યમુના (દેવી)

યમુના હિન્દુ ધર્મમાં એક પવિત્ર નદી છે અને ગંગા નદીની મુખ્ય ઉપનદી છે. આ નદીને યમુના નામની હિન્દુ દેવી તરીકે પણ પૂજવામાં આવે છે. શરૂઆતના ગ્રંથોમાં યમુનાને યામી તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, જ્યારે પછીના સાહિત્યમાં તેને કાલિંદી કહેવામાં આવે છે. હિન્દુ શાસ્ત્રોમાં તે સૂર્ય દેવતા અને વાદળ દેવી સંજ્ઞાની પુત્રી છે. તે મૃત્યુના દેવતા યમના જોડિયાં બહેન પણ છે. તેણી કૃષ્ણ દેવતા સાથે તેમની આઠ મુખ્ય પત્નીઓમાંની એક તરીકે સંકળાયેલી છે. કૃષ્ણના શરૂઆતના જીવનમાં નદી તરીકે યમુના મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે. હિન્દુ શાસ્ત્રો અનુસાર યમુનાના પાણીમાં સ્નાન કરવાથી કે પીવાથી પાપ દૂર થાય છે.

પ્રતિમાશાસ્ત્ર

ગુપ્ત યુગથી યમુનાનું પ્રતિમાત્મક ચિત્રણ મંદિરના દરવાજાના જાંઘ પર જોવા મળે છે, જે ગંગા સાથે જોડાયેલું છે. અગ્નિ પુરાણમાં યમુનાનું વર્ણન કાળા રંગની, કાચબા જેવી, તેના ઘોડા પર ઉભેલી અને હાથમાં પાણીનો ઘડો ધરાવતી તરીકે કરવામાં આવ્યું છે. એક પ્રાચીન ચિત્રમાં તેણીને નદીના કિનારે ઉભેલી એક સુંદર કન્યા તરીકે દર્શાવવામાં આવી છે.

કુટુંબ અને નામો

પૌરાણિક સાહિત્યમાં યમુનાને સૂર્ય દેવ સૂર્ય (જોકે કેટલાક કહે છે કે તે બ્રહ્માની પુત્રી હતી) અને તેમની પત્ની વાદળની દેવી સરન્યુ (પછીના સાહિત્યમાં સંજના) અને મૃત્યુના દેવતા યમની જોડિયા બહેન તરીકે વર્ણવવામાં આવી છે. તેમના અન્ય ભાઈઓમાં પ્રથમ પુરુષ વૈવસ્વત મનુ, જોડિયા અશ્વિન, અથવા દૈવી ચિકિત્સકો, અને શનિ ગ્રહ ( શનિ )નો સમાવેશ થાય છે. તેણીને સૂર્યની પ્રિય બાળકી તરીકે વર્ણવવામાં આવી છે. સૂર્યની પુત્રી તરીકે, તેણીને સૂર્યતનયા, સૂર્યજા અને રવિનંદિની તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે.

કૃષ્ણ યમુનામાં રહેતા કાલિય નાગને હરાવે છે.

કાલિંદી નામ મૃત્યુ અને અંધકારના દેવ યમ સાથેના તેમના જોડાણ પરથી આવ્યું હોઈ શકે છે. કારણ કે યમ કાલ તરીકે ઓળખાય છે. અન્ય એક સ્ત્રોત સૂચવે છે કે તેણીનું નામ કાલિંદી તેના "પૃથ્વી" પરના સ્ત્રોત પર્વત કાલિંદા પરથી પડ્યું છે. કેટલીક દંતકથાઓ યમુનાના અંધકારને પણ સમજાવે છે અને કહે છે કે તેથી તેનું નામ કાલિંદી પડ્યું. વામન પુરાણમાં શરૂઆતમાં સ્વચ્છ પાણી કાળા થઈ ગયાની વાર્તા વર્ણવવામાં આવી છે. પત્ની સતીના મૃત્યુથી વ્યથિત થઈને શિવ આખા બ્રહ્માંડમાં ભટક્યા. છેવટે સતીના વિચારમાં ડૂબેલા શિવ સતીના દુ:ખ અને યાદોને દૂર કરવા માટે યમુનામાં કૂદી પડ્યા, અને પોતાના દુ:ખ અને અપૂર્ણ ઇચ્છાથી તેના પાણીને કાળા કરી દીધા. બીજી એક દંતકથા અનુસાર, કૃષ્ણે યમુના નદીમાં કાલિયા નાગને હરાવ્યો અને તેને હાંકી કાઢ્યો. જ્યારે કાળો નાગ પાણીમાં પ્રવેશ્યો, ત્યારે નદી અંધારી થઈ ગઈ.

યમ સાથેનો સંગ

ઓ'ફ્લેહર્ટીના મતે, વૈદિક માન્યતાઓમાં યામીને યમની જોડિયા બહેન માનવામાં આવે છે. યમ અને યમી સર્જક દેવતાઓની દૈવીય જોડી છે. જ્યાં યમને મૃત્યુના સ્વામી તરીકે દર્શાવવામાં આવ્યા છે, ત્યાં યામીને જીવનની સ્ત્રી કહેવામાં આવે છે.

યામી ઋગ્વેદમાં યમને સંબોધિત એક સ્તોત્ર પણ છે. જેમાં મૃત્યુ પછીના જીવનમાં મૃત્યુ પામેલા યજ્ઞકારોને અર્પણ કરવામાં આવતા વિવિધ પીણાંનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. બ્રાહ્મણ ગ્રંથ તૈત્તિરીય સંહિતા કહે છે કે યમ અગ્નિ અને યામી પૃથ્વી છે. આમ, યામીને પૃથ્વી સાથેના જોડાણ તરીકે વર્ણવવામાં આવે છે, જે તેણીને સ્મશાન અને દુ:ખની દેવી અને વેદોમાં યમના બીજા ભાગીદાર નિરૃતિ સાથે જોડે છે. જોકે, આ બધા સંહિતા ગ્રંથોમાં યમની જોડિયા બહેન હોવાની કેન્દ્રીય ભૂમિકા જાળવી રાખવામાં આવી છે. શતપથ બ્રાહ્મણમાં આપેલી પુરુષમેધ વિધિમાં જોડિયા બાળકોની માતાનું બલિદાન યામીને આપવામાં આવે છે, જ્યારે તૈત્તિરીય બ્રાહ્મણમાં જોડિયા બાળકોનું બલિદાન આપવામાં આવે છે.

ધાર્મિક મહત્વ

નદીના સ્ત્રોત પાસે યમુનોત્રી ખાતે યમુનાને સમર્પિત મંદિર.

યમુના હિન્દુ ધર્મની સૌથી પવિત્ર નદીઓમાંની એક છે. યમુના હિન્દુ ધર્મમાં સૌથી પવિત્ર નદી ગંગા પછી બીજા ક્રમે છે. ગંગા અને પૌરાણિક સરસ્વતી નદી સાથેના તેના સંગમને ત્રિવેણી સંગમ કહેવામાં આવે છે. તે પ્રયાગરાજ ખાતે આવેલો છે, જે એક ખૂબ જ પવિત્ર તીર્થસ્થાન છે. નદી કિનારાના અન્ય તીર્થ સ્થળોમાં યમુનાના સ્ત્રોત યમુનોત્રી, મથુરા અને બટેશ્વરનો સમાવેશ થાય છે.

મહાભારતમાં યમુનાનો ઉલ્લેખ ગંગાની સાત ઉપનદીઓમાંની એક હોવાનો ઉલ્લેખ છે. તેનું પાણી પીવાથી પાપનો નાશ થાય છે તેવું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. મહાકાવ્યમાં નદીનો ઉલ્લેખ ઘણી વખત યજ્ઞો (બલિદાન), તપસ્યા અને જરાસંધના પરાજિત મંત્રી હંસની આત્મહત્યા જેવી ઘટનાઓની પૃષ્ઠભૂમિ તરીકે કરવામાં આવ્યો છે.

વિવિધ પુરાણો યમુનામાં સ્નાન કરવાની મહત્તા વર્ણવે છે. પદ્મ પુરાણ બે ભાઈઓની વાર્તા વર્ણવે છે જેમણે ભોગ અને વાસનાનું જીવન જીવ્યું અને સદાચારનો ત્યાગ કર્યો. આખરે તેઓ ગરીબીમાં ડૂબી ગયા અને લૂંટનો આશરો લીધો અને જંગલમાં જાનવરો દ્વારા માર્યા ગયા. બંને જણા યમરાજના દરબારમાં ચુકાદા માટે પહોંચ્યા. મોટા ભાઈને નરકની સજા ફટકારવામાં આવી હતી, જ્યારે નાના ભાઈને સ્વર્ગ આપવામાં આવ્યું હતું. નાના ભાઈએ આશ્ચર્યચકિત થઈને તેનું કારણ પૂછ્યું કારણ કે બંને એકસરખા જીવન જીવતા હતા. યમે સમજાવ્યું કે નાનો ભાઈ યમુના કિનારે એક ઋષિના આશ્રમમાં રહ્યો હતો અને બે મહિના સુધી પવિત્ર નદીમાં સ્નાન કરતો હતો. પહેલા મહિનામાં તેને પાપોથી મુક્તિ મળી અને બીજા મહિનામાં તેને સ્વર્ગમાં સ્થાન મળ્યું.

ગ્રંથસૂચિ

• , https://books.google.com/books?id=lDc9AAAAIAAJ&pg=PA102 
• , ISBN 978-81-250-1438-6 
• , ISBN 978-0-87542-171-1, https://books.google.com/books?id=KnJgevpp3DMC&pg=PA64 
• , ISBN 978-0-14-341517-6, https://books.google.com/books?id=pNmfdAKFpkQC&pg=PA398 
• "Vettam Mani", ISBN 978-0-8426-0822-0 
• , ISBN 978-0-520-04098-4, https://books.google.com/books?id=Ug_9cVR4lW8C&pg=PA411 
• , ISBN 978-81-208-1405-9, https://books.google.com/books?id=4DZYbWQbKAsC&pg=PA207