સત્યજીત રે

સત્યજીત રે
જન્મ	૨ મે ૧૯૨૧  કોલકાતા (બ્રિટીશ ભારત)
મૃત્યુ	૨૩ એપ્રિલ ૧૯૯૨  કોલકાતા
વ્યવસાય	ચલચિત્ર નિર્માતા, પટકથાલેખક, ગીતકાર, film critic, director
કાર્યો	See list of literary works by Satyajit Ray
જીવન સાથી	Bijoya Ray
પુરસ્કારો	ભારત રત્ન (૧૯૯૨) Commandeur des Arts et des Lettres‎ (૧૯૮૭)
વેબસાઇટ	http://www.satyajitray.org/

સત્યજીત રાય (બંગાળી:  સત્યજિત રાય શૉત્તોજિત્ રાય્) (૨ મે ૧૯૨૧–૨૩ એપ્રિલ ૧૯૯૨) એક ભારતીય ફિલ્મ નિર્દેશક હતા, જેમને ૨૦મી સદીના શ્રે‍ષ્ઠ ફ઼િલ્મ નિર્દેશકોમાં ગણવામાં આવે છે. એમનો જન્મ કોલકાતા (ત્યારે કલકત્તા)માં કલા અને સાહિત્યની દુનિયામાં જાણીતા એક બંગાળી પરિવારમાં થયો હતો. એમણે પ્રેસિડેંસી કૉલેજ, કોલકાતા અને વિશ્વ-ભારતી વિશ્વવિદ્યાલયમાં અભ્યાસ કર્યો હતો. એમણે પોતાની કારર્કિદીની શરુઆત વ્યાપારી કલાકાર ચિત્રકાર તરીકે જ કરી હતી. તેઓફ્રાન્સના ફિલ્મ નિર્દેશક જ઼ાઁ રન્વારને મળ્યા પછી અને લંડનમાં ઇટાલિયન ફિલ્મ લાદ્રી દી બિસિક્લેત્તે (Ladri di biciclette, સાઇકલ ચોર) જોયા પછી ફિલ્મ નિર્દેશન બાજુ ખેંચાયા.

રાયે પોતાના જીવન માં ૩૬ ફિલ્મો નુ નિર્દેશન કર્યુ, જેમા ફ઼ીચર ફ઼િલ્મો, વૃત્ત ચિત્ર અને લઘુ ફ઼િલ્મો પણછે.એમની પહેલી ફ઼િલ્મ પથેર પાંચાલી (પથેર પાઁચાલી, રસ્તા નુ ગીત) ને કાન ફ઼િલ્મોત્સવ મા મળેલ “સર્વોત્તમ માનવીય પ્રલેખ” પુરસ્કાર ને ગણીને કુલ અગિયાર અન્તરરાષ્ટ્રીય પુરસ્કાર મળ્યા.૤ આ ફ઼િલ્મ અપરાજિતો (અપરાજિત) અને અપુર સંસાર (અપુર સંસાર, અપુ નો સંસાર) મળીને અપુ ત્રયી પ્રસિદ્ધ થયેલ છે.૤ રાય ફ઼િલ્મ નિર્માણ ને સંબંધી કેટલાય કામો જાતે કરાતા હતા — પટકથા , અભિનેતા ની શોધ, પાર્શ્વ સંગીત લખાણ, ચલચિત્રણ, કલા નિર્દેશન, સંપાદન અને પ્રચાર સામગ્રી ની રચના કરવી૤. ફ઼િલ્મો બનાવવા ઉપરોક્ત તેઅો વાર્તાકાર, પ્રકાશક, ચિત્રકાર અને ફ઼િલ્મ સમીક્ષક પણ હતા.૤ રાય ને એમના જીવનકાળ દરમિયાન ઘણા પુરસ્કાર મળ્યા, જેમાઅકાદમી પુરસ્કાર અને ભારત રત્ન નો સમાવેશ થાય છે.૤

જીવની

પ્રારંભિક જીવન એવં શિક્ષા

સત્યજિત રાય કે વંશ કી કમ સે કમ દસ પીઢ઼િયોં પહલે તક કી જાનકારી મૌજૂદ હૈ૤ ઇનકે દાદા ઉપેન્દ્રકિશોર રાય ચૌધરી લેખક, ચિત્રકાર, દાર્શનિક, પ્રકાશક ઔર અપેશેવર ખગોલશાસ્ત્રી થે૤ યે સાથ હી બ્રાહ્મ સમાજ કે નેતા ભી થે૤ ઉપેન્દ્રકિશોર કે બેટે સુકુમાર રાય ને લકીર સે હટકર બાંગ્લા મેં બેતુકી કવિતા લિખી૤ યે યોગ્ય ચિત્રકાર ઔર આલોચક ભી થે૤ સત્યજિત રાય સુકુમાર ઔર સુપ્રભા રાય કે બેટે થે૤ ઇનકા જન્મ કોલકાતા મેં હુઆ૤ જબ સત્યજિત કેવલ તીન વર્ષ કે થે તો ઇનકે પિતા ચલ બસે૤ ઇનકે પરિવાર કો સુપ્રભા કી મામૂલી તન્ખ઼્વાહ પર ગુજ઼ારા કરના પડ઼ા૤ રાય ને કોલકાતા કે પ્રેસિડેન્સી કાલેજ સે અર્થશાસ્ત્ર પઢ઼ા, લેકિન ઇનકી રુચિ હમેશા લલિત કલાઓં મેં હી રહી૤ 1940 મેં ઇનકી માતા ને આગ્રહ કિયા કિ યે ગુરુદેવ રવીન્દ્રનાથ ઠાકુર દ્વારા સ્થાપિત વિશ્વ-ભારતી વિશ્વવિદ્યાલય મેં આગે પઢ઼ેં૤ રાય કો કોલકાતા કા માહૌલ પસન્દ થા ઔર શાન્તિનિકેતન કે બુદ્ધિજીવી જગત સે યે ખાસ પ્રભાવિત નહીં થે૤ માતા કે આગ્રહ ઔર ઠાકુર કે પ્રતિ ઇનકે આદર ભાવ કી વજહ સે અંતતઃ ઇન્હોંને વિશ્વ-ભારતી જાને કા નિશ્ચય કિયા૤ શાન્તિનિકેતન મેં રાય પૂર્વી કલા સે બહુત પ્રભાવિત હુએ૤ બાદ મેં ઇન્હોંને સ્વીકાર કિયા કિ પ્રસિદ્ધ ચિત્રકાર નન્દલાલ બોસ ઔર બિનોદ બિહારી મુખર્જી સે ઇન્હોંને બહુત કુછ સીખા૤ મુખર્જી કે જીવન પર ઇન્હોંને બાદ મેં એક વૃત્તચિત્ર ભી બનાયા૤ અજન્તા, એલોરા ઔર એલિફેંટા કી ગુફાઓં કો દેખને કે બાદ યે ભારતીય કલા કે પ્રશંસક બન ગએ૤

ચિત્રકલા

1943 મેં પાઁચ સાલ કા કોર્સ પૂરા કરને સે પહલે રાય ને શાન્તિનિકેતન છોડ઼ દિયા ઔર કોલકાતા વાપસ આ ગએ જહાઁ ઉન્હોંને બ્રિટિશ વિજ્ઞાપન અભિકરણ ડી. જે. કેમર મેં નૌકરી શુરુ કી૤ ઇનકે પદ કા નામ “લઘુ દ્રષ્ટા” (“junior visualiser”) થા ઔર મહીને કે કેવલ અસ્સી રુપયે કા વેતન થા૤ હાલાંકિ દૃષ્ટિ રચના રાય કો બહુત પસંદ થી ઔર ઉનકે સાથ અધિકતર અચ્છા હી વ્યવહાર કિયા જાતા થા, લેકિન એજેંસી કે બ્રિટિશ ઔર ભારતીય કર્મિયોં કે બીચ કુછ ખિંચાવ રહતા થા ક્યોંકિ બ્રિટિશ કર્મિયોં કો જ્યાદા વેતન મિલતા થા૤ સાથ હી રાય કો લગતા થા કિ “એજેંસી કે ગ્રાહક પ્રાયઃ મૂર્ખ હોતે થે”૤ 1943 કે લગભગ હી યે ડી. કે. ગુપ્તા દ્વારા સ્થાપિત સિગ્નેટ પ્રેસ કે સાથ ભી કામ કરને લગે૤ ગુપ્તા ને રાય કો પ્રેસ મેં છપને વાલી નઈ કિતાબોં કે મુખપૃષ્ઠ રચને કો કહા ઔર પૂરી કલાત્મક મુક્તિ દી૤ રાય ને બહુત કિતાબોં કે મુખપૃષ્ઠ બનાએ, જિનમેં જિમ કાર્બેટ કી મૈન-ઈટર્સ ઑફ઼ કુમાઊઁ (Man-eaters of Kumaon, કુમાઊઁ કે નરભક્ષી) ઔર જવાહર લાલ નેહરુ કી ડિસ્કવરી ઑફ઼ ઇંડિયા (Discovery of India, ભારત કી ખોજ) શામિલ હૈં૤ ઇન્હોંને બાંગ્લા કે જાને-માને ઉપન્યાસ પથેર પાંચાલી (પથેર પાઁચાલી, પથ કા ગીત) કે બાલ સંસ્કરણ પર ભી કામ કિયા, જિસકા નામ થા આમ આઁટિર ભેઁપુ (આમ આઁટિર ભેઁપુ, આમ કી ગુઠલી કી સીટી)૤ રાય ઇસ રચના સે બહુત પ્રભાવિત હુએ ઔર અપની પહલી ફ઼િલ્મ ઇસી ઉપન્યાસ પર બનાઈ૤ મુખપૃષ્ઠ કી રચના કરને કે સાથ ઉન્હોંને ઇસ કિતાબ કે અન્દર કે ચિત્ર ભી બનાયે૤ ઇનમેં સે બહુત સે ચિત્ર ઉનકી ફ઼િલ્મ કે દૃશ્યોં મેં દૃષ્ટિગોચર હોતે હૈં૤

રાય ને દો નએ ફૉન્ટ ભી બનાએ — “રાય રોમન” ઔર “રાય બિજ઼ાર”૤ રાય રોમન કો 1970 મેં એક અન્તરરાષ્ટ્રીય પ્રતિયોગિતા મેં પુરસ્કાર મિલા૤ કોલકાતા મેં રાય એક કુશલ ચિત્રકાર માને જાતે થે૤ રાય અપની પુસ્તકોં કે ચિત્ર ઔર મુખપૃષ્ઠ ખુદ હી બનાતે થે ઔર ફ઼િલ્મોં કે લિએ પ્રચાર સામગ્રી કી રચના ભી ખુદ હી કરતે થે૤

ફ઼િલ્મ નિર્દેશન

1947 મેં ચિદાનન્દ દાસગુપ્તા ઔર અન્ય લોગોં કે સાથ મિલકર રાય ને કલકત્તા ફ઼િલ્મ સભા શુરુ કી, જિસમેં ઉન્હેં કઈ વિદેશી ફ઼િલ્મેં દેખને કો મિલીં૤ ઇન્હોંને દ્વિતીય વિશ્વયુદ્ધ મેં કોલકાતા મેં સ્થાપિત અમરીકન સૈનિકોં સે દોસ્તી કર લી જો ઉન્હેં શહર મેં દિખાઈ જા રહી નઈ-નઈ ફ઼િલ્મોં કે બારે મેં સૂચના દેતે થે૤ 1949 મેં રાય ને દૂર કી રિશ્તેદાર ઔર લમ્બે સમય સે ઉનકી પ્રિયતમા બિજોય રાય સે વિવાહ કિયા૤ ઇનકા એક બેટા હુઆ, સન્દીપ, જો અબ ખુદ ફ઼િલ્મ નિર્દેશક હૈ૤ ઇસી સાલ ફ઼્રાંસીસી ફ઼િલ્મ નિર્દેશક જ઼ાઁ રન્વાર કોલકાતા મેં અપની ફ઼િલ્મ કી શૂટિંગ કરને આએ૤ રાય ને દેહાત મેં ઉપયુક્ત સ્થાન ઢૂંઢને મેં રન્વાર કી મદદ કી૤ રાય ને ઉન્હેં પથેર પાંચાલી પર ફ઼િલ્મ બનાને કા અપના વિચાર બતાયા તો રન્વાર ને ઉન્હેં ઇસકે લિએ પ્રોત્સાહિત કિયા૤ 1950 મેં ડી. જે. કેમર ને રાય કો એજેંસી કે મુખ્યાલય લંદન ભેજા૤ લંદન મેં બિતાએ તીન મહીનોં મેં રાય ને 99 ફ઼િલ્મેં દેખીં૤ ઇનમેં શામિલ થી, વિત્તોરિયો દે સીકા કી નવયથાર્થવાદી ફ઼િલ્મ લાદ્રી દી બિસિક્લેત્તે (Ladri di biciclette, બાઇસિકલ ચોર) જિસને ઉન્હેં અન્દર તક પ્રભાવિત કિયા૤ રાય ને બાદ મેં કહા કિ વે સિનેમા સે બાહર આએ તો ફ઼િલ્મ નિર્દેશક બનને કે લિએ દૃઢ઼સંકલ્પ થે૤

ફ઼િલ્મોં મેં મિલી સફલતા સે રાય કા પારિવારિક જીવન મેં અધિક પરિવર્તન નહીં આયા૤ વે અપની માઁ ઔર પરિવાર કે અન્ય સદસ્યોં કે સાથ હી એક કિરાએ કે મકાન મેં રહતે રહે૤ 1960 કે દશક મેં રાય ને જાપાન કી યાત્રા કી ઔર વહાઁ જાને-માને ફિલ્મ નિર્દેશક અકીરા કુરોસાવા સે મિલે૤ ભારત મેં ભી વે અક્સર શહર કે ભાગમ-ભાગ વાલે માહૌલ સે બચને કે લિએ દાર્જીલિંગ યા પુરી જૈસી જગહોં પર જાકર એકાન્ત મેં કથાનક પૂરે કરતે થે૤

બીમારી એવં નિધન

1983 મેં ફ઼િલ્મ ઘરે બાઇરે (ઘરે બાઇરે) પર કામ કરતે હુએ રાય કો દિલ કા દૌરા પડ઼ા જિસસે ઉનકે જીવન કે બાકી 9 સાલોં મેં ઉનકી કાર્ય-ક્ષમતા બહુત કમ હો ગઈ૤ ઘરે બાઇરે કા છાયાંકન રાય કે બેટે કી મદદ સે 1984 મેં પૂરા હુઆ૤ 1992 મેં હૃદય કી દુર્બલતા કે કારણ રાય કા સ્વાસ્થ્ય બહુત બિગડ઼ ગયા, જિસસે વહ કભી ઉબર નહીં પાએ૤ મૃત્યુ સે કુછ હી હફ્તે પહલે ઉન્હેં સમ્માનદાયક અકાદમી પુરસ્કાર દિયા ગયા૤ 23 અપ્રૈલ 1992 કો ઉનકા દેહાન્ત હો ગયા૤ ઇનકી મૃત્યુ હોને પર કોલકાતા શહર લગભગ ઠહર ગયા ઔર હજ઼ારોં લોગ ઇનકે ઘર પર ઇન્હેં શ્રદ્ધાંજલિ દેને આએ૤

ફ઼િલ્મેં

મુખ્ય લેખ: સત્યજિત રાય કી ફ઼િલ્મેં

અપુ કે વર્ષ (1950–58)

ચિત્ર:Apu Pather1.jpg

પથેર પાંચાલી મેં અપુ

રાય ને નિશ્ચય કર રખા થા કિ ઉનકી પહલી ફ઼િલ્મ બાંગ્લા સાહિત્ય કી પ્રસિદ્ધ બિલ્ડુંગ્સરોમાન પથેર પાંચાલી પર આધારિત હોગી, જિસે બિભુતિભૂષણ બંદ્યોપાધ્યાય ને 1928 મેં લિખા થા૤ ઇસ અર્ધ-આત્મકથાત્મક ઉપન્યાસ મેં એક બંગાલી ગાંવ કે લડ઼કે અપુ કે બડ઼ે હોને કી કહાની હૈ૤ રાય ને લંદન સે ભારત લૌટતે હુએ સમુદ્રયાત્રા કે દૌરાન ઇસ ફ઼િલ્મ કી રૂપરેખા તૈયાર કી૤ ભારત પહુઁચને પર રાય ને એક કર્મીદલ એકત્રિત કિયા જિસમેં કૈમરામૈન સુબ્રત મિત્ર ઔર કલા નિર્દેશક બંસી ચન્દ્રગુપ્તા કે અલાવા કિસી કો ફ઼િલ્મોં કા અનુભવ નહીં થા૤ અભિનેતા ભી લગભગ સભી ગૈરપેશેવર થે૤ ફ઼િલ્મ કા છાયાંકન 1952 મેં શુરુ હુઆ૤ રાય ને અપની જમાપૂંજી ઇસ ફ઼િલ્મ મેં લગા દી, ઇસ આશા મેં કિ પહલે કુછ શૉટ લેને પર કહીં સે પૈસા મિલ જાએગા, લેકિન ઐસા નહીં હુઆ૤ પથેર પાંચાલી કા છાયાંકન તીન વર્ષ કે લમ્બે સમય મેં હુઆ — જબ ભી રાય યા નિર્માણ પ્રબંધક અનિલ ચૌધરી કહીં સે પૈસોં કા જુગાડ઼ કર પાતે થે, તભી છાયાંકન હો પાતા થા૤ રાય ને ઐસે સ્રોતોં સે ધન લેને સે મના કર દિયા જો કથાનક મેં પરિવર્તન કરાના ચાહતે થે યા ફ઼િલ્મ નિર્માતા કા નિરીક્ષણ કરના ચાહતે થે૤ 1955 મેં પશ્ચિમ બંગાલ સરકાર ને ફ઼િલ્મ કે લિએ કુછ ઋણ દિયા જિસસે આખિરકાર ફ઼િલ્મ પૂરી હુઈ૤ સરકાર ને ભી ફ઼િલ્મ મેં કુછ બદલાવ કરાને ચાહે (વે ચાહતે થે કિ અપુ ઔર ઉસકા પરિવાર એક “વિકાસ પરિયોજના” મેં શામિલ હોં ઔર ફ઼િલ્મ સુખાન્ત હો) લેકિન સત્યજિત રાય ને ઇસપર કોઈ ધ્યાન નહીં દિયા૤

પથેર પાંચાલી 1955 મેં પ્રદર્શિત હુઈ ઔર બહુત લોકપ્રિય રહી૤ ભારત ઔર અન્ય દેશોં મેં ભી યહ લમ્બે સમય તક સિનેમા મેં લગી રહી૤ ભારત કે આલોચકોં ને ઇસે બહુત સરાહા૤ દ ટાઇમ્સ ઑફ઼ ઇંડિયા ને લિખા — “ઇસકી કિસી ઔર ભારતીય સિનેમા સે તુલના કરના નિરર્થક હૈ૤ [...] પથેર પાંચાલી તો શુદ્ધ સિનેમા હૈ૤” અમરીકા મેં લિંડસી એંડરસન ને ફ઼િલ્મ કે બારે મેં બહુત અચ્છી સમીક્ષા લિખી૤ લેકિન સભી આલોચક ફ઼િલ્મ કે બારે મેં ઇતને ઉત્સાહિત નહીં થે૤ ફ઼્રાંસ્વા ત્રૂફ઼ો ને કહા — “ગંવારોં કો હાથ સે ખાના ખાતે હુએ દિખાને વાલી ફ઼િલ્મ મુઝે નહીં દેખની૤” ન્યૂ યૉર્ક ટાઇમ્સ કે પ્રભાવશાલી આલોચક બૉજ઼્લી ક્રાઉથર ને ભી પથેર પાંચાલી કે બારે મેં બહુત બુરી સમીક્ષા લિખી૤ ઇસકે બાવજૂદ યહ ફ઼િલ્મ અમરીકા મેં બહુત સમય તક ચલી૤

રાય કી અગલી ફ઼િલ્મ અપરાજિતો કી સફલતા કે બાદ ઇનકા અન્તરરાષ્ટ્રીય કૈરિયર પૂરે જોર-શોર સે શુરુ હો ગયા૤ ઇસ ફ઼િલ્મ મેં એક નવયુવક (અપુ) ઔર ઉસકી માઁ કી આકાંક્ષાઓં કે બીચ અક્સર હોને વાલે ખિંચાવ કો દિખાયા ગયા હૈ૤ મૃણાલ સેન ઔર ઋત્વિક ઘટક સહિત કઈ આલોચક ઇસે પહલી ફ઼િલ્મ સે બેહતર માનતે હૈં૤ અપરાજિતો કો વેનિસ ફ઼િલ્મોત્સવ મેં સ્વર્ણ સિંહ (Golden Lion) સે પુરસ્કૃત કિયા ગયા૤ અપુ ત્રયી પૂરી કરને સે પહલે રાય ને દો ઔર ફ઼િલ્મેં બનાઈં — હાસ્યપ્રદ પારશ પત્થર ઔર જંમીદારોં કે પતન પર આધારિત જલસાઘર૤ જલસાઘર કો ઇનકી સબસે મહત્ત્વપૂર્ણ કૃતિયોં મેં ગિના જાતા હૈ૤

અપરાજિતો બનાતે હુએ રાય ને ત્રયી બનાને કા વિચાર નહીં કિયા થા, લેકિન વેનિસ મેં ઉઠે એક પ્રશ્ન કે બાદ ઉન્હેં યહ વિચાર અચ્છા લગા૤ ઇસ શૃંખલા કી અન્તિમ કડ઼ી અપુર સંસાર 1959 મેં બની૤ રાય ને ઇસ ફ઼િલ્મ મેં દો નએ અભિનેતાઓં, સૌમિત્ર ચટર્જી ઔર શર્મિલા ટૈગોર, કો મૌકા દિયા૤ ઇસ ફ઼િલ્મ મેં અપુ કોલકાતા કે એક સાધારણ મકાન મેં ગરીબી મેં રહતા હૈ ઔર અપર્ણા કે સાથ વિવાહ કર લેતા હૈ, જિસકે બાદ ઇન્હેં કઈ કઠિનાઇયોં કા સામના કરના પડ઼તા હૈ૤ પિછલી દો ફ઼િલ્મોં કી તરહ હી કુછ આલોચક ઇસે ત્રયી કી સબસે બઢ઼િયા ફ઼િલ્મ માનતે હૈં (રાબિન વુડ ઔર અપર્ણા સેન)૤ જબ એક બંગાલી આલોચક ને અપુર સંસાર કી કઠોર આલોચના કી તો રાય ને ઇસકે પ્રત્યુત્તર મેં એક લમ્બા લેખ લિખા૤

દેવી સે ચારુલતા તક (1959–64)

ચિત્ર:Charulata1.jpg

અમલ કો નિહારતે હુએ ચારુલતા

ઇસ અવધિ મેં રાય ને કઈ વિષયોં પર ફ઼િલ્મેં બનાઈં, જિનમેં શામિલ હૈં, બ્રિટિશ કાલ પર આધારિત દેવી (દેબી), રવીન્દ્રનાથ ઠાકુર પર એક વૃત્તચિત્ર, હાસ્યપ્રદ ફ઼િલ્મ મહાપુરુષ (મહાપુરુષ) ઔર મૌલિક કથાનક પર આધારિત ઇનકી પહલી ફ઼િલ્મ કંચનજંઘા (કાઞ્ચનજઙ્ઘા)૤ ઇસી દૌરાન ઇન્હોને કઈ ઐસી ફ઼િલ્મેં બનાઈં, જિન્હેં સાથ મિલાકર ભારતીય સિનેમા મેં સ્ત્રિયોં કા સબસે ગહરા ચિત્રાંકન માના જાતા હૈ૤

અપુર સંસાર કે બાદ રાય કી પહલી ફ઼િલ્મ થી દેવી, જિસમેં ઇન્હોંને હિંદુ સમાજ મેં અંધવિશ્વાસ કે વિષય કો ટટોલા હૈ૤ શર્મિલા ટૈગોર ને ઇસ ફ઼િલ્મ કે મુખ્ય પાત્ર દયામયી કી ભૂમિકા નિભાઈ, જિસે ઉસકે સસુર કાલી કા અવતાર માનતે હૈં૤ રાય કો ચિન્તા થી કિ ઇસ ફ઼િલ્મ કો સેંસર બોર્ડ સે શાયદ સ્વીકૃતિ નહીં મિલે, યા ઉન્હે કુછ દૃશ્ય કાટને પડ઼ેં, લેકિન ઐસા નહીં હુઆ૤ 1961 મેં પ્રધાનમંત્રી જવાહર લાલ નેહરુ કે આગ્રહ પર રાય ને ગુરુદેવ રવીન્દ્રનાથ ઠાકુર કી જન્મ શતાબ્દી કે અવસર પર ઉનકે જીવન પર એક વૃત્તચિત્ર બનાયા૤ ઠાકુર કે જીવન કા ફ઼િલ્માંકન બહુત કમ હી હુઆ થા, ઇસલિએ રાય કો મુખ્યતઃ સ્થિર ચિત્રોં કા પ્રયોગ કરના પડ઼ા, જિસમેં ઉનકે અનુસાર તીન ફ઼ીચર ફ઼િલ્મોં જિતના પરિશ્રમ હુઆ૤ ઇસી સાલ મેં રાય ને સુભાષ મુખોપાધ્યાય ઔર અન્ય લેખકોં કે સાથ મિલકર બચ્ચોં કી પત્રિકા સન્દેશ કો પુનર્જીવિત કિયા૤ ઇસ પત્રિકા કી શુરુઆત ઇનકે દાદા ને શુરુ કી થી ઔર બહુત સમય સે રાય ઇસકે લિએ ધન જમા કરતે આ રહે થે૤ સન્દેશ કા બાંગ્લા મેં દોતરફા મતલબ હૈ — એક ખ઼બર ઔર દૂસરા મિઠાઈ૤ પત્રિકા કો ઇસી મૂલ વિચાર પર બનાયા ગયા — શિક્ષા કે સાથ-સાથ મનોરંજન૤ રાય શીઘ્ર હી ખ઼ુદ પત્રિકા મેં ચિત્ર બનાને લગે ઔર બચ્ચોં કે લિયે કહાનિયાઁ ઔર નિબન્ધ લિખને લગે૤ આને વાલે વર્ષોં મેં લેખન ઇનકી જીવિકા કા પ્રમુખ સાધન બન ગયા૤

1962 મેં રાય ને કાઁચનજંઘા કા નિર્દેશન કિયા, જિસમેં પહલી બાર ઇન્હોંને મૌલિક કથાનક પર રંગીન છાયાંકન કિયા૤ ઇસ ફ઼િલ્મ મેં એક ઉચ્ચ વર્ગ કે પરિવાર કી કહાની હૈ જો દાર્જીલિંગ મેં એક દોપહર બિતાતે હૈં, ઔર પ્રયાસ કરતે હૈં કિ સબસે છોટી બેટી કા વિવાહ લંદન મેં પઢ઼ે એક કમાઊ ઇંજીનિયર કે સાથ હો જાએ૤ શુરૂ મેં ઇસ ફ઼િલ્મ કો એક વિશાલ હવેલી મેં ચિત્રાંકન કરને કા વિચાર થા, લેકિન બાદ મેં રાય ને નિર્ણય કિયા કિ દાર્જીલિંગ કે વાતાવરણ ઔર પ્રકાશ વ ધુંધ કે ખેલ કા પ્રયોગ કરકે કથાનક કે ખિંચાવ કો પ્રદર્શિત કિયા જાએ૤ રાય ને હંસી મેં એક બાર કહા કિ ઉનકી ફ઼િલ્મ કા છાયાંકન કિસી ભી રોશની મેં હો સકતા થા, લેકિન ઉસી સમય દાર્જીલિંગ મેં મૌજૂદ એક વ્યાવસાયિક ફ઼િલ્મ દલ એક ભી દૃશ્ય નહીં શૂટ કર પાયા ક્યોંકિ ઉન્હોને કેવલ ધૂપ મેં હી શૂટિંગ કરની થી૤

1964 મેં રાય ને ચારુલતા (ચારુલતા) ફ઼િલ્મ બનાઈ જિસે બહુત સે આલોચક ઇનકી સબસે નિષ્ણાત ફ઼િલ્મ માનતે હૈ૤ યહ ઠાકુર કી લઘુકથા નષ્ટનીડ઼ પર આધારિત હૈ૤ ઇસમેં 19વીં શતાબ્દી કી એક અકેલી સ્ત્રી કી કહાની હૈ જિસે અપને દેવર અમલ સે પ્રેમ હોને લગતા હૈ૤ ઇસે રાય કી સર્વોત્કૃષ્ટ કૃતિ માના જાતા હૈ૤ રાય ને ખુદ કહા કિ ઇસમેં સબસે કમ ખામિયાઁ હૈં, ઔર યહી એક ફ઼િલ્મ હૈ જિસે વે મૌકા મિલને પર બિલકુલ ઇસી તરહ દોબારા બનાએંગે૤ ચારુ કે રૂપ મેં માધવી મુખર્જી કે અભિનય ઔર સુબ્રત મિત્ર ઔર બંસી ચન્દ્રગુપ્તા કે કામ કો બહુત સરાહા ગયા હૈ૤ ઇસ કાલ કી અન્ય ફ઼િલ્મેં હૈં: મહાનગર, તીન કન્યા, અભિયાન, કાપુરુષ (કાયર) ઔર મહાપુરુષ૤

નઈ દિશાએઁ (1965-1982)

ચારુલતા કે બાદ કે કાલ મેં રાય ને વિવિધ વિષયોં પર આધારિત ફ઼િલ્મેં બનાઈં, જિનમેં શામિલ હૈં, કલ્પનાકથાએઁ, વિજ્ઞાનકથાએઁ, ગુપ્તચર કથાએઁ ઔર ઐતિહાસિક નાટક૤ રાય ને ફ઼િલ્મોં મેં નયી તકનીકોં પર પ્રયોગ કરના ઔર ભારત કે સમકાલીન વિષયોં પર ધ્યાન દેના શુરુ કિયા૤ ઇસ કાલ કી પહલી મુખ્ય ફ઼િલ્મ થી નાયક (નાય઼ક), જિસમેં એક ફ઼િલ્મ અભિનેતા (ઉત્તમ કુમાર) રેલ મેં સફર કરતે હુએ એક મહિલા પત્રકાર (શર્મિલા ટૈગોર) સે મિલતા હૈ૤ 24 ઘણ્ટે કી ઘટનાઓં પર આધારિત ઇસ ફ઼િલ્મ મેં ઇસ પ્રસિદ્ધ અભિનેતા કે મનોવિજ્ઞાન કા અન્વેષણ કિયા ગયા હૈ૤ બર્લિન મેં ઇસ ફ઼િલ્મ કો આલોચક પુરસ્કાર મિલા, લેકિન અન્ય પ્રતિક્રિયાએઁ અધિક ઉત્સાહપૂર્ણ નહીં રહીં૤

1967 મેં રાય ને એક ફ઼િલ્મ કા કથાનક લિખા, જિસકા નામ હોના થા દ એલિયન (The Alien, દૂરગ્રહવાસી)૤ યહ ઇનકી લઘુકથા બાઁકુબાબુર બંધુ (બાઁકુબાબુર બન્ધુ, બાઁકુ બાબુ કા દોસ્ત) પર આધારિત થી જિસે ઇન્હોંને સંદેશ (સન્દેશ) પત્રિકા કે લિએ 1962 મેં લિખા થા૤ ઇસ અમરીકા-ભારત સહ-નિર્માણ પરિયોજના કી નિર્માતા કોલમ્બિયા પિક્ચર્સ નામક કમ્પની થી૤ પીટર સેલર્સ ઔર માર્લન બ્રૈંડો કો ઇસકી મુખ્ય ભૂમિકાઓં કે લિએ ચુના ગયા૤ રાય કો યહ જાનકર આશ્ચર્ય હુઆ કિ ઉનકે કથાનક કે પ્રકાશનાધિકાર કો કિસી ઔર ને હડ઼પ લિયા થા૤ બ્રૈંડો બાદ મેં ઇસ પરિયોજના સે નિકલ ગએ ઔર રાય કા ભી ઇસ ફ઼િલ્મ સે મોહ-ભંગ હો ગયા૤ કોલમ્બિયા ને 1970 ઔર 80 કે દશકોં મેં કઈ બાર ઇસ પરિયોજના કો પુનર્જીવિત કરને કા પ્રયાસ કિયા લેકિન બાત કભી આગે નહીં બઢ઼ી૤ રાય ને ઇસ પરિયોજના કી અસફલતા કે કારણ 1980 કે એક સાઇટ એણ્ડ સાઉંડ (Sight & Sound) પ્રારૂપ મેં ગિનાએ હૈં, ઔર અન્ય વિવરણ ઇનકે આધિકારિક જીવની લેખક એંડ્રૂ રૉબિનસન ને દ ઇનર આઇ (The Inner Eye, અન્તર્દૃષ્ટિ) મેં દિયે હૈં૤ જબ 1982 મેં ઈ.ટી. ફ઼િલ્મ પ્રદર્શિત હુઈ તો રાય ને અપને કથાનક ઔર ઇસ ફ઼િલ્મ મેં કઈ સમાનતાએઁ દેખીં૤ રાય કા વિશ્વાસ થા કિ સ્ટીવન સ્પીલબર્ગ કી યહ ફ઼િલ્મ ઉનકે કથાનક કે બિના સમ્ભવ નહીં થી (હાલાંકિ સ્પીલબર્ગ ઇસકા ખણ્ડન કરતે હૈં)૤ 1969 મેં રાય ને વ્યાવસાયિક રૂપ સે અપની સબસે સફલ ફ઼િલ્મ બનાઈ — ગુપી ગાઇન બાઘા બાઇન (ગુપિ ગાઇન બાઘા બાઇન, ગુપી ગાએ બાઘા બજાએ)૤ યહ સંગીતમય ફ઼િલ્મ ઇનકે દાદા દ્વારા લિખી એક કહાની પર આધારિત હૈ૤ ગાયક ગૂપી ઔર ઢોલી બાઘા કો ભૂતોં કા રાજા તીન વરદાન દેતા હૈ, જિનકી મદદ સે વે દો પડ઼ોસી દેશોં મેં હોને વાલે યુદ્ધ કો રોકતે હૈં૤ યહ રાય કે સબસે ખર્ચીલે ઉદ્યમોં મેં સે થી ઔર ઇસકે લિએ પૂંજી બહુત મુશ્કિલ સે મિલી૤ રાય કો આખિરકાર ઇસે રંગીન બનાને કા વિચાર ત્યાગના પડ઼ા૤ રાય કી અગલી ફ઼િલ્મ થી અરણ્યેર દિનરાત્રિ (અરણ્યેર દિનરાત્રિ, જંગલ મેં દિન-રાત), જિસકી સંગીત-સંરચના ચારુલતા સે ભી જટિલ માની જાતી હૈ૤ ઇસમેં ચાર ઐસે નવયુવકોં કી કહાની હૈ જો છુટ્ટી મનાને જંગલ મેં જાતે હૈં૤ ઇસમેં સિમી ગરેવાલ ને એક જંગલી જાતિ કી ઔરત કી ભૂમિકા નિભાઈ હૈ૤ આલોચક ઇસે ભારતીય મધ્યમ વર્ગ કી માનસિકતા કી છવિ માનતે હૈં૤

ઇસકે બાદ રાય ને સમસામયિક બંગાલી વાસ્તવિકતા પર ધ્યાન દેના શુરુ કિયા૤ બંગાલ મેં ઉસ સમય નક્સલવાદી ક્રાંતિ જોર પકડ઼ રહી થી૤ ઐસે સમય મેં નવયુવકોં કી માનસિકતા કો લેકર ઇન્હોંને કલકત્તા ત્રયી કે નામ સે જાને વાલી તીન ફ઼િલ્મેં બનાઈં — પ્રતિદ્વંદ્વી (પ્રતિદ્બન્દ્બી) (1970), સીમાબદ્ધ (સીમાબદ્ધ) (1971) ઔર જનઅરણ્ય (જનઅરણ્ય) (1975)૤ ઇન તીનોં ફ઼િલ્મોં કી કલ્પના અલગ-અલગ હુઈ લેકિન ઇનકે વિષય સાથ મિલાકર એક ત્રયી કા રૂપ લેતે હૈં૤ પ્રતિદ્વંદ્વી એક આદર્શવાદી નવયુવક કી કહાની હૈ જો સમાજ સે મોહ-ભંગ હોને પર ભી અપને આદર્શ નહીં ત્યાગતા હૈ૤ ઇસમેં રાય ને કથા-વર્ણન કી એક નયી શૈલી અપનાઈ, જિસમેં ઇન્હોંને નેગેટિવ મેં દૃશ્ય, સ્વપ્ન દૃશ્ય ઔર આકસ્મિક ફ઼્લૈશ-બૈક કા ઉપયોગ કિયા૤ જનઅરણ્ય ફ઼િલ્મ મેં એક નવયુવક કી કહાની હૈ જો જીવિકા કમાને કે લિએ ભ્રષ્ટ રાહોં પર ચલને લગતા હૈ૤ સીમાબદ્ધ મેં એક સફલ યુવક અધિક ધન કમાને કે લિએ અપની નૈતિકતા છોડ઼ દેતા હૈ૤ રાય ને 1970 કે દશક મેં અપની દો લોકપ્રિય કહાનિયોં — સોનાર કેલ્લા (સોનાર કેલ્લા, સ્વર્ણ કિલા) ઔર જૉય બાબા ફેલુનાથ (જય઼ બાબા ફેલુનાથ) — કા ફ઼િલ્માંકન કિયા૤ દોનોં ફ઼િલ્મેં બચ્ચોં ઔર બડ઼ોં દોનોં મેં બહુત લોકપ્રિય રહીં૤

રાય ને બાંગ્લાદેશ મુક્તિ યુદ્ધ પર ભી એક ફ઼િલ્મ બનાને કી સોચી, લેકિન બાદ મેં યહ વિચાર ત્યાગ દિયા ક્યોંકિ ઉન્હેં રાજનીતિ સે અધિક શરણાર્થિયોં કે પલાયન ઔર હાલત કો સમઝને મેં અધિક રુચિ થી૤ 1977 મેં રાય ને મુંશી પ્રેમચન્દ કી કહાની પર આધારિત શતરંજ કે ખિલાડ઼ી ફ઼િલ્મ બનાઈ૤ યહ ઉર્દૂ ભાષા કી ફ઼િલ્મ 1857 કે ભારતીય સ્વતંત્રતા સંગ્રામ કે એક વર્ષ પહલે અવધ રાજ્ય મેં લખનઊ શહર મેં કેન્દ્રિત હૈ૤ ઇસમેં ભારત કે ગુલામ બનને કે કારણોં પર પ્રકાશ ડાલા ગયા હૈ૤ ઇસમેં બૉલીવુડ કે બહુત સે સિતારોં ને કામ કિયા, જિનમેં પ્રમુખ હૈં — સંજીવ કુમાર, સઈદ જાફ઼રી, અમજદ ખ઼ાન, શબાના આજ઼મી, વિક્ટર બૈનર્જી ઔર રિચર્જ એટનબરો૤ 1980 મેં રાય ને ગુપી ગાઇન બાઘા બાઇન કી કહાની કો આગે બઢ઼ાતે હુએ હીરક રાજ નામક ફ઼િલ્મ બનાઈ જિસમેં હીરે કે રાજા કા રાજ્ય ઇંદિરા ગાંધી કે આપાતકાલ કે દૌરાન કે ભારત કી ઓર ઇંગિત કરતા હૈ૤ ઇસ કાલ કી દો અન્ય ફ઼િલ્મેં થી — લઘુ ફ઼િલ્મ પિકૂર ડાયરી (પિકૂ કી દૈનન્દિની) યા પિકુ ઔર ઘંટે-ભર લમ્બી હિન્દી ફ઼િલ્મ સદ્ગતિ૤

અન્તિમ કાલ (1983–1992)

ચિત્ર:Sukumar.gif

સત્યજિત રાય કે પિતા સુકુમાર રાય, જિન કે જીવન પર સત્યજિત ને 1987 મેં એક વૃત્તચિત્ર બનાયા૤

રાય બહુત સમય સે ઠાકુર કે ઉપન્યાસ ઘરે બાઇરે પર આધારિત ફ઼િલ્મ બનાને કી સોચ રહે થે૤ બીમારી કી વજહ સે ઇસમેં કુછ ભાગ ઉત્કૃષ્ટ નહીં હૈં, લેકિન ફ઼િલ્મ કો સરાહના બહુત મિલી૤ 1987 મેં ઉન્હોંને અપને પિતા સુકુમાર રાય કે જીવન પર એક વૃત્તચિત્ર બનાયા૤

રાય કી આખિરી તીન ફ઼િલ્મેં ઉનકી બીમારી કે કારણ મુખ્યતઃ આન્તરિક સ્થાનોં મેં શૂટ હુઈં ઔર ઇસ કારણ સે એક વિશિષ્ટ શૈલી કા અનુસરણ કરતી હૈં૤ ઇનમેં સંવાદ અધિક હૈ ઔર ઇન્હેં રાય કી બાકી ફ઼િલ્મોં સે નિમ્ન શ્રેણી મેં રખા જાતા હૈ૤ ઇનમેં સે પહલી, ગણશત્રુ (ગણશત્રુ), હેનરિક ઇબસન કે પ્રખ્યાત નાટક એન એનિમી ઑફ઼ દ પીપલ પર આધારિત હૈ, ઔર ઇન તીનોં મેં સે સબસે કમજોર માની જાતી હૈ૤ 1990 કી ફ઼િલ્મ શાખા પ્રશાખા (શાખા પ્રશાખા) મેં રાય ને અપની પુરાની ગુણવત્તા કુછ વાપિસ પ્રાપ્ત કી૤ ઇસમેં એક બૂઢ઼ે આદમી કી કહાની હૈ, જિસને અપના પૂરા જીવન ઈમાનદારી સે બિતાયા હોતા હૈ, લેકિન અપને તીન બેટોં કે ભ્રષ્ટ આચરણ કા પતા લગને પર ઉસે કેવલ અપને ચૌથે, માનસિક રૂપ સે બીમાર, બેટે કી સંગત રાસ આતી હૈ૤ રાય કી અંતિમ ફ઼િલ્મ આગન્તુક (આગન્તુક) કા માહૌલ હલ્કા હૈ લેકિન વિષય બહુત ગૂઢ઼ હૈ૤ ઇસમેં એક ભૂલા-બિસરા મામા અપની ભાંજી સે અચાનક મિલને આ પહુઁચતા હૈ, તો ઉસકે આને કે વાસ્તવિક કારણ પર શંકા કી જાને લગતી હૈ૤

ફ઼િલ્મ કૌશલ

સત્યજિત રાય માનતે થે કિ કથાનક લિખના નિર્દેશન કા અભિન્ન અંગ હૈ૤ યહ એક કારણ હૈ જિસકી વજહ સે ઉન્હોંને પ્રારંભ મેં બાંગ્લા કે અતિરિક્ત કિસી ભી ભાષા મેં ફ઼િલ્મ નહીં બનાઈ૤ અન્ય ભાષાઓં મેં બની ઇનકી દોનોં ફ઼િલ્મોં કે લિએ ઇન્હોંને પહલે અંગ્રેજી મેં કથાનક લિખા, જિસે ઇનકે પર્યવેક્ષણ મેં અનુવાદકોં ને હિન્દી યા ઉર્દૂ મેં ભાષાંતરિત કિયા૤ રાય કે કલા નિર્દેશક બંસી ચન્દ્રગુપ્તા કી દૃષ્ટિ ભી રાય કી તરહ હી પૈની થી૤ શુરુઆતી ફ઼િલ્મોં પર ઇનકા પ્રભાવ ઇતના મહત્ત્વપૂર્ણ થા કિ રાય કથાનક પહલે અંગ્રેજી મેં લિખતે થે તાકિ બાંગ્લા ન જાનને વાલે ચન્દ્રગુપ્તા ઉસે સમઝ સકેં૤ શુરુઆતી ફ઼િલ્મોં કે છાયાંકન મેં સુબ્રત મિત્ર કા કાર્ય બહુત સરાહા જાતા હૈ, ઔર આલોચક માનતે હૈં કિ અનબન હોને કે બાદ જબ મિત્ર ચલે ગએ તો રાય કી ફ઼િલ્મોં કે ચિત્રાંકન કા સ્તર ઘટ ગયા૤ રાય ને મિત્ર કી બહુત પ્રશંસા કી, લેકિન રાય ઇતની એકાગ્રતા સે ફિલ્મેં બનાતે થે કિ ચારુલતા કે બાદ સે રાય કૈમરા ખુદ હી ચલાને લગે, જિસકે કારણ મિત્ર ને 1966 સે રાય કે લિએ કામ કરના બંદ કર દિયા૤ મિત્ર ને બાઉંસ-પ્રકાશ કા સર્વપ્રથમ પ્રયોગ કિયા જિસમેં વે પ્રકાશ કો કપડ઼ે પર સે ઉછાલ કર વાસ્તવિક પ્રતીત હોને વાલા પ્રકાશ રચ લેતે થે૤ રાય ને અપને કો ફ઼્રાંસીસી નવ તરંગ કે જ઼ાઁ-લુક ગૉડાર ઔર ફ઼્રાંસ્વા ત્રૂફ઼ો કા ભી ઋણી માનતે થે, જિનકે નએ તકનીકી ઔર સિનેમા પ્રયોગોં કા ઉપયોગ રાય ને અપની ફ઼િલ્મોં મેં કિયા૤

હાલાંકિ દુલાલ દત્તા રાય કે નિયમિત ફ઼િલ્મ સંપાદક થે, રાય અક્સર સંપાદન કે નિર્ણય ખુદ હી લેતે થે, ઔર દત્તા બાકી કામ કરતે થે૤ વાસ્તવ મેં આર્થિક કારણોં સે ઔર રાય કે કુશલ નિયોજન સે સંપાદન અક્સર કૈમરે પર હી હો જાતા થા૤ શુરુ મેં રાય ને અપની ફ઼િલ્મોં કે સંગીત કે લિએ લિએ રવિ શંકર, વિલાયત ખ઼ાઁ ઔર અલી અક઼બર ખ઼ાઁ જૈસે ભારતીય શાસ્ત્રીય સંગીતજ્ઞોં કે સાથ કામ કિયા, લેકિન રાય કો લગને લગા કિ ઇન સંગીતજ્ઞોં કો ફ઼િલ્મ સે અધિક સંગીત કી સાધના મેં અધિક રુચિ હૈ૤ સાથ હી રાય કો પાશ્ચાત્ય સંગીત કા ભી જ્ઞાન થા જિસકા પ્રયોગ વહ ફ઼િલ્મોં મેં કરના ચાહતે થે૤ ઇન કારણોં સે તીન કન્યા (તિન કન્યા) કે બાદ સે ફ઼િલ્મોં કા સંગીત ભી રાય ખુદ હી રચને લગે૤ રાય ને વિભિન્ન પૃષ્ઠભૂમિ વાલે અભિનેતાઓં કે સાથ કામ કિયા, જિનમેં સે કુછ વિખ્યાત સિતારે થે, તો કુછ ને કભી ફ઼િલ્મ દેખી તક નહીં થી૤ રાય કો બચ્ચોં કે અભિનય કે નિર્દેશન કે લિએ બહુત સરાહા ગયા હૈ, વિશેષત: અપુ એવં દુર્ગા (પાથેર પાંચાલી), રતન (પોસ્ટમાસ્ટર) ઔર મુકુલ (સોનાર કેલ્લા)૤ અભિનેતા કે કૌશલ ઔર અનુભવ કે અનુસાર રાય કા નિર્દેશન કભી ન કે બરાબર હોતા થા (આગન્તુક મેં ઉત્પલ દત્ત) તો કભી વે અભિનેતાઓં કો કઠપુતલિયોં કી તરહ પ્રયોગ કરતે થે (અપર્ણા કી ભૂમિકા મેં શર્મિલા ટૈગોર)૤

સમીક્ષા એવં પ્રતિક્રિયા

રાય કી કૃતિયોં કો માનવતા ઔર સમષ્ટિ સે ઓત-પ્રોત કહા ગયા હૈ૤ ઇનમેં બાહરી સરલતા કે પીછે અક્સર ગહરી જટિલતા છિપી હોતી હૈ૤ ઇનકી કૃતિયોં કો અન્યાન્ય શબ્દોં મેં સરાહા ગયા હૈ૤ અકિરા કુરોસાવા ને કહા, “રાય કા સિનેમા ન દેખના ઇસ જગત મેં સૂર્ય યા ચન્દ્રમા કો દેખે બિના રહને કે સમાન હૈ૤” આલોચકોં ને ઇનકી કૃતિયોં કો અન્ય કઈ કલાકારોં સે તુલના કી હૈ — અંટોન ચેખ઼ફ઼, જ઼ાઁ રન્વાર, વિટ્ટોરિયો દે સિકા, હૉવાર્ડ હૉક્સ, મોત્સાર્ત, યહાઁ તક કિ શેક્સપિયર કે સમતુલ્ય પાયા ગયા હૈ૤ નાઇપૉલ ને શતરંજ કે ખિલાડ઼ી કે એક દૃશ્ય કી તુલના શેક્સપિયર કે નાટકોં સે કી હૈ – “કેવલ તીન સૌ શબ્દ બોલે ગએ, લેકિન ઇતને મેં હી અદ્ભુત ઘટનાએઁ હો ગઈં!” જિન આલોચકોં કો રાય કી ફ઼િલ્મેં સુરુચિપૂર્ણ નહીં લગતીં, વે ભી માનતે હૈં કિ રાય એક સમ્પૂર્ણ સંસ્કૃતિ કી છવિ ફ઼િલ્મ પર ઉતારને મેં અદ્વિતીય થે૤

રાય કી આલોચના મુખ્યતઃ ઇનકી ફ઼િલ્મોં કી ગતિ કો લેકર કી જાતી હૈ૤ આલોચક કહતે હૈં કિ યે એક “રાજસી ઘોંઘે” કી ગતિ સે ચલતી હૈં૤ રાય ને ખુદ માના કિ વે ઇસ ગતિ કે બારે મેં કુછ નહીં કર સકતે, લેકિન કુરોસાવા ને ઇનકા પક્ષ લેતે હુએ કહા, “ઇન્હેં ધીમા નહીં કહા જા સકતા૤ યે તો વિશાલ નદી કી તરહ શાન્તિ સે બહતી હૈં૤” ઇસકે અતિરિક્ત કુછ આલોચક ઇનકી માનવતા કો સાદા ઔર ઇનકે કાર્યોં કો આધુનિકતા-વિરોધી માનતે હૈં ઔર કહતે હૈં કિ ઇનકી ફ઼િલ્મોં મેં અભિવ્યક્તિ કી નઈ શૈલિયાઁ નહીં નજ઼ર આતી હૈં૤ વે કહતે હૈં કિ રાય “માન લેતે હૈં કિ દર્શક ઐસી ફ઼િલ્મ મેં રુચિ રખેંગે જો કેવલ ચરિત્રોં પર કેન્દ્રિત રહતી હૈ, બજાએ ઐસી ફ઼િલ્મ કે જો ઉનકે જીવન મેં નએ મોડ઼ લાતી હૈ૤”

રાય કી આલોચના સમાજવાદી વિચારધારાઓં કે રાજનેતાઓં ને ભી કી હૈ૤ ઇનકે અનુસાર રાય પિછડ઼ે સમુદાયોં કે લોગોં કે ઉત્થાન કે લિએ પ્રતિબદ્ધ નહીં થે, બલ્કિ અપની ફ઼િલ્મોં મેં ગરીબી કા સૌન્દર્યીકરણ કરતે થે૤ યે અપની કહાનિયોં મેં દ્વન્દ્વ ઔર સંઘર્ષ કો સુલઝાને કે તરીકે ભી નહીં સુઝાતે થે૤ 1960 કે દશક મેં રાય ઔર મૃણાલ સેન કે બીચ એક સાર્વજનિક બહસ હુઈ૤ મૃણાલ સેન સ્પષ્ટ રૂપ સે માર્ક્સવાદી થે ઔર ઉનકે અનુસાર રાય ને ઉત્તમ કુમાર જૈસે પ્રસિદ્ધ અભિનેતા કે સાથ ફ઼િલ્મ બનાકર અપને આદર્શોં કે સાથ સમઝૌતા કિયા૤ રાય ને પલટકર જવાબ દિયા કિ સેન અપની ફ઼િલ્મોં મેં કેવલ બંગાલી મધ્યમ વર્ગ કો હી નિશાના બનાતે હૈં ક્યોંકિ ઇસ વર્ગ કી આલોચના કરના આસાન હૈ૤ 1980 મેં સાંસદ એવં અભિનેત્રી નરગિસ ને રાય કી ખુલકર આલોચના કી કિ યે “ગરીબી કી નિર્યાત” કર રહે હૈં, ઔર ઇનસે માઁગ કી કિ યે આધુનિક ભારત કો દર્શાતી હુઈ ફ઼િલ્મેં બનાએઁ૤

સાહિત્યિક કૃતિઓ

મુખ્ય લેખ: સત્યજિત રાય ની સાહિત્યિક કૃતિઓ

ચિત્ર:Ekerpithedui.jpg

સત્યજિત રાયના વાર્તાસંગ્રહનું મુખપૃષ્ઠ

રાયે બાંગ્લા ભાષા ના બાળસાહિત્યમાં બે લોકપ્રિય પાત્રોની રચના કરી— ગુપ્તચર ફેલુદા (ફેલુદા) અને વૈજ્ઞાનિક પ્રોફ઼ેસર શંકુ૤એમણે ઘણી લઘુવાર્તાઓ પણ લખી, જે બાર-બાર વાર્તાઓનાં સંગ્રહમાં પ્રકાશિત થઈ હતી, અને એમના નામોમાં હંમેશા "બાર"(૧૨)ને સંબંધિત શબ્દોની રમત રહેતી૤ ઉદાહરણ તરીકે એકેર પિઠે દુઇ (એકેર પિઠે દુઇ, એકની ઉપર બે)૤ રાયને ઉખાણાં અને બહુઅર્થી શબ્દોની રમતો પ્રત્યે બહુ લગાવ હતો૤ એ એમની વાર્તાઓમાં પણ જોઈ શકાય છે – ફેલુદા ને ઘણીવાર પૂરી વાતને ઊંડાણપૂર્વક સમજવા માટે ઉખાણાં ઉકેલવા પડે છે૤ શેરલોક હોમ્સ અને ડૉક્ટર વૉટસન ની જેમ ફેલુદાની કથાઓનું વર્ણન એનો પિતરાઈ ભાઈ તોપસે કરે છે૤ પ્રોફેસર શંકુ ની વિજ્ઞાનકથાઓ એક રોજનિશી(ડાયરી) ના સ્વરૂપમાં છે,જે શંકુના અચાનક ગાયબ થઈ ગયા પછી મળે છે૤ રાયે આ વાર્તાઓમાં અજ્ઞાત અને રોમાંચક તત્વોને ઊંડાણપૂર્વક તપાસ્યા છે, જે એમની ફિલ્મોમાં નથી જોવા મળતું૤ એમની લગભગ બધી વાર્તાઓ હિન્દી,અંગ્રેજી અને અન્ય ભાષાઓમાં અનુવાદિત થઈ ચૂકી છે૤

રાયની લગભગ દરેક વાર્તા પણ બાંગ્લા ભાષામાં સાહિત્યિક પત્રિકા "એકશાન" (એકશાન) માં પ્રકાશિત થઈ ચૂકી છે૤ રાયે 1982 માં આત્મકથા લખી જખન છોટો છિલમ (જ્યારે હું નાનો હતો)૤ એના સિવાય એમણે ફિલ્મોના વિષય પર પણ ઘણાં પુસ્તકો લખ્યાં છે, જેમાં મુખ્યત્વે છે આવર ફ઼િલ્મ્સ, દેયર ફ઼િલ્મ્સ (Our Films, Their Films, આપણી ફિલ્મો,તેમની ફિલ્મો)૤ 1976 માં પ્રકાશિત થયેલ આ પુસ્તકમાં રાય દ્વારા લખાયેલાં વિવેચનોનો સંગ્રહ છે૤ એના પહેલા ભાગમાં ભારતીય સિનેમા નું વિવરણ છે, અને બીજો ભાગ હૉલીવુડ પર કેન્દ્રિત છે૤ રાયે ચાર્લી ચૈપલિન અને અકીરા કુરોસાવા જેવા નિર્દેશકોં અને ઇતાલવી નવયથાર્થવાદ જેવા વિષયોં પર વિશેષ ધ્યાન આપ્યું છે૤ 1976 માં જ એમણે બીજું એક પુસ્તક પ્રકાશિત કર્યું — વિષય ચલચિત્ર (બિષય઼ ચલચ્ચિત્ર) જેમાં સિનેમાના વિવિધ પાસાઓ પર એમના ચિંતનનું સંક્ષિપ્ત વર્ણન છે૤ આના સિવાય એમનં બીજું એક પુસ્તક એકેઈ બોલે શૂટિંગ (એકેઇ બલે શુટિં) (1979) અને ફિલ્મો પરનો અન્ય એક નિબંધ પણ પ્રકાશિત થયો છે૤

રાયે નિરર્થક કવિતાઓનું એક સંકલન તોડ઼ાય બાઁધા ઘોડ઼ાર ડિમ (તોડ઼ાય઼ બાઁધા ઘોડ઼ાર ડિમ, ઘોડાનાં ઈંડાઓનું ગુચ્છ) પણ લખ્યું છે,જેમાં લુઇસ કૈરલ ની કવિતા જૈબરવૉકી નો અનુવાદ પણ સામેલ છે૤ એમણે બાંગ્લામાં મુલ્લા નસરુદ્દીન ની વાર્તાઓનો સંગ્રહ પણ પ્રકાશિત કર્યો૤

સમ્માન એવં પુરસ્કાર

ચિત્ર:Satyajit-ray-oscar-180.jpg

નિધન કે કુછ હી દિન પહલે રાય અકાદમી પુરસ્કાર કે સાથ

મુખ્ય લેખ: સત્યજિત રાય કો મિલે સમ્માન

રાય કો જીવન મેં અનેકોં પુરસ્કાર ઔર સમ્માન મિલે૤ ઑક્સફર્ડ વિશ્વવિદ્યાલય ને ઇન્હેં સમ્માનદાયક ડૉક્ટરેટ કી ઉપાધિયાઁ પ્રદાન કી૤ ચાર્લી ચૈપલિન કે બાદ યે ઇસ સમ્માન કો પાને વાલે પહલે ફ઼િલ્મ નિર્દેશક થે૤ ઇન્હેં 1985 મેં દાદાસાહબ ફાલ્કે પુરસ્કાર ઔર 1987 મેં ફ્રાંસ કે લીજન ઑફ઼ ઑનર પુરસ્કાર સે સમ્માનિત કિયા ગયા૤ મૃત્યુ સે કુછ સમય પહલે ઇન્હેં સમ્માનદાયક અકાદમી પુરસ્કાર ઔર ભારત કા સર્વોચ્ચ સમ્માન ભારત રત્ન પ્રદાન કિયે ગએ૤ મરણોપરાંત સૈન ફ઼્રૈંસિસ્કો અન્તરરાષ્ટ્રીય ફ઼િલ્મોત્સવ મેં ઇન્હેં નિર્દેશન મેં જીવન-પર્યન્ત ઉપલબ્ધિ-સ્વરૂપ અકિરા કુરોસાવા પુરસ્કાર મિલા જિસે ઇનકી ઓર સે શર્મિલા ટૈગોર ને ગ્રહણ કિયા૤

ધરોહર

સત્યજિત રાય ભારત ઔર વિશ્વભર કે બંગાલી સમુદાય કે લિએ એક સાંસ્કૃતિક પ્રતીક હૈં૤ બંગાલી સિનેમા પર રાય ને અમિટ છાપ છોડ઼ી હૈ૤ બહુત સે બાંગ્લા નિર્દેશક ઇનકે કાર્ય સે પ્રેરિત હુએ હૈં — અપર્ણા સેન, ઋતુપર્ણ ઘોષ, ગૌતમ ઘોષ, તારિક઼ મસૂદ ઔર તન્વીર મુકમ્મલ૤ ભારતીય સિનેમા પર ઇનકે પ્રભાવ કો હર શૈલી કે નિર્દેશક માનતે હૈં, જિનમેં બુદ્ધદેવ દાસગુપ્તા, મૃણાલ સેન ઔર અદૂર ગોપાલકૃષ્ણન્ શામિલ હૈં૤ ભારત કે બાહર ભી માર્ટિન સોર્સીસી, જેમ્સ આઇવરી, અબ્બાસ કિયારોસ્તામી ઔર એલિયા કાજ઼ાન જૈસે નિર્દેશક ભી ઇનકી શૈલી સે પ્રભાવિત હુએ હૈં૤ ઇરા સૈક્સ કી ફ઼િલ્મ ફ઼ૉર્ટી શેડ્સ ઑફ઼ બ્લુ (Forty Sheds of Blue, ચાલીસ તરહ કે નીલે રંગ) બહુત કુછ ચારુલતા પર આધારિત થી૤ રાય કી કૃતિયોં કે હવાલે અન્ય કઈ ફ઼િલ્મોં મેં મિલતે હૈં, જૈસે સેક્રેડ ઈવિલ (Sacred Evil, પાવન દુષ્ટતા), દીપા મહતા કી તત્વ ત્રયી ઔર જ઼ાઁ-લુક ગૉડાર કી કઈ કૃતિયાઁ૤

1993 મેં યૂસી સાંતા ક્રૂજ઼ ને રાય કી ફ઼િલ્મોં ઔર ઉન પર આધારિત સાહિત્ય કા સંકલન કરના પ્રારંભ કિયા૤ 1995 મેં ભારત સરકાર ને ફ઼િલ્મોં સે સમ્બન્ધિત અધ્યયન કે લિએ સત્યજિત રાય ફ઼િલ્મ એવં ટેલિવિજ઼ન સંસ્થાન કી સ્થાપના કી૤ લંદન ફ઼િલ્મોત્સવ મેં નિયમિત રૂપ સે એક ઐસે નિર્દેશક કો સત્યજિત રાય પુરસ્કાર દિયા જાતા હૈ જિસને પહલી ફ઼િલ્મ મેં હી “રાય કી દૃષ્ટિ કી કલા, સંવેદના ઔર માનવતા” કો અપનાયા હો૤

સાંસ્કૃતિક હવાલે

અમરીકન કાર્ટૂન ધારાવાહિક દ સિમ્પ્સન્સ મેં અપુ નહસપીમાપેતિલોન કે ચરિત્ર કા નામ રાય કે સમ્માન મેં રખા ગયા થા૤ રાય ઔર માધવી મુખર્જી પહલે ભારતીય ફ઼િલ્મ વ્યક્તિત્વ થે જિનકી તસ્વીર કિસી વિદેશી ડાકટિકટ (ડોમિનિકા દેશ) પર છપી૤ કઈ સાહિત્યિક કૃતિયોં મેં રાય કી ફ઼િલ્મોં કા હવાલા દિયા ગયા હૈ — સૉલ બેલો કા ઉપન્યાસ હર્જ઼ોગ ઔર જે. એમ. કોટજ઼ી કા યૂથ (યૌવન)૤ સલમાન રશદી કે બાલ-ઉપન્યાસ હારુન એંડ દ સી ઑફ઼ સ્ટોરીજ઼ (Harun and the Sea of Stories, હારુન ઔર કહાનિયોં કા સાગર) મેં દો મછલિયોં કા નામ “ગુપી” ઔર “બાઘા” હૈ૤

સંદર્ભ

ગ્રન્થ એવં નિબંધસૂચી

• ઢાંચો:ઉદ્ધરણ૤
• ઢાંચો:ઉદ્ધરણ૤
• ઢાંચો:ઉદ્ધરણ૤
• ઢાંચો:ઉદ્ધરણ૤
• ઢાંચો:ઉદ્ધરણ૤
• ઢાંચો:ઉદ્ધરણ૤
• ઢાંચો:ઉદ્ધરણ૤

• ઢાંચો:ઉદ્ધરણ૤
• ઢાંચો:ઉદ્ધરણ૤
• ઢાંચો:ઉદ્ધરણ૤
• ઢાંચો:ઉદ્ધરણ૤
• ઢાંચો:ઉદ્ધરણ૤
• ઢાંચો:ઉદ્ધરણ૤
• ઢાંચો:ઉદ્ધરણ૤
• ઢાંચો:ઉદ્ધરણ૤

બાહ્ય કડીઓ

• સત્યજિતરાય.ઑર્ગ
• સત્યજીત રે, ઇન્ટરનેટ મૂવી ડેટાબેઝ પર
• રાય કી દુનિયા
• "રાય કો યાદ કરના, ફ઼્રેમ-દર-ફ઼્રેમ" સંગ્રહિત ૨૦૦૯-૦૧-૦૭ ના રોજ વેબેક મશિન
• સત્યજિત રાય કી પુસ્તકોં કા સંગ્રહણ સંગ્રહિત ૨૦૦૭-૦૩-૧૧ ના રોજ વેબેક મશિન
• અમર્ત્ય સેન: સત્યજિત રાય ઔર વિશ્વ કી કલા: હમારી સંસ્કૃતિ, ઉનકી સંસ્કૃતિ સંગ્રહિત ૨૦૦૬-૦૯-૦૪ ના રોજ વેબેક મશિન

• પરબાસ મેં સત્યજિત રાય પર અનુચ્છેદ
• સિનેમા કી સંવેદનાએઁ: મહાન નિર્દેશકોં કા ડેટાબેસ
• સત્યજિત રાય: સિનેમા કા દર્શન નિબંધ: એંડ્રૂ રૉબિનસન
• ટૉક્સિકયૂનિવર્સ.કૉમ મેં જૉન નેસ્બિટ કા નિબંધ: સત્યજિત રાય કી સર્વોત્કૃષ્ટ કૃતિ: અપુ ત્રયી સંગ્રહિત ૨૦૦૭-૦૯-૨૭ ના રોજ વેબેક મશિન
• યૂસીએસસી મેં રાય કી ફ઼િલ્મોં ઔર નિબંધોં કા સંગ્રહણ સંગ્રહિત ૨૦૦૭-૦૩-૧૩ ના રોજ વેબેક મશિન
• રાય કી ફ઼િલ્મોં કી સૂચી સંગ્રહિત ૨૦૦૭-૦૪-૦૩ ના રોજ વેબેક મશિન
• સ્પાઇસ મેં સત્યજિત રાય સંગ્રહિત ૨૦૦૭-૦૯-૨૭ ના રોજ વેબેક મશિન