શ્યામાપ્રસાદ મુખર્જી

શ્યામાપ્રસાદ મુખર્જી
લોક સભા સભ્ય
પદ પર ૧૭ એપ્રિલ ૧૯૫૨ – ૨૩ જૂન ૧૯૫૩
અનુગામી	સાધન ગુપ્તા
બેઠક	કલકત્તા દક્ષિણ પૂર્વ, પશ્ચિમ બંગાળ
પ્રથમ ઔદ્યોગિક અને પુરવઠા મંત્રી
પદ પર ૧૫ ઓગસ્ટ ૧૯૪૭ – ૬ એપ્રિલ ૧૯૫૦
પ્રધાન મંત્રી	જવાહરલાલ નેહરુ
પુરોગામી	નવનિર્મિત પદ
અનુગામી	નિત્યાનંદ કાનૂનગો
ભારતીય સંવિધાન સભાના સભ્ય
પદ પર ૯ ડિસેમ્બર ૧૯૪૬ – ૨૪ જાન્યુઆરી ૧૯૫૦
બેઠક	પશ્ચિમ બંગાળ
ભારતીય જન સંઘના સ્થાપક-પ્રમુખ
પદ પર 1951 (1951) – 1952 (1952)
પુરોગામી	નવનિર્મિત પદ
અનુગામી	મૌલીચંદ્ર શર્મા
નાણા મંત્રી, બંગાળ પ્રાંત
પદ પર ૧૨ ડિસેમ્બર ૧૯૪૧ – ૨૦ નવેમ્બર ૧૯૪૨
પ્રધાન મંત્રી	એ.કે.અફઝલ હક
બંગાળ વિધાનસભા
પદ પર ૧૯૨૯ – ૧૯૪૭
બેઠક	કલકત્તા વિશ્વવિદ્યાલય
કલકત્તા વિશ્વવિદ્યાલયના ઉપકુલપતિ
પદ પર ૮ ઓગસ્ટ ૧૯૩૪ – ૮ ઓગસ્ટ ૧૯૩૮
પુરોગામી	હસન સુહરાવર્ધી
અનુગામી	મોહમ્મદ અઝીઝુલ હક
અખિલ ભારતિય હિંદુ મહાસભાના પ્રમુખ
પદ પર ૧૯૪૩ – ૧૯૪૭
અંગત વિગતો
જન્મ	(1901-07-06)6 July 1901 કોલકાતા, બંગાળ પ્રેસિડેન્સી, બ્રિટીશ ભારત (વર્તમાન કોલકાતા, પશ્ચિમ બંગાળ, ભારત)
મૃત્યુ	23 June 1953(1953-06-23) (ઉંમર 51) શ્રીનગર, જમ્મુ કાશ્મીર, ભારત
રાજકીય પક્ષ	ભારતીય જનસંઘ
અન્ય રાજકીય જોડાણો	હિન્દુ મહાસભા ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ(૧૯૨૯-૧૯૩૦)
જીવનસાથી	સુધા દેવી (લ. 1922; અવસાન 1933)
સંતાનો	૫
માતા-પિતા	આશુતોષ મુખર્જી (પિતા) જોગમાયાદેવી મુખર્જી (માતા)
સગાં-સંબંધીઓ	ચિત્તાતોષ મુખર્જી (ભત્રીજો)
માતૃ શિક્ષણસંસ્થા	પ્રેસિડેન્સી કોલેજ (બી.એ., એમ.એ., એલએલબી, ડી.લીટ.) લિંકન્સ ઇન્ન
ક્ષેત્ર	શિક્ષણવિદ્ બેરિસ્ટર રાજકારણી ચળવળકાર
સહી

શ્યામા પ્રસાદ મુખર્જી (૬ જુલાઈ ૧૯૦૧ – ૨૩ જૂન ૧૯૫૩) એક ભારતીય વકીલ, શિક્ષણવિદ, રાજકારણકર્તા, સામાજિક કાર્યકર, અને રાજ્ય તેમજ રાષ્ટ્રીય સરકારોમાં મંત્રી હતા. સ્વાતંત્ર્ય આંદોલનમાં ભારત છોડો આંદોલનના વિરોધ માટે જાણીતા, તેમણે પછીથી હિંદુ મહાસભા સાથેના સંબંધ તોડી નાખ્યા હતા અને પ્રધાનમંત્રી જવાહરલાલ નહેરુની કેબિનેટમાં ભારતના પ્રથમ ઔદ્યોગિક અને પુરવઠા મંત્રી તરીકે સેવા આપી હતી. નેહરુ સાથેના મતભેદ પછી, લિયાકત-નેહરૂ સંધિના વિરોધમાં, મુખર્જીએ નેહરુ કેબિનેટમાંથી રાજીનામું આપી દીધું. રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘની મદદથી, તેમણે ૧૯૫૧માં ભારતીય જનસંઘની સ્થાપના કરી, જે ભારતીય જનતા પાર્ટીની પૂર્વજ છે.

તેઓ ૧૯૪૩ થી ૧૯૪૬ સુધી અખિલ ભારતીય હિંદુ મહાસભાના અધ્યક્ષ હતા. રાજ્યની સરહદ પાર કરવાનો પ્રયત્ન કરતાં ૧૯૫૩માં જમ્મૂ અને કાશ્મીર પોલીસ દ્વારા તેમની અટકાયત કરવામાં આવી હતી. કારાવાસ દરમિયાન હૃદયઘાતનો હુમલો થયાનું નિદાન થયા બાદ હોસ્પિટલમાં ખસેડવામાં આવ્યા હતા, પરંતુ એક દિવસ પશ્ચાત તેમનું નિધન થયું હતું. ભારતીય જનતા પાર્ટી ભારતીય જન સંઘની વારસ હોવાથી, મુખર્જીને ભારતીય જનતા પાર્ટીના સભ્યો પાર્ટીના સંસ્થાપક તરીકે ગણાવે છે.

પ્રારંભિક જીવન અને શૈક્ષણિક કારકિર્દી

શ્યામા મુખર્જીનો જન્મ બ્રિટિશ રાજ દરમિયાન ૬ જુલાઈ ૧૯૦૧ના રોજ કલકત્તામાં થયો હતો, જે વર્તમાનમાં ભારતના પશ્ચિમ બંગાળ રાજ્યમાં સ્થિત છે. તેમના દાદા ગંગાપ્રસાદ મુખર્જીનો જન્મ જીરાટમાં થયો હતો અને તેઓ કલકત્તામાં સ્થળાંતર કરીને સ્થાયી થનારા પરિવારના પહેલા સભ્ય હતા.

શ્યામા પ્રસાદના પિતા આશુતોષ મુખર્જી હતા, જે બંગાળ પ્રેસિડેન્સીના કલકત્તા હાઇકોર્ટના ન્યાયાધીશ હતા અને કલકત્તા વિશ્વવિદ્યાલયના ઉપ કુલપતિ પણ હતા. તેમની માતા જોગમાયા દેવી મુખર્જી હતા. તેઓ ખૂબ જ પ્રતિભાશાળી વિદ્યાર્થી હતા અને જીરાટના શ્રીમંત લોકોની મદદથી મેડિકલ કોલેજમાં અભ્યાસ કરવા માટે કલકત્તા આવ્યા હતા. બાદમાં તેઓ કલકત્તાના ભવાનીપુર વિસ્તારમાં સ્થાયી થયા.

૧૯૦૬માં શ્યામાપ્રસાદે ભવાનીપુરની મિત્ર સંસ્થામાં પ્રવેશ મેળવ્યો અને શાળામાં તેમના વર્તનને પાછળથી તેમના શિક્ષકો દ્વારા પ્રશંસા કરવામાં આવી હતી. ૧૯૧૪માં, તેમણે મેટ્રિક પરીક્ષા પાસ કરી અને પ્રેસિડેન્સી કોલેજમાં પ્રવેશ મેળવ્યો. ૧૯૧૬માં તેઓ ઇન્ટર આર્ટ્સ પરીક્ષામાં સત્તરમા ક્રમે આવ્યા અને ૧૯૨૧માં પ્રથમ વર્ગમાં પ્રથમ સ્થાન મેળવીને અંગ્રેજીમાં સ્નાતક થયા. ૧૬ એપ્રિલ ૧૯૨૨ના રોજ તેમના લગ્ન સુધા દેવી સાથે થયા. મુખર્જીએ બંગાળીમાં એમએ પૂર્ણ કર્યું, ૧૯૨૩માં તેમને પ્રથમ વર્ગમાં ગ્રેડ મેળવ્યો અને ૧૯૨૩માં કલકત્તા યુનિવર્સિટીના સેનેટના ફેલો બન્યા. તેમણે ૧૯૨૪માં એલએલબી પૂર્ણ કર્યું.

૧૯૨૪માં તેમણે કલકત્તા હાઈકોર્ટમાં વકીલ તરીકે નોંધણી કરાવી, એ જ વર્ષે તેમના પિતાનું અવસાન થયું હતું. ત્યારબાદ, ૧૯૨૬માં તેઓ લિંકન્સ ઇનમાં અભ્યાસ કરવા માટે ઈંગ્લેન્ડ ગયા અને તે જ વર્ષે તેમને ઈંગ્લિશ બારમાં આમંત્રણ મળ્યું. ૧૯૩૪માં, ૩૩ વર્ષની ઉંમરે, તેઓ કલકત્તા યુનિવર્સિટીના સૌથી નાની વયના ઉપ કુલપતિ બન્યા; તેમણે ૧૯૩૮ સુધી આ પદ સંભાળ્યું. ઉપ કુલપતિ તરીકેના તેમના કાર્યકાળ દરમિયાન, રવિન્દ્રનાથ ટાગોરે પહેલી વાર બંગાળીમાં યુનિવર્સિટી દીક્ષાંત ભાષણ આપ્યું, અને ભારતીય સ્થાનિક ભાષાને સર્વોચ્ચ પરીક્ષા માટે એક વિષય તરીકે રજૂ કરવામાં આવી. ૧૦ સપ્ટેમ્બર ૧૯૩૮ના રોજ, કલકત્તા યુનિવર્સિટીની સેનેટે ભૂતપૂર્વ ઉપ કુલપતિને માનદ ડી.લિટ. એનાયત કરવાનો નિર્ણય લીધો, જેમાં તેમના મતે "પ્રતિષ્ઠિત પદ અને સિદ્ધિઓને કારણે, આવી ડિગ્રી પ્રાપ્ત કરવા માટે યોગ્ય અને ઉચિત વ્યક્તિ" હતા. મુખર્જીએ ૨૬ નવેમ્બર ૧૯૩૮ના રોજ કલકત્તા યુનિવર્સિટી તરફથી ડી.લિટ. ની પદવી પ્રાપ્ત કરી. તેઓ ૧૯૪૧-૪૨ દરમિયાન ભારતીય યુનિવર્સિટીઓના સંગઠનના ૧૫મા પ્રમુખ પણ હતા.

સ્વતંત્રતા પહેલા રાજકીય કારકિર્દી

તેમણે ૧૯૨૯માં કલકત્તા વિશ્વવિદ્યાલયનું પ્રતિનિધિત્વ કરતા ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ (INC)ના ઉમેદવાર તરીકે બંગાળ વિધાનસભા પરિષદમાં પ્રવેશ કરીને તેમની રાજકીય કારકિર્દીની શરૂઆત કરી હતી. જોકે, બીજા વર્ષે જ્યારે કોંગ્રેસે વિધાનસભાનો બહિષ્કાર કરવાનો નિર્ણય લીધો ત્યારે તેમણે રાજીનામું આપી દીધું. ત્યારબાદ, તેમણે સ્વતંત્ર ઉમેદવાર તરીકે ચૂંટણી લડી અને તે જ વર્ષે ચૂંટાયા. ૧૯૩૭માં, તેઓ કૃષક પ્રજા પાર્ટીને સત્તામાં લાવનારી ચૂંટણીમાં સ્વતંત્ર ઉમેદવાર તરીકે ચૂંટાયા.

તેમણે ૧૯૪૧-૪૨માં એ.કે. ફઝલુલ હકની પ્રગતિશીલ ગઠબંધન સરકાર હેઠળ બંગાળ પ્રાંતના નાણામંત્રી તરીકે સેવા આપી હતી, જે ૧૨ ડિસેમ્બર ૧૯૪૧ના રોજ કોંગ્રેસ સરકારના રાજીનામા પછી રચાયેલી હતી. તેમના કાર્યકાળ દરમિયાન, સરકાર વિરુદ્ધના તેમના નિવેદનો પર પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યો હતો અને તેમની ગતિવિધિઓ પર પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યો હતો. ૧૯૪૨માં જ્યારે ભયંકર પૂરને કારણે ભારે જાનમાલનું નુકસાન થયું ત્યારે તેમને મિદનાપુર જિલ્લાની મુલાકાત લેતા અટકાવવામાં આવ્યા હતા. તેમણે ૨૦ નવેમ્બર ૧૯૪૨ના રોજ બ્રિટિશ સરકાર પર કોઈપણ કિંમતે ભારતને પકડી રાખવાનો પ્રયાસ કરવાનો આરોપ લગાવીને રાજીનામું આપ્યું હતું અને ભારત છોડો ચળવળ સામેની તેની દમનકારી નીતિઓની ટીકા કરી હતી. રાજીનામું આપ્યા પછી, તેઓ મહાબોધિ સોસાયટી, રામકૃષ્ણ મિશન અને મારવાડી રિલીફ સોસાયટીની મદદથી રાહત કાર્યોને ટેકો આપવા અને તેનું આયોજન કરવા માટે એકત્ર થયા. ૧૯૪૬માં, તેઓ ફરીથી કલકત્તા યુનિવર્સિટીમાંથી સ્વતંત્ર ઉમેદવાર તરીકે ચૂંટાયા. તે જ વર્ષે તેઓ ભારતની બંધારણ સભાના સભ્ય તરીકે ચૂંટાયા.

હિન્દુ મહાસભા અને બંગાળી હિન્દુ માતૃભૂમિ ચળવળ

મુખર્જી ૧૯૩૯માં બંગાળમાં હિન્દુ મહાસભામાં જોડાયા અને તે જ વર્ષે તેના કાર્યકારી પ્રમુખ બન્યા. ૧૯૪૦માં તેમને સંગઠનના કાર્યકારી પ્રમુખ તરીકે નિયુક્ત કરવામાં આવ્યા. ફેબ્રુઆરી ૧૯૪૧માં, મુખર્જીએ એક હિન્દુ રેલીમાં કહ્યું કે જો મુસ્લિમો પાકિસ્તાનમાં રહેવા માંગતા હોય તો તેમણે "પોતાનો સામાન બાંધીને ભારત છોડી દેવું જોઈએ... જ્યાં તેઓ ઇચ્છે ત્યાં જવું જોઈએ". છતાં, હિન્દુ મહાસભાએ સિંધ અને ઉત્તર-પશ્ચિમ સરહદી પ્રાંતમાં ઓલ-ઇન્ડિયા મુસ્લિમ લીગ સાથે પ્રાંતીય ગઠબંધન સરકારો પણ બનાવી, જ્યારે મુખર્જી તેના નેતા હતા. તેઓ ૧૯૪૩માં અખિલ ભારતીય હિન્દુ મહાસભાના પ્રમુખ તરીકે ચૂંટાયા. તેઓ ૧૯૪૬ સુધી આ પદ પર રહ્યા, અને તે જ વર્ષે લક્ષ્મણ ભોપાતકર નવા પ્રમુખ બન્યા.

૧૯૪૬માં મુખર્જીએ બંગાળના વિભાજનની માંગણી કરી જેથી તેના હિન્દુ બહુમતીવાળા વિસ્તારોને મુસ્લિમ પ્રભુત્વ ધરાવતા પૂર્વ પાકિસ્તાનમાં સામેલ ન કરી શકાય. ૧૫ એપ્રિલ ૧૯૪૭ના રોજ તારકેશ્વરમાં મહાસભા દ્વારા યોજાયેલી એક બેઠકમાં તેમને બંગાળના વિભાજનને સુનિશ્ચિત કરવા માટે પગલાં લેવાનો અધિકાર આપવામાં આવ્યો. મે ૧૯૪૭માં, તેમણે લોર્ડ માઉન્ટબેટનને પત્ર લખીને જણાવ્યું કે બંગાળનું વિભાજન થવું જ જોઈએ. તેમણે ૧૯૪૭માં સુભાષ ચંદ્ર બોઝના ભાઈ શરત બોઝ અને બંગાળી મુસ્લિમ રાજકારણી હુસૈન શહીદ સુહરાવર્દી દ્વારા કરવામાં આવેલા સંયુક્ત પરંતુ સ્વતંત્ર બંગાળના નિષ્ફળ પ્રયાસનો પણ વિરોધ કર્યો. તેમના વિચારો પૂર્વ બંગાળમાં નોઆખલી નરસંહારથી ખૂબ પ્રભાવિત થયા, જ્યાં મુસ્લિમ લીગના ટોળાએ હિન્દુઓની હત્યા કરી હતી. મુખર્જીએ બંગાળી હિન્દુ માતૃભૂમિ ચળવળ શરૂ કરી હતી.

ભારત છોડો આંદોલનનો વિરોધ

હિન્દુ મહાસભાના ભારત છોડો આંદોલનનો બહિષ્કાર કરવાના સત્તાવાર નિર્ણય અને રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘના આંદોલનમાં ભાગ ન લેવાના નિર્ણય બાદ મુખર્જીએ બંગાળના ગવર્નર સર જોન હર્બર્ટને એક પત્ર લખ્યો કે "ભારત છોડો" આંદોલનનો કેવી રીતે પ્રતિભાવ આપવો જોઈએ. ૨૬ જુલાઈ ૧૯૪૨ના રોજના આ પત્રમાં તેમણે લખ્યું:

હવે હું કોંગ્રેસ દ્વારા શરૂ કરાયેલા કોઈપણ વ્યાપક આંદોલનના પરિણામે પ્રાંતમાં સર્જાઈ શકે તેવી પરિસ્થિતિનો ઉલ્લેખ કરું છું. યુદ્ધ દરમિયાન, જો કોઈ પણ વ્યક્તિ લોકલાગણી ઉશ્કેરવાની યોજના બનાવે, જેના પરિણામે આંતરિક અશાંતિ કે અસુરક્ષા થાય તો, તેનો પ્રતિકાર વર્તમાનમાં કાર્યરત કોઈપણ સરકાર દ્વારા કરવો જોઈએ.

આ પત્રમાં મુખર્જીએ પુનરોચ્ચાર કર્યો હતો કે ફઝલુલ હકની આગેવાની હેઠળની બંગાળ સરકાર, તેના સહયોગી હિન્દુ મહાસભા સાથે મળીને બંગાળ પ્રાંતમાં ભારત છોડો આંદોલનને હરાવવા માટે શક્ય તમામ પ્રયાસો કરશે અને આ સંદર્ભમાં એક નક્કર પ્રસ્તાવ રજૂ કર્યો:

પ્રશ્ન એ છે કે બંગાળમાં આ ચળવળ (ભારત છોડો)નો સામનો કેવી રીતે કરવો? પ્રાંતનો વહીવટ એવી રીતે ચલાવવો જોઈએ કે કોંગ્રેસના શ્રેષ્ઠ પ્રયાસો છતાં, આ ચળવળ પ્રાંતમાં મૂળિયાં પકડી શકે નહિ. આપણે, ખાસ કરીને જવાબદાર મંત્રીઓ, જનતાને કહી શકીએ કે કોંગ્રેસે જે સ્વતંત્રતા માટે આંદોલન શરૂ કર્યું છે તે આંદોલન પહેલાથી જ લોકોના પ્રતિનિધિઓનું છે. કેટલાક ક્ષેત્રોમાં, કટોકટી દરમિયાન તે મર્યાદિત હોઈ શકે છે. ભારતીયોએ બ્રિટિશરો પર વિશ્વાસ કરવો પડશે, બ્રિટન ખાતર નહીં, બ્રિટિશરો મેળવી શકે તેવા કોઈ ફાયદા માટે નહીં, પરંતુ પ્રાંતના સંરક્ષણ અને સ્વતંત્રતાની જાળવણી માટે. ગવર્નર તરીકે, તમે પ્રાંતના બંધારણીય વડા તરીકે કાર્ય કરશો અને તમારા મંત્રીઓની સલાહ પર સંપૂર્ણપણે માર્ગદર્શિત રહેશો.

ભારતીય ઇતિહાસકાર આર.સી. મજુમદારે આ હકીકત નોંધી અને કહ્યું:

શ્યામાપ્રસાદે પત્રનો અંત કોંગ્રેસ દ્વારા આયોજિત જન આંદોલનની ચર્ચા સાથે કર્યો. તેમણે એવી આશંકા વ્યક્ત કરી કે આ આંદોલન આંતરિક અવ્યવસ્થા પેદા કરશે અને યુદ્ધ દરમિયાન લોકોની ભાવનાઓને ભડકાવીને આંતરિક સુરક્ષાને જોખમમાં મૂકશે અને તેમણે અભિપ્રાય આપ્યો કે સત્તામાં રહેલી કોઈપણ સરકારે તેને દબાવવી પડશે, પરંતુ તેમના મતે ફક્ત ઉત્પીડન દ્વારા જ આ શક્ય નથી... તે પત્રમાં, તેમણે પરિસ્થિતિનો સામનો કરવા માટે લેવાના પગલાંનો મુદ્દાવાર ઉલ્લેખ કર્યો છે...

જોકે, મુખર્જીના રાજીનામાના ભાષણ દરમિયાન, તેમણે ચળવળ પ્રત્યે બ્રિટિશ સરકારની નીતિઓને "દમનકારી" ગણાવી હતી.

સ્વતંત્રતા પછી રાજકીય કારકિર્દી

(ડાબેથી જમણે બેઠેલા) બી.આર. આંબેડકર, રફી અહમદ કિદવઈ, સરદાર બલદેવ સિંહ, મૌલાના અબુલ કલામ આઝાદ, જવાહરલાલ નેહરુ, રાજેન્દ્ર પ્રસાદ, સરદાર પટેલ, જોન મથાઈ, જગજીવન રામ, અમૃત કૌર અને શ્યામા પ્રસાદ મુખર્જી. (ડાબેથી જમણે ઊભેલા) ખુર્શેદ લાલ, આર.આર. દિવાકર, મોહનલાલ સક્સેના, એન. ગોપાલસ્વામી અયંગર, એન.વી. ગાડગીલ, કે.સી. નેઓગી, જયરામદાસ દોલતરામ, કે. સંથાનમ, સત્ય નારાયણ સિન્હા અને બી.વી. કેસકર.

૧૯૫૧માં સંસદ પરિસરમાં બી. આર. આંબેડકર અને શ્યામા પ્રસાદ મુખર્જી

૧૫ ઓગસ્ટ ૧૯૪૭ના રોજ વડા પ્રધાન જવાહરલાલ નહેરુએ મુખર્જીને ઉદ્યોગ અને પુરવઠા મંત્રી તરીકે વચગાળાની કેન્દ્ર સરકારમાં સામેલ કર્યા હતા.

મુખર્જીએ મહાત્મા ગાંધીની હત્યાને "ભારત પર પડી શકે તેવો સૌથી ભયાનક ફટકો" ગણાવીને વખોડી કાઢી હતી. જેમણે ભારતને સ્વતંત્ર અને આત્મનિર્ભર બનાવ્યું હતું, બધાના મિત્ર હતા અને કોઈના દુશ્મન નહોતા, લાખો લોકો તેમને પ્રેમ કરતા અને માન આપતા હતા, તેમના સમુદાય અને દેશવાસીઓમાંથી એક હત્યારાના હાથે પડી જવું એ ખૂબ જ શરમજનક અને દુર્ઘટના છે. ગાંધીજીની હત્યા પછી તેમના હિન્દુ મહાસભા સાથે મતભેદો થવા લાગ્યા, જેમાં વલ્લભભાઈ પટેલે મહાસભાને હત્યાનું વાતાવરણ બનાવવા માટે દોષી ઠેરવી હતી. મુખર્જીએ સંગઠનને તેની રાજકીય પ્રવૃત્તિઓ સ્થગિત કરવાનું સૂચન કર્યું. તેના થોડા સમય પછી, ડિસેમ્બર ૧૯૪૮માં, તેઓ ત્યાંથી ચાલ્યા ગયા. તેમના કારણોમાંનું એક બિન-હિન્દુઓને સભ્ય બનવાની મંજૂરી આપવાના તેમના પ્રસ્તાવને નકારી કાઢવાનું હતું. ૮ એપ્રિલ ૧૯૫૦ના રોજ પાકિસ્તાની વડા પ્રધાન લિયાકત અલી ખાન સાથે ૧૯૫૦ના દિલ્હી કરાર અંગે મતભેદને કારણે મુખર્જીએ કે.સી. નેગી સાથે મંત્રીમંડળમાંથી રાજીનામું આપ્યું.

મુખર્જી બંને દેશોમાં લઘુમતી કમિશન સ્થાપવા અને લઘુમતી અધિકારોની ખાતરી આપવાના તેમના સંયુક્ત કરારના સખત વિરોધમાં હતા કારણ કે તેમને લાગતું હતું કે તેનાથી પૂર્વ બંગાળના હિન્દુઓને પાકિસ્તાનની દયા પર છોડી દેવામાં આવશે. ૨૧ મેના રોજ કલકત્તામાં એક રેલીને સંબોધતા, તેમણે જણાવ્યું હતું કે પૂર્વ બંગાળ અને ત્રિપુરા, આસામ, પશ્ચિમ બંગાળ અને બિહાર રાજ્યો વચ્ચે પ્રાદેશિક ધોરણે સરકારી સ્તરે વસ્તી અને મિલકતનું વિનિમય એ વર્તમાન પરિસ્થિતિમાં એકમાત્ર વિકલ્પ છે.

મુખર્જીએ ૨૧ ઓક્ટોબર ૧૯૫૧ના રોજ દિલ્હીમાં ભારતીય જન સંઘની સ્થાપના કરી, અને તેના પ્રથમ પ્રમુખ બન્યા. ૧૯૫૨ની ચૂંટણીમાં, ભારતીય જન સંઘ (BJS) એ ભારતની સંસદમાં ત્રણ બેઠકો જીતી, જેમાં મુખર્જીની બેઠકોનો પણ સમાવેશ થાય છે. તેમણે સંસદમાં રાષ્ટ્રીય લોકશાહી પક્ષની રચના કરી હતી. તેમાં લોકસભાના ૩૨ સભ્યો અને રાજ્યસભાના ૧૦ સભ્યો હતા; જોકે, સ્પીકરે તેને વિરોધ પક્ષ તરીકે માન્યતા આપી ન હતી. જન સંઘની રચના રાષ્ટ્રનિર્માણ અને તમામ બિન-હિન્દુઓમાં "ભારતીય સંસ્કૃતિનું સિંચન" કરીને રાષ્ટ્રીયકરણ કરવાના ઉદ્દેશ્ય સાથે કરવામાં આવી હતી. આ પક્ષ વૈચારિક રીતે આરએસએસની નજીક હતો અને તેને વ્યાપકપણે હિન્દુ રાષ્ટ્રવાદનો સમર્થક માનવામાં આવતો હતો.

જમ્મુ અને કાશ્મીરના વિશેષ દરજ્જા પર અભિપ્રાય

કાયદા અંગે સંસદીય ચર્ચા દરમિયાન કલમ ૩૭૦ ને ટેકો આપ્યા બાદ, નેહરુ સાથે મતભેદ થયા પછી મુખર્જી કલમ ૩૭૦ના કાયદાના વિરોધી બન્યા. તેમણે સંસદની અંદર અને બહાર તેની વિરુદ્ધ લડાઈ લડી, ભારતીય જનસંઘના ધ્યય પૈકી એક આ કલમને રદ કરવાનો હતો. તેમણે ૨૬ જૂન ૧૯૫૨ના રોજ લોકસભાના ભાષણમાં આ જોગવાઈ સામે અવાજ ઉઠાવ્યો. તેમણે અનુચ્છેદ હેઠળની વ્યવસ્થાઓને ભારતનું બાલ્કનાઇઝેશન અને શેખ અબ્દુલ્લાના ત્રિ-રાષ્ટ્ર સિદ્ધાંત તરીકે ગણાવી. રાજ્યને એક વડા પ્રધાન અને તેની સાથે તેનો ધ્વજ આપવામાં આવ્યો હતો, જેની પરવાનગી રાજ્યમાં પ્રવેશવા માટે કોઈપણ વ્યક્તિ માટે જરૂરી હતી. આના વિરોધમાં, મુખર્જીએ એકવાર કહ્યું હતું કે "એક દેશ મેં દો વિધાન, દો પ્રધાન ઔર દો નિશાન નહીં ચલેંગે" (એક જ દેશમાં બે બંધારણ, બે વડા પ્રધાન અને બે રાષ્ટ્રીય પ્રતીકો ન હોઈ શકે). ભારતીય જન સંઘે હિન્દુ મહાસભા અને જમ્મુ પ્રજા પરિષદ સાથે મળીને આ જોગવાઈઓ દૂર કરવા માટે એક વિશાળ સત્યાગ્રહ શરૂ કર્યો. ૩ ફેબ્રુઆરી ૧૯૫૩ના રોજ નેહરુને લખેલા પત્રમાં તેમણે લખ્યું હતું કે જમ્મુ અને કાશ્મીરના ભારતમાં પ્રવેશના મુદ્દામાં વિલંબ થવો જોઈએ નહીં, જેના જવાબમાં નેહરુએ આ મુદ્દાથી ઊભી થઈ શકે તેવી આંતરરાષ્ટ્રીય ગૂંચવણોનો ઉલ્લેખ કર્યો.

૧૯૫૩માં મુખર્જી કાશ્મીર ગયા અને ભારતીય નાગરિકોને રાજ્યમાં સ્થાયી થવા પર પ્રતિબંધ મૂકતા અને ઓળખપત્ર રાખવા ફરજિયાત બનાવતા કાયદાના વિરોધમાં ભૂખ હડતાળ કરી હતી. મુખર્જી જમ્મુ અને કાશ્મીર જવા માંગતા હતા પરંતુ પ્રવર્તમાન પરવાના પદ્ધતિ (પરમિટ સિસ્ટમ)ને કારણે તેમને પરવાનગી આપવામાં આવી ન હતી. ૧૧ મેના રોજ લખનપુર ખાતે ગેરકાયદેસર રીતે કાશ્મીરમાં સરહદ પાર કરતી વખતે તેમની ધરપકડ કરવામાં આવી હતી. જોકે તેમના પ્રયાસોને કારણે ઓળખપત્રનો નિયમ રદ કરવામાં આવ્યો હતો, તેમ છતાં ૨૩ જૂન ૧૯૫૩ના રોજ અટકાયતમાં તેમનું મૃત્યુ થયું.

૫ ઓગસ્ટ ૨૦૧૯ ના રોજ, જ્યારે ભારત સરકારે કલમ ૩૭૦ રદ કરવા માટે બંધારણીય સુધારાનો પ્રસ્તાવ મૂક્યો, ત્યારે ઘણા ભાજપના સભ્યોએ આ ઘટનાને શ્યામા પ્રસાદ મુખર્જીના સ્વપ્ન સાકાર થવા તરીકે વર્ણવી હતી.

અંગત જીવન

શ્યામા પ્રસાદને ત્રણ ભાઈઓ હતા; રામા પ્રસાદ જેમનો જન્મ ૧૮૯૬માં થયો હતો, ઉમા પ્રસાદ જેમનો જન્મ ૧૯૦૨માં થયો હતો અને બામા પ્રસાદ મુખર્જી જેમનો જન્મ ૧૯૦૬માં થયો હતો. રામા પ્રસાદ કોલકાતા હાઇકોર્ટમાં ન્યાયાધીશ બન્યા હતા, જ્યારે ઉમા પ્રસાદ એક ટ્રેકર અને પ્રવાસ (ટ્રાવેલ) લેખક તરીકે પ્રખ્યાત થયા. તેમને ત્રણ બહેનો પણ હતી; કમલા જેમનો જન્મ ૧૮૯૫માં થયો હતો, અમલા જેમનો જન્મ ૧૯૦૫માં થયો હતો અને રામલા જેમનો જન્મ ૧૯૦૮માં થયો હતો. તેમના લગ્ન ૧૯૨૨માં સુધા દેવી સાથે થયા હતા. ૧૧ વર્ષના તેમના લગ્નજીવનમાં તેમને પાંચ બાળકો હતા - સૌથી નાનો પુત્ર, ચાર મહિનાની ઉંમરે ડિપ્થેરિયાથી મૃત્યુ પામ્યો હતો. ૧૯૩૩ કે ૧૯૩૪માં તેમની પત્ની ન્યુમોનિયાના બેવડા હુમલાથી મૃત્યુ પામી હતી. શ્યામા પ્રસાદે તેણીના મૃત્યુ પછી પુનર્લગ્ન કરવાનો ઇનકાર કર્યો હતો. તેમને બે પુત્રો, અનુતોષ અને દેબાતોષ, અને બે પુત્રીઓ, સવિતા અને આરતી હતા. તેમની પૌત્રી કમલા સિંહાએ આઇ. કે. ગુજરાલ મંત્રાલયમાં વિદેશ રાજ્ય મંત્રી તરીકે સેવા આપી હતી.

શ્યામા પ્રસાદ બૌદ્ધ મહાબોધિ સોસાયટી સાથે પણ જોડાયેલા હતા. ૧૯૪૨માં, તેઓ એમ.એન. મુખર્જીના સ્થાને સંસ્થાના પ્રમુખ બન્યા હતા.