સંત રવિદાસ

સંત કુલભૂષણ કવિ રૈદાસ ઉન મહાન્ સન્તોં મેં અગ્રણી થે જિન્હોંને અપની રચનાઓં કે માધ્યમ સે સમાજ મેં વ્યાપ્ત બુરાઇયોં કો દૂર કરને મેં મહત્વપૂર્ણ યોગદાન કિયા૤ ઇનકી રચનાઓં કી વિશેષતા લોક-વાણી કા અદ્ભુત પ્રયોગ રહી હૈ જિસસે જનમાનસ પર ઇનકા અમિટ પ્રભાવ પડ઼તા હૈ૤ મધુર એવં સહજ સંત રૈદાસ કી વાણી જ્ઞાનાશ્રયી હોતે હુએ ભી જ્ઞાનાશ્રયી એવં પ્રેમાશ્રયી શાખાઓં કે મધ્ય સેતુ કી તરહ હૈ૤

પ્રાચીનકાલ સે હી ભારત મેં વિભિન્ન ધર્મોં તથા મતોં કે અનુયાયી નિવાસ કરતે રહે હૈં૤ ઇન સબમેં મેલ-જોલ ઔર ભાઈચારા બઢ઼ાને કે લિએ સન્તોં ને સમય-સમય પર મહત્વપૂર્ણ યોગદાન દિયા હૈ૤ ઐસે સન્તોં મેં રૈદાસ કા નામ અગ્રગણ્ય હૈ૤ વે સન્ત કબીર કે ગુરૂભાઈ થે ક્યોંકિ ઉનકે ભી ગુરુ સ્વામી રામાનન્દ થે૤

જીવન

લગભગ છ: સૌ વર્ષ પહલે ભારતીય સમાજ અનેક બુરાઇયોં સે ગ્રસ્ત થા૤ ઉસી સમય રૈદાસ જૈસે સમાજ-સુધારક સન્તોં કા પ્રાદુર્ભાવ હુઆ૤ રૈદાસ કા જન્મ કાશી મેં ચર્મકાર કુલ મેં હુઆ થા૤ ઉનકે પિતા કા નામ રગ્ઘુ ઔર માતા કા નામ ઘુરવિનિયા બતાયા જાતા હૈ૤ રૈદાસ ને સાધુ-સન્તોં કી સંગતિ સે પર્યાપ્ત વ્યાવહારિક જ્ઞાન પ્રાપ્ત કિયા થા૤ જૂતે બનાને કા કામ ઉનકા પૈતૃક વ્યવસાય થા ઔર ઉન્હોંને ઇસે સહર્ષ અપનાયા૤ વે અપના કામ પૂરી લગન તથા પરિશ્રમ સે કરતે થે ઔર સમય સે કામ કો પૂરા કરને પર બહુત ધ્યાન દેતે થે૤

ઉનકી સમયાનુપાલન કી પ્રવૃતિ તથા મધુર વ્યવહાર કે કારણ ઉનકે સમ્પર્ક મેં આને વાલે લોગ ભી બહુત પ્રસન્ન રહતે થે૤

રૈદાસ કે સમય મેં સ્વામી રામાનન્દ કાશી કે બહુત પ્રસિદ્ધ પ્રતિષ્ઠિત સન્ત થે૤ રૈદાસ ઉનકી શિષ્ય-મણ્ડલી કે મહત્વપૂર્ણ સદસ્ય થે૤

પ્રારમ્ભ સે હી રૈદાસ બહુત પરોપકારી તથા દયાલુ થે ઔર દૂસરોં કી સહાયતા કરના ઉનકા સ્વભાવ બન ગયા થા૤ સાધુ-સન્તોં કી સહાયતા કરને મેં ઉનકો વિશેષ આનન્દ મિલતા થા૤ વે ઉન્હેં પ્રાય: મૂલ્ય લિયે બિના જૂતે ભેંટ કર દિયા કરતે થે૤ ઉનકે સ્વભાવ કે કારણ ઉનકે માતા-પિતા ઉનસે અપ્રસન્ન રહતે થે૤ કુછ સમય બાદ ઉન્હોંને રૈદાસ તથા ઉનકી પત્ની કો અપને ઘર સે અલગ કર દિયા૤ રૈદાસ પડ઼ોસ મેં હી અપને લિએ એક અલગ ઝોપડ઼ી બનાકર તત્પરતા સે અપને વ્યવસાય કા કામ કરતે થે ઔર શેષ સમય ઈશ્વર-ભજન તથા સાધુ-સન્તોં કે સત્સંગ મેં વ્યતીત કરતે થે૤

સ્વભાવ

ઉનકે જીવન કી છોટી-છોટી ઘટનાઓં સે સમય તથા વચન કે પાલન સમ્બન્ધી ઉનકે ગુણોં કા પતા ચલતા હૈ૤ એક બાર એક પર્વ કે અવસર પર પડ઼ોસ કે લોગ ગંગા-સ્નાન કે લિએ જા રહે થે૤ રૈદાસ કે શિષ્યોં મેં સે એક ને ઉનસે ભી ચલને કા આગ્રહ કિયા તો વે બોલે, ગંગા-સ્નાન કે લિએ મૈં અવશ્ય ચલતા કિન્તુ એક વ્યક્તિ કો જૂતે બનાકર આજ હી દેને કા મૈંને વચન દે રખા હૈ૤ યદિ મૈં ઉસે આજ જૂતે નહીં દે સકા તો વચન ભંગ હોગા૤ ગંગા સ્નાન કે લિએ જાને પર મન યહાઁ લગા રહેગા તો પુણ્ય કૈસે પ્રાપ્ત હોગા ? મન જો કામ કરને કે લિએ અન્ત:કરણ સે તૈયાર હો વહી કામ કરના ઉચિત હૈ૤ મન સહી હૈ તો ઇસે કઠૌતે કે જલ મેં હી ગંગાસ્નાન કા પુણ્ય પ્રાપ્ત હો સકતા હૈ૤ કહા જાતા હૈ કિ ઇસ પ્રકાર કે વ્યવહાર કે બાદ સે હી કહાવત પ્રચલિત હો ગયી કિ - મન ચંગા તો કઠૌતી મેં ગંગા૤

રૈદાસ ને ઊઁચ-નીચ કી ભાવના તથા ઈશ્વર-ભક્તિ કે નામ પર કિયે જાને વાલે વિવાદ કો સારહીન તથા નિરર્થક બતાયા ઔર સબકો પરસ્પર મિલજુલ કર પ્રેમપૂર્વક રહને કા ઉપદેશ દિયા૤

વે સ્વયં મધુર તથા ભક્તિપૂર્ણ ભજનોં કી રચના કરતે થે ઔર ઉન્હેં ભાવ-વિભોર હોકર સુનાતે થે૤ ઉનકા વિશ્વાસ થા કિ રામ, કૃષ્ણ, કરીમ, રાઘવ આદિ સબ એક હી પરમેશ્વર કે વિવિધ નામ હૈં૤ વેદ, કુરાન, પુરાણ આદિ ગ્રન્થોં મેં એક હી પરમેશ્વર કા ગુણગાન કિયા ગયા હૈ૤

કૃસ્ન, કરીમ, રામ, હરિ, રાઘવ, જબ લગ એક ન પેખા૤ વેદ કતેબ કુરાન, પુરાનન, સહજ એક નહિં દેખા૤૤

ઉનકા વિશ્વાસ થા કિ ઈશ્વર કી ભક્તિ કે લિએ સદાચાર, પરહિત-ભાવના તથા સદ્વ્યવહાર કા પાલન કરના અત્યાવશ્યક હૈ૤ અભિમાન ત્યાગ કર દૂસરોં કે સાથ વ્યવહાર કરને ઔર વિનમ્રતા તથા શિષ્ટતા કે ગુણોં કા વિકાસ કરને પર ઉન્હોંને બહુત બલ દિયા૤ અપને એક ભજન મેં ઉન્હોંને કહા હૈ-

કહ રૈદાસ તેરી ભગતિ દૂરિ હૈ, ભાગ બડ઼ે સો પાવૈ૤ તજિ અભિમાન મેટિ આપા પર, પિપિલક હવૈ ચુનિ ખાવૈ૤

ઉનકે વિચારોં કા આશય યહી હૈ કિ ઈશ્વર કી ભક્તિ બડ઼ે ભાગ્ય સે પ્રાપ્ત હોતી હૈ૤ અભિમાન શૂન્ય રહકર કામ કરને વાલા વ્યક્તિ જીવન મેં સફલ રહતા હૈ જૈસે કિ વિશાલકાય હાથી શક્કર કે કણોં કો ચુનને મેં અસમર્થ રહતા હૈ જબકિ લઘુ શરીર કી પિપીલિકા (ચીંટી) ઇન કણોં કો સરલતાપૂર્વક ચુન લેતી હૈ૤ ઇસી પ્રકાર અભિમાન તથા બડ઼પ્પન કા ભાવ ત્યાગ કર વિનમ્રતાપૂર્વક આચરણ કરને વાલા મનુષ્ય હી ઈશ્વર કા ભક્ત હો સકતા હૈ૤

રૈદાસ કી વાણી ભક્તિ કી સચ્ચી ભાવના, સમાજ કે વ્યાપક હિત કી કામના તથા માનવ પ્રેમ સે ઓત-પ્રોત હોતી થી૤ ઇસલિએ ઉસકા શ્રોતાઓં કે મન પર ગહરા પ્રભાવ પડ઼તા થા૤ ઉનકે ભજનોં તથા ઉપદેશોં સે લોગોં કો ઐસી શિક્ષા મિલતી થી જિસસે ઉનકી શંકાઓં કા સન્તોષજનક સમાધાન હો જાતા થા ઔર લોગ સ્વત: ઉનકે અનુયાયી બન જાતે થે૤

ઉનકી વાણી કા ઇતના વ્યાપક પ્રભાવ પડ઼ા કિ સમાજ કે સભી વર્ગોં કે લોગ ઉનકે પ્રતિ શ્રદ્ધાલુ બન ગયે૤ કહા જાતા હૈ કિ મીરાબાઈ ઉનકી ભક્તિ-ભાવના સે બહુત પ્રભાવિત હુઈં ઔર ઉનકી શિષ્યા બન ગયી થીં૤

વર્ણાશ્રમ અભિમાન તજિ, પદ રજ બંદહિજાસુ કી૤ સન્દેહ-ગ્રન્થિ ખણ્ડન-નિપન, બાનિ વિમુલ રૈદાસ કી૤૤

આજ ભી સન્ત રૈદાસ કે ઉપદેશ સમાજ કે કલ્યાણ તથા ઉત્થાન કે લિએ અત્યધિક મહત્વપૂર્ણ હૈં૤ ઉન્હોંને અપને આચરણ તથા વ્યવહાર સે યહ પ્રમાણિત કર દિયા હૈ કિ મનુષ્ય અપને જન્મ તથા વ્યવસાય કે આધાર પર મહાન નહીં હોતા હૈ૤ વિચારોં કી શ્રેષ્ઠતા, સમાજ કે હિત કી ભાવના સે પ્રેરિત કાર્ય તથા સદ્વ્યવહાર જૈસે ગુણ હી મનુષ્ય કો મહાન બનાને મેં સહાયક હોતે હૈં૤ ઇન્હીં ગુણોં કે કારણ સન્ત રૈદાસ કો અપને સમય કે સમાજ મેં અત્યધિક સમ્માન મિલા ઔર ઇસી કારણ આજ ભી લોગ ઇન્હેં શ્રદ્ધાપૂર્વક સ્મરણ કરતે હૈં૤

દોહે

• જાતિ-જાતિ મેં જાતિ હૈં, જો કેતન કે પાત ૤

રૈદાસ મનુષ ના જુડ઼ સકે જબ તક જાતિ ન જાત ૤૤

• મન ચંગા તો કઠૌતી મેં ગંગા ||

ભક્તિ દોહે

અબ કૈસે છૂટે રામ, નામ રટ લાગી |

પ્રભુજી તુમ ચન્દન હમ પાની, જાકી અંગ અંગ બાસ સમાનિ |

પ્રભુજી તુમ ઘન બન હમ મોરા, જૈસે ચિતવત ચન્દ ચકોરા |

પ્રભુજી તુમ દીપક હમ બાતી, જાકી જોતિ બરૈ દિન રાતી |

પ્રભુજી તુમ મોતી હમ ધાગા, જૈસે સોને મિલત સુહાગા |

પ્રભુજી તુમ સ્વામી હમ દાસા, ઐસી ભક્તિ કરૈ રૈદાસા |

અન્ય પ્રચલિત નામ

• રૈદાસ
• રામદાસ

બાહરી લિંક

• રૈદાસ કી રચનાએઁ કવિતા કોશ મેં