રુદ્રમા દેવી

રુદ્રમા દેવી
રાયગજકેસરી અભય હસ્તિનીકા કાકટીય ભુજબળ મહારાણી
રુદ્રમાનું ૨૧મી સદીનું બાવલું
કાકટીય શાસક
શાસન	1262 – November 1289
પુરોગામી	ગણપતિદેવ
અનુગામી	પ્રતાપરુદ્ર
મૃત્યુ	૧૨૮૯ ઈસવીસન Possibly at Chandupatla (present-day Telangana, India)
જીવનસાથી	વીરભદ્ર
શાહી નામ રુદ્ર દેવ મહારાજા
વંશ	કાકટીય વંશ
પિતા	ગણપતિ-દેવ

રુદ્રમા દેવી (ઈ.સ. ૧૨૬૨ - ૧૨૮૯; તેમના રાજવી નામ રુદ્ર-દેવ મહારાજા દ્વારા પણ ઓળખાય છે) એક કાકટીય (શુદ્ર રાજ્ય) રાણી હતી, જેમણે દક્ષિણ ભારતમાં હાલના તેલંગાણા અને આંધ્ર પ્રદેશના નોંધપાત્ર ભાગો પર શાસન કર્યું હતું. ભારતીય ઇતિહાસમાં તે થોડાં સફળ મહિલા શાસકોમાંનાં એક હતાં.

જીવન

રુદ્રમા- દેવી, જેને રુદ્રંબા તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, તે તેમના પુરોગામી રાજા ગણપતિ-દેવની પુત્રી હતી. કુમાર-સ્વામી સોમપીઠી વિદ્યાનાથના પ્રતાપરુદ્ર-યશોભૂષણમ પરની તેમની ટીકામાં જણાવે છે કે રુદ્રમા રાણી સોમમ્બા દ્વારા ગણપતિની પુત્રી હતી. જોકે, તે જ ગ્રંથમાં બીજી જગ્યાએ, તેમણે ગણપતિની મુખ્ય રાણી તરીકે રુદ્રમાનું નામ ખોટી રીતે આપ્યું છે. કેટલાક અન્ય સ્ત્રોતો પણ રુદ્રમાને ગણપતિની પત્ની તરીકે ખોટી રીતે વર્ણવે છે. જેમાં વેનેશિયન પ્રવાસી માર્કો પોલો (જેમણે ૧૨૯૩ ઇસવીસનની આસપાસ કાકટીય રાજ્યની મુલાકાત લીધી હતી) અને ૧૭મી સદીના લખાણ પ્રતાપ-ચરિત્રનો સમાવેશ થાય છે. જોકે, સમકાલીન શિલાલેખિત પુરાવાઓ સ્પષ્ટ કરે છે કે રુદ્રમા ગણપતિનાં પુત્રી હતી, તેમનાં પત્ની નહીં.

રુદ્રમાએ નિદાદાવોલુના ચાલુક્ય સામંત ઈન્દુ-શેખરના પુત્ર વીર-ભદ્રા સાથે લગ્ન કર્યા. કાકટીય રાજાઓએ પરાજિત પરિવારોને સત્તા પર પાછા લાવવાના અને તેમની સાથે વૈવાહિક સંબંધો સ્થાપિત કર્યાના ઘણા ઉદાહરણો છે. શક્ય છે કે ગણપતિએ ૧૨૪૦ માં વેંગી પર વિજય મેળવતી વખતે આ ચાલુક્ય શાખાને વશ કરી હોય. નિદાદાવોલુના ચાલુક્યોની રાજકીય નિષ્ઠા મેળવવા માટે તેમણે કદાચ થોડા સમય પછી રુદ્રમાના લગ્ન ગોઠવ્યા હશે.

શાસન

૧૨૬૦ની આસપાસ રુદ્રમાના પિતા અને પુરોગામી પુત્રવિહીન ગણપતિએ તેમને પોતાના સહ-રાજકારણી તરીકે નિયુક્ત કર્યા. ૧૨૬૩ સુધીમાં રુદ્રમા એકમાત્ર શાસક બન્યા. જોકે તેમને ઓછામાં ઓછા ૧૨૬૯ સુધી ઔપચારિક રીતે સાર્વભૌમ તરીકે અભિષિક્ત કરવામાં આવ્યા ન હતા.

તેમના શાસનકાળની શરૂઆતમાં રુદ્રમાએ બળવાનો સામનો કરવો પડ્યો હોય તેવું લાગે છે, જેને તેઓ પોતાના વફાદારોના ટેકાથી દબાવવામાં સફળ રહ્યા. તેમના શાસન દરમિયાન ૧૨૫૦ના દાયકાના અંતમાં અને ૧૨૬૦ના દાયકાની શરૂઆતમાં કાકટીયોએ તેમના દક્ષિણ પડોશીઓ - પાંડ્યો પાસેથી ગુમાવેલા કેટલાક પ્રદેશો પાછા મેળવ્યા. તેણીએ ઉત્તર-પશ્ચિમથી સેઉના (યાદવો) અને ઉત્તર-પૂર્વથી ગજપતિઓ દ્વારા કરવામાં આવેલા આક્રમણોને પણ ભગાડ્યા. ૧૨૭૦ અને ૧૨૮૦ના દાયકામાં રુદ્રમાએ કાયસ્થ સૂબા અંબા-દેવના બળવાને કારણે પોતાનો દક્ષિણ પ્રદેશ ગુમાવ્યો હતો અને સંભવતઃ ૧૨૮૯માં તેની સામેના સંઘર્ષમાં તેણીએ પોતાનો જીવ ગુમાવ્યો હતો. તેમના પછી પૌત્ર પ્રતાપરુદ્ર કાકટીય ગાદી પર તેમના આવ્યા.

રુદ્રમાનું શાસન કાકટીય સેવામાં ઘણા બિન-કુલીન યોદ્ધાઓના ઉદય માટે નોંધપાત્ર હતું. તેણીએ વારંગલ કિલ્લાની અંદરની દિવાલ ઉંચી કરીને અને ખાઈથી ઘેરાયેલી બાહ્ય દિવાલ બનાવીને તેને મજબૂત બનાવ્યો.

૧૪મી સદીની શરૂઆતના એક ગ્રંથ મુજબ, રુદ્રમાના પિતા ગણપતિ તેને પુત્ર સમાન માનતા હતા, અને તેથી, તેમણે તેના માટે પુરુષ વ્યક્તિત્વનો ઉપયોગ કરવાનું નક્કી કર્યું. આમ રુદ્રમાએ પિતૃસત્તાક સમાજમાં શાસન કરવા માટે પુરુષ છબીને પ્રોત્સાહન આપ્યું, જે પરંપરાગત રીતે સ્ત્રીઓને રાજકીય સત્તાથી બાકાત રાખતો હતો: તેણીએ પુરુષ નામ ધારણ કર્યું અને પુરુષ વસ્ત્રો પહેર્યા. તેમના પતિ વીર-ભદ્રનો ઐતિહાસિક રેકોર્ડમાં બહુ ઓછો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે અને તેઓ વહીવટમાં સક્રિય રીતે ભાગ લેતા નહોતા.

સંદર્ભ

ગ્રંથસૂચિ

• B. Satyanarayana Singh (1999). The Art and Architecture of the Kākatīyas. Bharatiya Kala Prakashan. ISBN 978-81-86050-34-7.
• Barbara N. Ramusack (1999). "Women in South Asia". માં Barbara N. Ramusack; Sharon L. Sievers (સંપાદકો). Women in Asia: Restoring Women to History. Indiana University Press. ISBN 978-0-25321-267-2.
• Cynthia Talbot (2008). "Rudrama-devi, Queen of Kakatiya dynasty (r. 1262–1289)". માં Bonnie G. Smith (સંપાદક). The Oxford Encyclopedia of Women in World History. 3. Oxford University Press. doi:10.1093/acref/9780195148909.001.0001. ISBN 9780195148909.
• Cynthia Talbot (2001). Precolonial India in Practice: Society, Region, and Identity in Medieval Andhra. Oxford University Press. ISBN 0195136616.
• N. Venkataramanayya; M. Somasekhara Sarma (1960). "The Kakatiyas of Warangal". માં Ghulam Yazdani (સંપાદક). The Early History of the Deccan Parts VII - XI. IX: The Kākatīyas of Warangal. Oxford University Press. ISBN 9788170691259. OCLC 59001459.
• N. Venkataramanayya; P.V.P. Sastry (1957). "The Kākatīyas". માં R.S. Sharma (સંપાદક). A Comprehensive history of India: A.D. 985-1206. 4 (Part 1) (1987 reprint આવૃત્તિ). Indian History Congress / People's Publishing House. ISBN 978-81-7007-121-1.
• Richard M. Eaton (2005). A Social History of the Deccan, 1300-1761: Eight Indian Lives. Cambridge University Press. ISBN 9780521254847.
• P.V.P. Sastry (1978). N. Ramesan (સંપાદક). The Kākatiyas of Warangal. Hyderabad: Government of Andhra Pradesh. OCLC 252341228.