૂળપ્રકૃત્તિ ('તે કે જે આદિકાળનું તત્વ છે') અને મહામાયા ('તે કે જે માયાની બહાર છે') તરીકે ઓળખાય છે.[૭] દેવી ભાગવત પુરાણ અને લલિતા સહસ્રનામમાં મહાદેવીના અસંખ્ય ઉપનામોનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. આ નામોમાં તેમની દૈવીય અને વિનાશક લાક્ષણિકતાઓનો સમાવેશ થાય છે.[૭]
દેવી ભાગવત પુરાણમાં તેણીને 'બધાની માતા', 'તમામ જીવોમાં જીવનરૂપી શક્તિ' અને 'તે જે સર્વોચ્ચ જ્ઞાન છે' તરીકે વર્ણવવામાં આવી છે. લલિતા સહસ્રનામમાં તેણીને વિશ્વાધિકા (તે જે બ્રહ્માંડને પાર કરે છે), સર્વગા (તે કે જે સર્વવ્યાપી છે), વિશ્વધારીણી (તે જેણે બ્રહ્માંડને ટેકો આપ્યો છે), રાક્ષસાઘ્નિ (તેણી જે રાક્ષસોને મારે છે), ભૈરવી (ભયંકર વ્યક્તિ) અને સંહારિણી (જે વિનાશ કરે છે) તરીકે વર્ણવે છે.[૭] મહાદેવીની વિનાશક લાક્ષણિકતાઓનું વધુ વર્ણન આર્યસ્તવ નામના સ્તોત્રમાં કરવામાં આવ્યું છે, જેમાં તેમને કાલરાત્રિ ('મૃત્યુની રાત') અને નિષ્ઠા ('તે જે મૃત્યુ છે') કહેવામાં આવે છે.[૮]
લક્ષણો
[ફેરફાર કરો]મહામાયા
[ફેરફાર કરો]દેવી મહાત્મ્ય પ્રથમ પ્રકરણમાં મહાદેવીને મહામાયા તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, જેનો અર્થ થાય છે તે જે માયાને નિયંત્રિત કરે છે.[૯]
સાહિત્ય
[ફેરફાર કરો]વેદો
[ફેરફાર કરો]વેદોમાં દેવીના અનેક સ્વરૂપોનું વર્ણન છે જેમ કે: દેવી (શક્તિ), પૃથ્વી (પૃથ્વી), અદિતિ (બ્રહ્માંડિક નૈતિક વ્યવસ્થા), વાચા (ધ્વનિ), નિરૃતિ (વિનાશ), રાત્રી અને અરણ્યની (વન). ઋગ્વેદમાં દિનસાના, રાકા, પુરંધી, પરેંદી, ભારતી અને મહી જેવી દાન દેવીઓનો ઉલ્લેખ છે.
ઋગ્વેદનો દેવીસૂક્ત (૧૦.૧૨૫.૧થી ૧૦.૧૨૫.૮) સૌથી વધુ અભ્યાસ કરાયેલ સ્તોત્રોમાંનો એક છે, જે કહે છે કે અંતિમ વાસ્તવિકતા દેવી છે.[૧૦]
ઉપનિષદ
[ફેરફાર કરો]શક્તિ ઉપનિષદો એ હિંદુ ધર્મના નાના ઉપનિષદોનો સમૂહ છે જે શક્તિ ધર્મશાસ્ત્ર સાથે સંબંધિત છે. ૧૦૮ ઉપનિષદોના મુક્તિક સંગ્રહમાં આઠ શાક્ત ઉપનિષદો છે. [૧૧] શાક્ત ઉપનિષદો સ્ત્રીત્વને સર્વોપરી, આદિ કારણ તથા હિન્દુ ધર્મમાં બ્રહ્મ અને આત્મા તરીકે જાહેર કરવા અને તેનું સન્માન કરવા માટે નોંધપાત્ર છે. [૧૨] [૧૩]
શાક્ત પુરાણો
[ફેરફાર કરો]
શાક્તો દેવીને સર્વ અસ્તિત્વની સર્વોચ્ચ, અંતિમ, શાશ્વત વાસ્તવિકતા તરીકે એટલે કે હિન્દુ ધર્મની બ્રહ્મ સિદ્ધાંત જેવી જ કલ્પના કરે છે. તેમને એકસાથે બધી સૃષ્ટિ, તેના અવતાર અને તેને સજીવ અને સંચાલિત કરતી ઊર્જાનો સ્ત્રોત માનવામાં આવે છે, અને જેમાં બધું જ આખરે ઓગળી જશે. તેમણે પોતાને શિવના રૂપમાં પુરુષ સ્વરૂપમાં પ્રગટ કર્યા છે. તેમનો અર્ધભાગ શિવ છે. [૧૪]
સ્વરૂપો
[ફેરફાર કરો]
શાક્ત પરંપરાઓ અનુસાર, મહાદેવી પરમ દેવી છે જ્યારે બ્રહ્મા, વિષ્ણુ, શિવ તેમના ગૌણ છે જે તેમની શક્તિ વિના કાર્ય કરી શકતા નથી. કોઈ પણ દેવતાની પૂજા કરે છે તે આખરે દેવીની પૂજા કરે છે. [૧૭] શાક્તવાદમાં શ્રીકુલ પરંપરા અનુસાર ત્રિપુરસુંદરી મહાવિદ્યાઓમાં સૌથી આગળ છે. તેઓ મહાદેવીનું સર્વોચ્ચ સ્વરૂપ છે અને શ્રીવિદ્યાની પ્રાથમિક દેવી પણ છે. ત્રિપુર ઉપનિષદ તેમને બ્રહ્માંડની પરમ શક્તિ (ઊર્જા, શક્તિ) તરીકે મૂકે છે. [૧૮] વૈષ્ણવ ધર્મમાં લક્ષ્મીને પરંપરાગત રીતે તેમના જીવનસાથી વિષ્ણુ કરતાં ગૌણ તરીકે પૂજવામાં આવે છે, અને તે સ્થાયી અને ગૃહસ્થ જીવનના આનંદનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. શૈવ ધર્મમાં દેવી પાર્વતી દેવીનો સંપૂર્ણ અવતાર છે. [૮]
દસ મહાવિદ્યાઓ
[ફેરફાર કરો]મહાવિદ્યાઓ મહાદેવીના દસ તાંત્રિક દેવીઓ અથવા પાસાઓ છે જે તેમના સ્વભાવ અને વિવિધ હેતુઓ માટે વિવિધ સ્વરૂપોમાં પ્રગટ થવાની ક્ષમતા દર્શાવે છે. મહાવિદ્યા શબ્દનો અર્થ 'મહાન જ્ઞાન' થાય છે અને 'દસ મહાન મંત્ર', 'દસમહાવિદ્યા ' ઉપનામ પણ તેમના સંદર્ભમાં વપરાય છે. [૧૯] દસમી સદીથી મહાવિદ્યાઓને એક જૂથ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે અને સામાન્ય રીતે તેમાં કાલી, તારા, ત્રિપુરા સુંદરી, ભુવનેશ્વરી, ચિન્નમસ્તા, ભૈરવી, ધૂમાવતી, બગલામુખી, માતંગી અને કમલાનો સમાવેશ થાય છે.[૧૯] [૨૦] ગુહ્યાદિગુહ્ય-તંત્ર, તોદલ-તંત્ર અને મુંડમાલ-તંત્ર જેવા ગ્રંથોમાં દસ મહાવિદ્યાઓની તુલના વિષ્ણુના દસ અવતાર સાથે કરવામાં આવી છે. વિદ્વાન કિન્સલીના મતે મહાવિદ્યાઓ વિષ્ણુના અવતારોની સરખામણીમાં ઓછી વૈશ્વિક ભૂમિકાઓ ભજવે છે, તેમ છતાં તેમનો હેતુ એ બતાવવાનો છે કે મહાદેવી તેમના વિવિધ સ્વરૂપો દ્વારા વાસ્તવિકતાના તમામ પાસાઓમાં વ્યાપી ગયા છે. [૨૦]
સંદર્ભો
[ફેરફાર કરો]અવતરણો
[ફેરફાર કરો]- ↑ Jones, Constance; Ryan, James (2014). Encyclopedia of Hinduism. Infobase Publishing. પૃષ્ઠ 399. ISBN 978-0816054589.
- ↑ Vanamali (2008-07-21). "3. Mahadevi". Shakti: Realm of the Divine Mother (અંગ્રેજીમાં). Simon and Schuster. ISBN 978-1-59477-785-1.
- ↑ Vanamali (2008-07-21). "3. Mahadevi". Shakti: Realm of the Divine Mother (અંગ્રેજીમાં). Simon and Schuster. ISBN 978-1-59477-785-1.
- ↑ Hay, Jeff (2009-03-06). World Religions (અંગ્રેજીમાં). Greenhaven Publishing LLC. પૃષ્ઠ 284. ISBN 978-0-7377-4627-3.
- ↑ Pintchman, Tracy (2001-06-21). Seeking Mahadevi: Constructing the Identities of the Hindu Great Goddess (અંગ્રેજીમાં). SUNY Press. પૃષ્ઠ 9. ISBN 978-0-7914-5007-9.
- ↑ Boursier 2021, p. 30.
- ↑ ૭.૦ ૭.૧ ૭.૨ Kinsley 1998, p. ઢાંચો:Pn.
- ↑ ૮.૦ ૮.૧ Kinsley 1998.
- ↑ Hawley, John Stratton; Wulff, Donna Marie (1998). Devī: Goddesses of India (અંગ્રેજીમાં). Motilal Banarsidass Publ. પૃષ્ઠ 33. ISBN 978-81-208-1491-2.
- ↑ Brown 1998.
- ↑ Deussen 1997.
- ↑ McDaniel 2004.
- ↑ Brooks 1990.
- ↑ Dikshitar 1999, pp. 77-78.
- ↑ Vasantānanta, Nā Irāmaccantiraṉ (1993). Sri Lalita Sahasranamam: Nama-wise Commentary in English with Text in Sanskrit. પૃષ્ઠ 358.
- ↑ Śaṅkarācārya; Tapasyananda; Lakṣmīdhara (1987). Saundarya-lahari of Sri Sankaracarya: with text and translation, and notes based on Lakṣmīdhara's commentary. Sri Ramakrishna Math. પૃષ્ઠ 70. ISBN 9788171202447.
- ↑ Bonnefoy 1993.
- ↑ Mahadevan 1975.
- ↑ ૧૯.૦ ૧૯.૧ Foulston, Lynn; Abbott, Stuart (2009). Hindu goddesses: beliefs and practices. Brighton: Sussex Academic. પૃષ્ઠ 116–117. ISBN 978-1-902210-43-8.
- ↑ ૨૦.૦ ૨૦.૧ Kinsley, David (1997). Tantric Visions of the Divine Feminine. University of California Press. પૃષ્ઠ 9, 21, 22. doi:10.1525/9780520917729. ISBN 978-0-520-91772-9.
ટાંકવામાં આવેલા કાર્યો
[ફેરફાર કરો]- Bonnefoy, Yves (1993). Asian Mythologies. University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-06456-7.
- Boursier, Helen T., સંપાદક (2021). The Rowman & Littlefield Handbook of Women's Studies in Religion. Rowman & Littlefield. ISBN 978-1538154458.
- Brooks, Douglas Renfrew (1990). The Secret of the Three Cities. University of Chicago Press. ISBN 978-0226075693.
- Brown, Cheever Mackenzie (1998). The Devi Gita: The Song of the Goddess: A Translation, Annotation, and Commentary. SUNY Press. ISBN 978-0-7914-3939-5.
- Dikshitar, V. R. Ramachandra (1999). The Lalitā Cult. Delhi: Motilal Banarsidass. ISBN 978-8120814981.
- Deussen, Paul (1997). Sixty Upanishads of the Veda. Motilal Banarsidass. ISBN 978-81-208-1467-7.
- Kinsley, David (1998). Hindu Goddesses: Vision of the Divine Feminine in the Hindu Religious Traditions. Motilal Banarsidass. ISBN 978-81-208-0394-7.
- Mahadevan, T. M. P. (1975). Upaniṣads: Selections from 108 Upaniṣads. Motilal Banarsidass. ISBN 978-81-208-1611-4.
- McDaniel, June (9 July 2004). Offering Flowers, Feeding Skulls : Popular Goddess Worship in West Bengal: Popular Goddess Worship in West Bengal. Oxford University Press, USA. ISBN 978-0-19-534713-5.
- Narayanananda, Swami (1960). The Primal Power in Man: Or, The Kundalini Shakti. India: N. K. Prasad. ISBN 978-0787306311.
વધુ વાંચન
[ફેરફાર કરો]- Brown, C. Mackenzie (1990). The Triumph of the Goddess: The Canonical Models and Theological Visions of the Devi-Bhagavata Purana. State University of New York Press. ISBN 978-0791403648.
- Brown, C. Mackenzie (1998). The Devī Gītā: The Song of the Goddess: A Translation, Annotation, and Commentary. State University of New York Press. ISBN 978-0791439401.
- Dalal, Roshen (2010). The Religions of India: A Concise Guide to Nine Major Faiths. India: Penguin Books. ISBN 978-0143415176.
- Rajeswari, D. R. (1989). Sakti Iconography. India: Intellectual Publishing House. ISBN 978-8170760153.
- Rao, S. K. Ramachandara (2012). Lalitaarchana-Chandrika, Hymns to Lalita, Form of Tripurasundari. Lala Murari Lal Chharia Oriental Series. Delhi: Divine Books. ISBN 978-93-81218-45-7.