કાળો સમુદ્ર

કાળો સમુદ્ર
કાળો સમુદ્ર
અક્ષાંશ-રેખાંશ	44°N 35°E / 44°N 35°E
પ્રકાર	સમુદ્ર
મુખ્ય જળઆવક	ડાન્યુબ, ડ્નિપેર, સર્ધન બગ, ડ્નિસ્ટેર, ડોન, કુબાન, રિઓની, કિઝિલિર્મક
મુખ્ય નિકાસ	બોસ્ફોરુસ
બેસિન દેશો	બેલારુસ, બોસ્નિયા અને હર્ઝેગોવિના, બલ્ગેરિયા, ક્રોએશિયા, જ્યોર્જીયા, હંગેરી, મોલ્દોવા, પોલેંડ, રોમાનિયા, રશિયા, સર્બિયા, સ્લોવાકિયા, સ્લોવેનિયા, તુર્કી, યુક્રેન
મહત્તમ લંબાઈ	1,175 km (730 mi)
સપાટી વિસ્તાર	436,402 km2 (168,500 sq mi)
સરેરાશ ઊંડાઇ	1,253 m (4,111 ft)
મહત્તમ ઊંડાઇ	2,212 m (7,257 ft)
પાણીનો જથ્થો	547,000 km3 (131,200 cu mi)
ટાપુઓ	૧૦+

કાળો સમુદ્ર એ યુરોપ, ઍનાતોલીયા અને કાકેશસ એમ ચારે બાજુએ જમીનથી ઘેરાયેલો સમુદ્ર છે અને આખરે તે એટલાન્ટીક મહાસાગરની સાથે ભૂ-મધ્ય તેમજ એજીયન સમુદ્રો અને વિવિધ સામુદ્રધુનીઓ મારફત જોડાય છે. બોસ્ફોરસ સામુદ્રધુની તેને માર્મરાના સમુદ્રથી જોડે છે, અને ડાર્ડનેલીસની સામુદ્રધુની તેને એજીયન સમુદ્રના ભૂ-મધ્ય ક્ષેત્રથી જોડે છે. આ સમુદ્રનું પાણી પૂર્વ યુરોપ અને પશ્ચિમ એશિયાને જુદા પાડે છે. કાળો સમુદ્ર કર્ચની સામુદ્રધુની દ્વારા ઍઝોવના સમુદ્રની સાથે પણ જોડાય છે.

કાળો સમુદ્ર જેનો વિસ્તાર 436,400 km² (168,500 sq mi) (ઍઝોવના સમુદ્રનો સમાવેશ થતો નથી)^[૧] તેની મહત્તમ ઊંડાઈ 2,212 m (7,257 ft),^[૨] છે અને તેની ઘનતા 547,000 km³ (131,200 cu mi) છે.^[૩] કાળો સમુદ્ર પૂર્વ પશ્ચિમ દિશામાં હવાના દબાણનું અધ્યાહારી વહેણ બનાવે છે જે બલ્ગેરીયા, જ્યોર્જિયા, રોમાનિયા, રશિયા, તૂર્કી અને યુક્રેનની વચ્ચે બને છે.^[૪] દક્ષિણમાં તેને પોન્ટિક પર્વતમાળા અને પૂર્વમાં તેને કાકેશસ પર્વતમાળા અવરોધે છે, અને તેના દ્વારા ઉત્તર-પશ્ચિમમાં ખડકના ઢોળાવ જેવી રચના થાય છે. પૂર્વ- પશ્ચિમની મહત્તમ લંબાઇ 1,175 કિ.મી. જેટલી થાય છે.

કિનારાના મહત્વપૂર્ણ શહેરોમાં બાતુમી, બર્ગસ, કોંસ્ટંટા, ગિરેસન, ઇસ્તાનબૂલ, કેર્ચ, ખેર્શન, મેંગેલિયા, નેવોદરી, નોવોરોસીયસ્ક, ઓડેસા, ઓર્ડુ , પોટી, રાઇઝ, સૅમસન, સેવાસ્તોપોલ, સોચી, સુખુમી, ટ્રૅબઝોન, વૅર્ના, યાલ્ટા અને ઝોંગુલદાકનો સમાવેશ થાય છે.

કાળો સમુદ્રમાં પાણીનું સંતુલન નિશ્ચિત રહે છે, જેના પરિણામ સ્વરૂપ એજીયન સમુદ્ર (ભૂ-મધ્ય સમુદ્રનો ભાગ)માં બોસ્ફોરસ અને ડાર્ડનેલીસની માધ્યમથી પ્રતિ વર્ષ 300 km³ (કીમી) પાણીનો ચોખ્ખો પ્રવાહ વહે છે. ભૂ-મધ્ય સમુદ્રનું પાણી બે બાજુથી હાઇડ્રોલોજીકલ વિનીમય રૂપે કાળો સમુદ્રમાં વહે છે. કાળો સમુદ્રનો પ્રવાહ ઠંડો અને ઓછો ખારો છે, અને તેથી તે ભૂ-મધ્યના હુંફાળા અને ખારા પ્રવાહ પર તરે છે, જે સપાટી પરના પાણીની બરાબર નીચે અર્થપૂર્ણ ઍનોક્ષિક થર તરફ વધે છે. કાળો સમુદ્રની ઉત્તરે મોટી યુરેશિયાન નદી વ્યવસ્થાથી પાણી પણ ગ્રહણ કરે છે, જેમાં ડોન, નીપર અને ડૅન્યૂબ સૌથી મહત્વપૂર્ણ છે.

ભૂતકાળમાં, જળ સ્તરમાં સૂચક ફેરફારો થયા છે. તટપ્રદેશના જળ સ્તરમાં થતાં આ ફેરફારોના કારણે ક્યારેક આસપાસના ખડક અને સંબંધિત અગ્રાંશ જમીનમાં પરિવર્તીત થાય છે. કેટલાંક ચોક્કસ મહત્વપૂર્ણ જળ સ્તરોના લીધે શક્ય છે કે આસપાસના પાણીની સાથે જોડાણ ઊભું થાય. આ જોડાણ માર્ગોના સૌથી સક્રિય ઘટકો દ્વારા, તૂર્કી સામુદ્રધુની, વૈશ્વિક મહાસાગર રચનાને જોડે છે. જ્યારે આ જલીય કડી હયાત નહોતી, ત્યારે કાળો સમુદ્ર એક સરોવર હતો, જે વૈશ્વિક મહાસાગરની રચનાથી સ્વતંત્ર હતો. હાલમાં કાળો સમુદ્રનું જળ સ્તર તુલનાત્મક રીતે ઊંચુ છે, તેથી પાણીનું ભૂ-મધ્ય સમુદ્ર સાથે વિનિમય કરવામાં આવે છે. તૂર્કી સામુદ્રધુની કાળા અને એજીયન સમુદ્રને જોડે છે, અને તેમાં બોસ્ફોરસ, માર્મરાનો સમુદ્ર અને ડાર્ડાનેલીસનો સમાવેશ થાય છે.

સીમા

આંતરરાષ્ટ્રીય જળ આલેખન સંગઠન કાળો સમુદ્રની સીમા નીચે પ્રમાણે વ્યાખ્યાયિત કરે છે:^[૫]

દક્ષિણ પશ્ચિમ પર . માર્મરાના સમુદ્રની ઉત્તર-પૂર્વી સીમા [કેપ એનાતોલી (41°13'N)ની સાથે કેપ રૂમિલી ને જોડતી રેખા].
કર્શ સામુદ્રધુનીમાં. કેપ તાકીલ અને કેપ પેનાઘીયા (45°02'N)ને જોડતી રેખા.

નામ

આધુનિક નામ

સમુદ્રના વર્તમાન નામ અંગ્રેજી નામનાં સમકક્ષ છે. “કાળો સમુદ્ર”, જેમાં, ગ્રીક માવરી થાલસ્સા (Μαύρη Θάλασσα), બલ્ગેરીયન ચેર્નો મોર (Черно море), જ્યોર્જીયન શાવી ઝોહ્વા (შავი ზღვა), લાઝ ઉચા ઝુગા , અથવા સામાન્ય રીતે ઝુગા ‘સમુદ્ર’, રોમાનિયન્ મારીયા નીઆગ્રા , રશીયન ચોર્નોયી મોર (Чёрное море), તૂર્કીઝ કરાદેનીઝ , યુક્રેનીયન કોર્ને મોર (Чорне море), ઉબીખનો સમાવેશ થાય છે. આના જેવા નામ બારમી સદી સુધી નિર્ધારીત રીતે જોવા મળ્યાં નહોતા, પણ એવા સંકેત પ્રાપ્ત થયા છે કે તે મુજબ તે ઘણાં જૂના હોઇ શકે છે.

કાળો સમુદ્રમાં વેલેકાનું નદી મુખસાઈનોમોરેટ્સ, બલ્ગેરિયા, દરિયાકાંઠા પર લાંબા કિનારાઓથી પ્રવાહના કારણે જમા થયેલો કચરો જે ભૂશિરની રચનામાં મહ્ત્વનો ભાગ ભજવે છે.

કાળો સમુદ્રને ઑટોમન તૂર્ક તરફથી નામ મળ્યું ‘કારા’ (કાળો), કારા ડેનિઝીની જેમ – સાઈબેરિયન યાકુત તૂર્કની ઉત્તરે આવેલો કારા સમુદ્ર, કાળો સમુદ્રની જેમ મધ્યકાલીન તૂર્કીમાં ‘ઉત્તર’ એવો અર્થ સૂચવે છે. તૂર્કીમાં કિઝીલ ડેનીઝમાં ‘લાલ’ દક્ષિણ એવો અર્થ સૂચવે છે. એનાતોલીયાની દક્ષિણે લાલ સમુદ્ર, જ્યારે ‘ઍક’-સફેદ પશ્ચિમ તેવો અર્થ સૂચવે છે. એનાટોલીયન તૂર્કીમાં એજીયન અને ભૂ-મધ્ય સાગર માટે જૂનું નામ ‘ઍકડેનીઝ’ છે - શ્વેત સમુદ્ર -; જો કે સમકાલીન તૂર્કીમાં, ઍકડેનિઝ માત્ર ભૂ-મધ્ય સાગર સૂચવે છે જેમ કે હવે ભૂ-મધ્યના ઉત્તરી ભાગને ઍજીયન સાગર તરીકે ઓળખવામાં આવે છે જે તેનાં પશ્ચિમી નામને અનુસરે છે. ઑટોમન કાળ દરમ્યાન આમ નહોતું કેમ કે, એજીયનને ટાપુઓનો સાગર - અદાલાર ડેનિઝી કહેવાતો હતો જે ગ્રીસ અને એનાતોલિયાની વચ્ચેના 12 ટાપુઓનું સૂચન કરે છે.

કાળો સમુદ્રએ ચાર સમુદ્રમાંના સામાન્ય રંગોની પરિભાષા પરથી પાડવામાં આવેલું અંગ્રેજી નામ છે – તે સિવાયના લાલ સમુદ્ર, શ્વેત સમુદ્ર અને પીળો સમુદ્ર છે.

ઐતિહાસિક નામો

સ્ટ્રેબોના ભૂગોળ (1.2.10) ના અહેવાલ મુજબ પ્રાચીનકાળમાં, કાળા સમુદ્રને ઘણીવાર માત્ર “સમુદ્ર” (હો પૉંટોસ )ના નામથી જ ઓળખવામાં આવતો હતો. મોટા ભાગના વિસ્તાર માટે, ગ્રૈકો-રોમન રિવાજ પ્રમાણે કાળો સમુદ્રને ‘આતિથ્યશીલ સમુદ્ર’ તરીકે ઓળખવામાં આવતો હતો, યુક્સેનોસ પૉંટોસ (Εὔξεινος Πόντος). આ સૌમ્ય પર્યાયવાદ છે જે જૂના સમયના શબ્દ ‘બિનઆતિથ્યશીલ સમુદ્ર’ પૉંટોસ ઍક્સિનોસ , ને હટાવીને મૂકવામાં આવ્યો હતો, જેને સૌ પ્રથમવાર પિંડરમાં (ઈસવી સન પહેલાંની પાંચમી સદીમાં, ~475 બીસી (BC)) પ્રમાણિત કરવમાં આવ્યો હતો. સ્ટ્રેબો (7.3.6) એવો વિચાર ધરાવે છે કે ગ્રીક સામ્રાજ્યવાદ પહેલાં કાળો સમુદ્રને એટલા માટે “બિનઆતિથ્યશીલ” કહેવામાં આવ્યો કેમ કે તેને પાર કરવો મુશ્કેલ હતો, અને એટલા માટે પણ કેમ કે તેના કિનારાઓ પર ક્રૂર જનજાતિઓ વસતી હતી. માઈલેશિયનોએ જ્યારે દક્ષિણ કિનારાઓ પર પોતાની વસાહતો બનાવી, અને પૉંટસ લોકોએ, તેને જ્યારે ગ્રીક સંસ્કૃતિનો ભાગ બનાવ્યો, ત્યારબાદ તેનું નામ બદલીને “આતિથ્યશીલ” રાખવામાં આવ્યું.

શક્ય છે કે ઍક્ષિનોસ નામ સિથીયન ઇરાનીક ઍક્ષૈના- ‘અપ્રકાશિત’, ‘અંધારા’ દ્વારા લોકપ્રિય વ્યુત્પત્તિશાસ્ત્ર પરથી ઉદભવ્યું હોય; આ રીતે પ્રાચીનકાળથી જ ‘કાળો સમુદ્ર’ની પદવી તેને પ્રાપ્ત થઈ હશે.

નામ અંગેની એક બલ્ગેરિયન સમજ એવી છે કે તે સમુદ્ર ખૂબ જ તોફાની હતો. કાળો સમુદ્રની જળબંબાકાર કરી મૂકનારી માન્યતા આ વિચાર પર આધારિત છે. ^{[સંદર્ભ આપો]}

ઓર્ટેલીસના થીયેટ્રમમાંથી પ્રાપ્ત, એશિયાઇ નોવા ડિસ્ક્રિપ્શિયો શીર્ષક ધરાવતો 1570ની સાલનો એશિયાનો નકશો સમુદ્રને “માર મૅગીઓર”નું લેબલ આપે છે.

નૌકા વિજ્ઞાનમાં, કાળો સમુદ્રના નામને લઈને એવી સમજ પ્રવર્તે છે કે જળસ્તરની નીચે લગભગ 200 મીટરની સપાટીએ હાઇડ્રોજન સલ્ફાઇડની સપાટી શરૂ થાય છે, અને જે અનન્ય માઇક્રોબાયલ વસતિને સહાયક છે જે શક્યત ઑક્સીજનની ગેરહાજરીમાં મીથેન ઑક્સીકરણને કારણે કાળો ભૂ-સ્તર બનાવવામાં મદદ કરે છે.^{[સંદર્ભ આપો]}

ભૂસ્તરશાસ્ત્ર અને બાથાઇમેટ્રી

તટપ્રદેશના ભૂસ્તરશાત્રીય મૂળને પાછલા કમાનવાળા તટપ્રદેશની બે વિશિષ્ટ પ્રાથમિક દશાઓથી ઓળખી શકાય છે, જેની શરૂઆત આલ્બિઅન જ્વાળામુખી વૃત્તખંડના વિભાજનથી અને પાલીઓ- અને નીઓ- તિથીસ મહાસાગરની નીચે પૃથ્વીની પ્લેટના એકબીજાની ઉપર ચઢી જવાના કારણે ઉદભવ્યા હશે, પરંતુ આ બનાવના સમય અંગે હંમેશા વિવાદ રહ્યો છે.^[૬]^[૭] તેની શરૂઆતથી જ, સંકોચન પામેલા ટેક્ટોનિક વાતાવરણને કારણે તટીય પ્રદેશ નીચે બેસી ગયેલો હોય છે, વિસ્તારીત તબક્કાઓમાં વિખેરાઈ જાય છે અને પરિણામે મોટા પ્રમાણમાં જ્વાળામુખીની સ્થિતીનું નિર્માણ થાય છે અને સંખ્યાબંધ પર્વતો બને છે, જેના કારણે ગ્રેટર કાકેશસ, પૉંટીડેસ, દક્ષિણવર્તી ક્રિમીઆ અને બાલ્કનાઈડ્સ પર્વતમાળાઓ ઉન્નત બની. યુરેશિયન અને આફ્રિકન પ્લેટ્સ વચ્ચે સતત થતાં રહેતાં ઘર્ષણ તેમજ ઍનાટોલીયન બ્લૉકનું ઉત્તર ઍનાટોલીયન ફૉલ્ટ અને પૂર્વી ઍનાટોલીયન ફૉલ્ટ તરફ પશ્ચિમ તરફ ખસતા રહેવાથી પ્રવર્તમાન ટેક્ટોનિક વ્યવહાર પદ્ધતિ પર પ્રભાવ ધરાવે છે,^[૮] જે કાળો સમુદ્રના તટ પ્રદેશને વધારે માત્રામાં નીચે બેસાડે છે અને ઍનાટોલીયન પ્રદેશમાં અર્થપૂર્ણ જ્વાળામુખીય પ્રવૃત્તિઓ દર્શાવે છે. ^[૯] આ જ એ ભૂ-સ્તરીય રચના છે જે, લાંબા ગાળે બાકીની વૈશ્વિક સાગર વ્યવસ્થાથી કાળો સમુદ્રને સમયાંતરે અલગ પાડે છે.

આધુનિક તટ પ્રદેશ ક્રિમિઅન દ્વિકલ્પમાંથી દક્ષિણ તરફ લંબાઈને બહિર્ગોલત્વ રીતે 2 ઉપતટ-પ્રદેશોમાં વહેંચાઈ ગયા છે. તટ-પ્રદેશની ઉત્તરે જે મોટો ભાગ છે તે લગભગ 190 કિ.મી પહોળો છે, અને 1:40 અને 1:1000 ની વચ્ચેની માત્રાના ઢોળાવ સાથેનો છીછરી પટ્ટી દર્શાવે છે. તૂર્કીની આસપાસની દક્ષિણ ધાર અને જ્યોર્જિયાની આસપાસનો પશ્ચિમ ભાગ, જો કે, એક એવો ટેકરો બનાવે છે જેની પહોળાઈ જવલ્લે જ 20 કિ.મીથી વધે છે અને તેની પટ્ટી વિશિષ્ટ રીતે 1:40 ની માત્રામાં દરિયામાં ડુબેલી સંખ્યાબંધ ખીણ અને નહેર જેવાં વિસ્તરણની સાથે ઢોળાવ ધરાવે છે. કાળો સમુદ્રની મધ્યમાં બરાબર યાલ્ટાની દક્ષિણમાં ક્રિમિઅન દ્વિકલ્પની પાસે સપાટ યુક્ષિન ખાઈ આવેલી છે જ્યાં તે મહત્તમ ઊંડાઈ 2,212 m (7,257.22 ft) ધરાવે છે. ^[૧૦]

કાળો સમુદ્રના દરિયાકાંઠાનો પ્રદેશ સામાન્ય રીતે પૉન્ટિક દરિયા કિનારા તરીકે ઓળખાય છે.

જળ વિજ્ઞાન અને જળ-રસાયણશાસ્ત્ર

કાળો સમુદ્ર દુનિયામાં સૌથી મોટો મીરોમિક્ટિક તટપ્રદેશ છે જ્યાં ઊંડા પાણી એ પાણીની ઉપરની સપાટીની સાથે ભળતા નથી, જે વાતાવરણમાંથી ઑક્સીજન પ્રાપ્ત કરે છે. પરિણામ સ્વરૂપ, કાળો સમુદ્રની 90% કરતાં વધારે જળરાશિ અનોક્સીક પાણીની છે. પ્રવર્તમાન જળ રસાયણશાસ્ત્રની સાપેક્ષ સ્થિતિ પ્રાથમિક રીતે તટ-પ્રદેશના સ્થાનિક ભૂગોળ અને તેમાં ભળતી નદીઓ દ્વારા નિયંત્રિત થાય છે, જે એક મજબૂત સ્તરીય શિરોબિંદુ માળખામાં પરિણામે છે અને એક સાપેક્ષ જળ સંતુલન બનાવે છે. ઉપરની સપાટીઓ સામાન્યપણે ઠંડી, ઓછી ગાઢ અને ઊંડી જળરાશિ કરતાં ઓછી ખારી હોય છે, કેમ કે તે વિપુલ પ્રમાણમાં નદી વ્યવસ્થા દ્વારા પોષાય છે, જ્યારે ઊંડી જળ રાશિ ભૂ-મધ્યના હુંફાળા, ખારા પાણીમાંથી ઉદભવે છે. ભૂ-મધ્યથી આવતો આ ગાઢ અંતર્પ્રવાહ કાળો સમુદ્રની બહાર નીકળી માર્મરા સમુદ્રમાં જતાં સપાટી પરના તાજા જળ-પ્રવાહ દ્વારા સંતુલિત રહે છે અને તે રીતે સ્તરીકરણ અને ખારાશના સ્તરને જાળવી રાખે છે.

સપાટી પરના પાણીમાં સરેરાશ પ્રતિ હજારે 18 થી 18.5 ભાગની ખારાશ રહેલી હોય છે (મહાસાગરોની 30 થી 40ની તુલનામાં) અને બાયોટીક પ્રવૃત્તિને ટકાવી રાખવા માટે જરૂરી પોષકો તેમજ પ્રાણવાયુ ધરાવે છે. આ જળરાશિ તટ-પ્રદેશના ઉપરવાસમાં જાતે ઉદભવતાં ચક્રવાતની સાથે અવર-જવર કરે છે જેને રીમ પ્રવાહ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે જે પાણીને કાળો સમુદ્ર ઘેરાવાની આસપાસ ફેરવતું રહે છે. આ લાક્ષણિકતાની અંદર જ બે નાના ચક્રો ગતિમાન હોય છે, જે તટ-પ્રદેશના પૂર્વી અને પશ્ચિમી વિસ્તારને આવરી લે છે. રીમ પ્રવાહની બહારની બાજુએ, તટીય પટ્ટીની આસપાસ પાણીના ઊંચા ઉઠવાને કારણે અને 'હવાની આંતરિક ગતિ'ને કારણે ઉપરથી સ્થાયી દેખાતાં સંખ્યાબંધ તટીય વમળો બને છે. આ લાક્ષણિકતાઓની આંતર-વાર્ષિક તાકાત મોસમી વાતાવરણ અને નદીઓના જળ-પ્રવાહ દ્વારા નિયંત્રિત થાય છે. સપાટી પરની જળ-રાશિનું તાપમાન મોસમ પ્રમાણે 8 °C (46 °F) થી 30 °C (86 °F) મુજબ અલગ-અલગ હોઈ શકે છે.

સપાટી પરની જળ-રાશિની બરાબર નીચે વચ્ચે આવનાર એક ઠંડુ થર – કોલ્ડ ઈન્ટરમિડીએટ લેયર (CIL) (સીઆઈએલ) જોવા મળે છે. આ થર ઠંડા, સપાટી પરના ખારા પાણીનું બનેલું હોય છે, જે સ્થાનિક વાતાવરણની ઠંડક અને શિયાળાના મહિનાઓ દરમિયાન ઘટી જતાં નદીના જળ-પ્રવાહનું પરિણામ હોય છે. આ પાણીનું ઉત્પાદન મુખ્ય વમળોના કેન્દ્રમાં અને ઉત્તર –પશ્ચિમ તરફના ટેકરા પર નિર્ભર કરે છે અને કેમ કે પાણી ઊંડી જળ-રાશિમાં પ્રવેશી શકે એટલી ઘનતા ન ધરાવતું હોવાના લીધે, આઈસોપાઈકનલ એડવેકેશન ઊભું થાય છે, જેનાથી સમગ્ર તટીય-પ્રદેશના પાણી અલગ-અલગ દિશામાં ફંટાઈ જાય છે. CIL (સીઆઈએલ)નો આધાર મુખ્ય રૂપે થર્મોક્લાઈન, હેલોક્લાઈન અને પાઈક્નોક્લાઈન દ્વારા ~100–200 m પર અંકિત કરવામાં આવે છે અને આ ઘનતાની અસમાનતા જ ઊંડા પાણીના એકલપણા માટેનું મુખ્ય તંત્ર બની રહે છે.

પાઈક્નોક્લાઈનની નીચે, ખારાશ વધીને 22 થી 22.5 ppt (પીપીટી) અને તાપમાન વધીને 8.5 °C (47.3 °F)ની આસપાસ થઈ જાય છે. જલીય-રસાયણ વાતાવરણ પ્રાણવાયુ ધરાવતી જગ્યાએથી બિન પ્રાણવાયુ ધરાવતી જગ્યા તરફ ગતિ કરે છે, કેમ કે ડુબેલાં બાયોમાસ બેક્ટેરિયાનું વિઘટન બધો જ મુક્ત પ્રાણવાયુ વાપરી કાઢે છે. એક્સ્ટ્રીમોફાઈલ બેક્ટેરિયાની કેટલીક પ્રજાતિઓ કઑર્ગેનિક સામગ્રીના ઑક્સીડેશનમાં સલ્ફેટ(SO₄²⁻)નો ઉપયોગ કરવામાં સક્ષમ હોય છે, જે હાઈડ્રોજન સલ્ફાઈડ(H₂S) બનાવવા તરફ પ્રેરે છે. તે સલ્ફાઈડને આયર્ન સલ્ફાઈડ્સ પાઈરાઇટ, ગ્રીગાઈટ અને આઈરન મોનોસલ્ફાઈડમાં અવક્ષેપણ થવા માટે સમર્થ કરે છે, તેમજ શંખમાં મળી આવતા કાર્બોનેટ પદાર્થ જેવાં કે કેલ્શિયમ કાર્બોનેટ(CaCO₃)નું વિલયન કરે છે. ઍંથ્રોપોજેનિક નમૂનાઓ જેમ કે વહાણનું ખોખું જેવા ઑર્ગેનિક પદાર્થ, સારી રીતે સચવાય છે. સપાટી પરના ઉચ્ચ ઉત્પાદકતાના સમયગાળા દરમ્યાન, ટૂંકુ જીવન ધરાવનાર એલગલઓના વિકાસથી એક ઑર્ગેનિક સભર થર બને છે જેને સેપરોપેલ્સ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. વિજ્ઞાનીઓએ વાર્ષિક ફાઈટોપ્લાંક્ટોનના વિકાસની નોંધ કરી છે જે નાસા (NASA) દ્વારા લેવામાં આવેલી આ વિસ્તારની ઘણી બધી તસવીરોમાં જોઈ શકાય છે.^[૧૧] આ લાક્ષણિકતાઓના પરિણામે કાળો સમુદ્રએ દરિયાઈ પુરાતત્ત્વવિદોનું ધ્યાન આકર્ષિત થયું છે કેમ કે પ્રાચીન જહાજોના ભંગાર ખૂબ જ સારી રીતે સચવાઈ રહેલા મળી આવ્યા છે, જેમ કે બાઈઝેંટાઈન ભંગાર સિનોપ ડી, જે તૂર્કીના સિનોપના દરિયા કિનારે ઍનોક્ષિક થરમાં સ્થિત છે.

નમૂનાઓ દર્શાવે છે કે ઍસ્ટેરોઈડના અથડામણના બનાવ સમયે હાઈડ્રોજન સલ્ફાઈડના વાદળોથી કાળો સમુદ્રના જીવો પર સ્વાસ્થયનો ખતરો રહેલો છે – કે પછી – જે લોકો કાળો સમુદ્રના તટીય-પ્રદેશોમાં રહે છે તેમના જીવન પર પણ ખતરો રહેલો છે.^[૧૨]

જીવસૃષ્ટિ

કાળો સમુદ્ર જરાક ખારી, વ્યાપક પોષક પદાર્થ ધરાવતી પરિસ્થિતીની સાનુકૂળતા ધરાવતા જીવો માટે એક સક્રિય અને ગતિશીલ સમુદ્રી જીવન વ્યવસ્થાને પોષણ આપે છે. અન્ય બધાં જ સમુદ્રી ખાદ્ય જાળાઓની જેમ જ, કાળો સમુદ્રમાં પણ એક-કોષીય સ્વયં પોષણ પેદા કરી લેતાં પોષણ ક્ષમ જૂથની શ્રેણી જોવા મળે છે જેમાં ડાયાટોમ્સ અને ડિનોફ્લેગીલેટ્સનો સમાવેશ થાય છે, જે પ્રાથમિક ઉત્પાદકની ભૂમિકા ભજવે છે. યુરેશિયા અને મધ્ય યુરોપને કોરી પાડતી જળ પ્રવાહની વ્યવસ્થાઓ ખૂબ મોટા પ્રમાણમાં ભૂસ્તરનો પરિચય કરાવે છે અને પોષક તત્વોને કાળો સમુદ્રમાં ઓગાળી દે છે, પરંતુ આ પોષક તત્વોનું નિયંત્રણ સામુદ્રિક રસાયણોના સ્તરોની માત્રા વડે થાય છે, જે બદલામાં મોસમી સામુદ્રિક બદલાવોને આધીન હોય છે.^[૧૩] શિયાળાની ઋતુ દરમ્યાન, પ્રબળ ફુંકાતા પવનો પોષક તત્વોને ગરમ કરીને ફેરવવાની પ્રક્રિયા કરે છે અને તેને ઉપરની તરફ ધકેલે છે, જ્યારે કે ઉનાળાના ઉચ્ચ તાપમાનના પરિણામે સ્પષ્ટ શિરોબિન્દુનું સ્તરીકરણ થાય છે અને એક ઉષ્ણ, છીછરું મિશ્રિત પડ બને છે.^[૧૪] દિવસની લંબાઈ અને સૂર્યકિરણની અસરની તીવ્રતા પણ ફોટિક ઝોનના વિસ્તારને નિયંત્રિત કરે છે. પોષક તત્વોની ઉપલબ્ધતાને કારણે ઉપસપાટીની ઉત્પાદકતા મર્યાદિત બને છે, કેમ કે એનોક્સીકવાળા તળીયાના પાણી ઘટેલા નાઈટ્રેટને, ઍમોનિયાના રૂપમાં નીચે લઈ જવાનું કાર્ય કરે છે. દરિયાને તળે મળતી વનસ્પતિનો વિસ્તાર પણ કાળો સમુદ્રના પોષક ચક્રને ફરતું રાખવામાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવે છે, કેમ કે રસાયણજન્ય કૃત્રિમ જીવો અને પ્રાણવાયુ વગરના ભૂસ્તર રાસાયણિક માર્ગથી પોષક તત્વો ફરીથી વાપરવા યોગ્ય બને છે જે ફોટિક વિસ્તાર સુધી જઈ શકે છે અને એ રીતે ઉત્પાદકતા વધારી શકે છે.^[૧૫]

ફાયટોપ્લાંક્ટન

કાળો સમુદ્રમાં જે મુખ્ય ફાયટોપ્લાંકટન જૂથ હાજર છે તેમાં ડાઈનોફ્લગીલેટ્સ, ડાયાટોમ્સ, કોક્કોલીથોફોરસ અને સાયનોબેક્ટેરિયા(નીચેની સૂચિ જુઓ) નો સમાવેશ થાય છે. સામાન્ય રીતે, ફાયપ્લાંકટનનું વાર્ષિક વિકાસ ચક્ર અર્થપૂર્ણ ડાયાટોમ અને ડાઈનોફ્લગીલેટ્સ – પ્રભાવિત વસંત ઋતુનું ઉત્પાદન ધરાવે છે, ત્યારબાદ મોસમી થર્મોક્લાઈનની નીચે સામુદાયિક વિકાસની એક નબળું સંયોજન ધરાવતી વ્યવસ્થા ગરમીના મહિનાઓમાં અને સપાટી પર ઉગ્ર બનતી શરદ ઋતુની ઉત્પાદકતા સ્થાન પામે છે.^[૧૪]^[૧૬] ઉત્પાદકતાનો આ નમૂનો વસંત ઋતુના અંત અને ગરમીના મહિનાઓ દરમિયાન ઍમિલિયાનિઆ હક્સલેયી ના ઉત્પાદનથી પૂરબહારમાં વધે છે.

ડાઈનોફ્લગીલેટ્સ : વાર્ષિક ડાઈનોફ્લગીલેટ વિતરણને ઉપ-સપાટીની જળ-રાશિમાં વસંત ઋતુના અંત અને ગરમીના લંબાયેલા પુરબહાર સમયગાળા દ્વારા વ્યાખ્યાયીત કરી શકાય છે. નવેમ્બરમાં, જળ-સમૂહ અને નાઈટ્રાઈટ જેવા પોષક તત્ત્વોના શિરોબિંદુ મિશ્રણના કારણે ઉપ-સપાટી પર પ્લાન્કટનનું ઉત્પાદન સપાટી પરના ઉત્પાદનની સાથે મળી જાય છે.^[૧૩] કાળો સમુદ્રની અંદર પૂરબહારમાં વિકસિત થતી ડાઈનોફ્લગીલેટ પ્રજાતિમાં મુખ્ય જીમ્નોડીનિયમ એસપી છે.^[૧૭] એક અંદાજ પ્રમાણે કાળો સમુદ્રની હદમાં ડાઈનોફ્લેગીલેટની વિવિધતાની 193 પ્રજાતિઓથી ^[૧૮] 267 પ્રજાતિઓ માનવામાં આવે છે.^[૧૯] પ્રજાતિઓની વિપુલતાનું આ સ્તર ભૂ-મધ્ય સાગરની તુલનામાં સાપેક્ષ રીતે ઓછું છે, જેના માટે થોડી ખારાશ ભરી પરિસ્થિતિ, જળની ઓછી પારદર્શક્તા, અને પેટાળમાં એનોક્સીસ જળ-સમૂહની હાજરી પર આરોપણ કરી શકાય. એ પણ શક્ય છે કે શિયાળામાં કાળો સમુદ્રનું નીચું તાપમાન <4^oસે. થર્મોફિલસ પ્રજાતિઓને સ્થાપિત થવાથી રોકે છે. કાળો સમુદ્રની સપાટી પરની જળ-રાશિમાં વિદ્યમાન ઉચ્ચ ઑર્ગેનિક સામગ્રી હેટરોટ્રોફિક (એક એવો જીવ જે વૃદ્ધિ માટે ઑર્ગેનિક કાર્બનનો ઉપયોગ કરે છે) અને મિક્ષોટ્રોફિક ડાઈનોફ્લગીલેટ્સ પ્રજાતિઓ (જુદાં-જુદાં ટ્રોફિક માર્ગોનો ગેરલાભ ઉઠાવી શકે છે)ના વિકાસને માન્યતા આપે છે, જે ઑટોટ્રોફ્સની સાથે સંબંધ ધરાવે છે. તેની અનન્ય હાઈડ્રોગ્રાફિક રચના હોવા છતાં, કાળો સમુદ્રમાં કોઈ એન્ડેમિક ડાઈનોફ્લગીલેટ પ્રજાતિના પ્રમાણ મળતા નથી.^[૧૯]

ડાયાટોમ્સ : કાળા સમુદ્રમાં બે પરમાણું ધરાવતાં સામુદ્રિક જીવની ઘણી બધી પ્રજાતિઓ રહે છે, જે સામાન્ય રીતે એક-કોષીય, બિન-ગતિશીલ સ્વત - અને હેટરોટ્રોફિક શેવાળ વસાહતોમાં રહે છે. મોટાભાગના ડાયાટોમ્સના જીવન-ચક્રને ‘ખૂબ જલ્દીથી વધતાં અને ખતમ થઈ જતાં’ તરીકે વર્ણવી શકાય છે અને કાળો સમુદ્ર એમાં અપવાદ નથી, અહીં ડાયાટોમ્સનું ઉત્પાદન સપાટી પરના પાણીમાં વર્ષભર થતું રહે છે, ખાસ કરીને માર્ચ મહિનામાં આમ વધુ થાય છે. ^[૧૩] સાદા શબ્દોમાં, બે પરમાણુવાળા જીવોની વસતિ વધારાની ઝડપનો તબક્કો સાઈ (Si)-બેરિંગ જમીન પર રહેનારા ભૂસ્તરના જીવોના ઈન-વૉશના કારણે સ્થાન પામે છે, અને જ્યારે સાઈનો પુરવઠો ખતમ થઈ જાય છે, ત્યારે ડાયાટોમ્સ ફોટિક ક્ષેત્રની બહાર જવા માંડે છે અને પછી બાકી રહેલાં શરીરના સ્રાવ ઉત્પન્ન કરવા લાગે છે. વધારાના પરિબળો જેમ કે ઝૂપ્લાંકટન દ્વારા લૂંટ-ફાટ ચલાવવી અને એમોનિયમ પર આધારિત પુન: ઉત્પાદન પણ વાર્ષિક ડાયાટોમ ચક્રમાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવે છે.^[૧૩]^[૧૪] લાક્ષણિક રીતે, પ્રોબોસ્કિયા અલાટા વસંત ઋતુ દરમિયાન ખૂબ મોટી માત્રામાં પેદા થાય છે અને સ્યુડોસોલેનિયા કેલકેરાવિસ શરદ ઋતુમાં પૂરબહારમાં પેદા થાય છે.^[૧૭]

કોક્કોલિથોફોરસ : કોક્કોલિથોફોરસ ખસી શકે તેવા ફોરાનો એક પ્રકાર છે, ઑટોટ્રોફિક ફાયટોપ્લાંકટન જે CaCO₃ પ્લેટ્સ ઉત્પન્ન કરે છે, તેમના જીવન-ચક્રના ભાગરૂપે કોક્કોલીથ્સ તરીકે ઓળખાય છે. કાળા સમુદ્રની અંદર, કોક્કોલિથોફોરની વૃદ્ધિનો મુખ્ય સમય ત્યારે પાકે છે જ્યારે વિપુલ પ્રમાણમાં ડાયનોફ્લીગીલેટની વૃદ્ધિ થઈ ચૂકી હોય. મે મહિનામાં, ડાયનોફ્લીગીલેટસ મોસમી થર્મોક્લાઈનની નીચે ઊંડા પાણીમાં સરકે છે, જ્યાં તેને વધુ મોટા જથ્થામાં પોષક આહાર ઉપલબ્ધ થઈ શકે છે. આ બાબત કોક્કોલિથોફોર્સને અનુમતિ આપે છે કે તે ઉપરના પાણીમાં વધુ પોષક આહારનો ઉપયોગ કરે, અને મે મહિનાના અંત સુધીમાં, અનુકૂળ પ્રકાશ અને તાપમાનની સાથે, વૃદ્ધિ-દર તેની ચરમ સીમાએ જઈ પહોંચે છે. પૂરબહારમાં ઉત્પાદન કરનારી પ્રજાતિમાં એમિલીયાનિયા હક્સલેયી સૌથી આગળ નામ ધરાવે છે, જે વાતાવરણમાં ડાઇમિથાઈલ સલ્ફાઈડ છોડવા માટે પણ જવાબદાર છે. એકંદરે, કાળો સમુદ્રમાં કોક્કોલિથોફોરની વિવિધતા ઓછી જોવા મળે છે, અને હાલમાં જો કે જે જમાવ થતો જોવા મળે છે તેમાં ઈ.હક્સલેયી , બ્રારૂડોઝ્ફેરા બાઈજેલોવી નો પ્રભાવ જણાય આવે છે, હોલોસીન ભૂ-સ્તરોમાં પણ જોવા મળ્યું છે કે તે હેલીકોપોંડોસ્ફેરા અને ડાયકોલિથિના પ્રજાતિ ધરાવે છે.

સાયનોબેક્ટેરિયા : સાયનોબેક્ટેરિયા પાઈકોપ્લંક્ટોનિક બેક્ટેરિયાનો એક વિભાગ છે (પ્લાંકટન 0.2-2 માઈક્રોમીટર સુધીનું કદ ધરાવે છે) જે તેમની ફોટોસિન્થેસિસથી (ઊર્જા લીલી વનસ્પતિઓ કાર્બન ડાયૉક્સાઇડ અને પાણીમાંથી સૂર્ય પ્રકાશની શક્તિની મદદથી વિવિધ મિશ્ર પદાર્થો બનાવે છે તે પ્રક્રિયા) પ્રાપ્ત કરે છે, અને વિશ્વભરના સાગરોમાં હાજર છે. તેઓ આકાર વિજ્ઞાનની એક આખી શ્રેણીનું પ્રદર્શન કરે છે, જેમાં તંતુ વસાહતો અને બાયો ફિલ્મનો પણ સમાવેશ થાય છે. કાળા સમુદ્રની અંદર, ઘણી બધી પ્રજાતિઓ હાજર છે, અને એક ઉદાહરણ તરીકે, સાયનેકોકોક્ક્સ એસપીપી. સમગ્ર ફોટિક ક્ષેત્રમાં જોવા મળી રહે છે, જો કે ઊંડાઈ વધવાની સાથે તેનું પ્રમાણ ઘટતું જાય છે. અન્ય પરિબળો કે જે વિતરણ ઉપર પોતાનો પ્રભાવ છોડી જાય છે તેમાં પોષક તત્વોની ઉપલબ્ધતા, એક બીજા પાસેથી લૂંટ ચલાવવી અને ખારાશનો સમાવેશ થાય છે.^[૨૦]

કાળા સમુદ્રના જીવ-વિજ્ઞાન પર પ્રદૂષણની અસર

1960ના દશક સુધી, કાળા સમુદ્રની તટ રેખાની સાથે-સાથે ખૂબ ઝડપથી થયેલા ઔદ્યોગિક વિસ્તરણ અને મોટા બાંધોના નિર્માણથી તટીય પ્રદેશોના વાર્ષિક પરિવર્તનશીલ એન.પી:સાઈ ગુણોત્તરમાં અર્થપૂર્ણ રીતે વધારો કરી દીધો છે. તટીય પ્રદેશોમાં, આ પરિવર્તનથી જીવ-વિજ્ઞાન વિષયક અસરોના કારણે કોઈ એકજ વિશિષ્ટ વર્ગ ધરાવતાં ફાયટોપ્લાંકટનની ઉત્પાદકતાનું આવર્તન પૂરબહારમાં વધ્યું, તેની સાથે ડાયાટોમના વધવાની આવર્તન પણ 2.5ના અવયવથી વૃદ્ધિ પામી અને બિન-ડાયાટોમની વૃદ્ધિનું આવર્તન 6ના અવયવ ભાવથી વધવા પામી. બિન-ડાયાટોમ્સ, જેવાં કે પ્રાઈમ્નેશિયોફાયટ્સ એમિલિઆનિઆ હક્સલેયી (કોક્કોલિથોફોર), ક્રોમયુલિના એસપી., અને યુગ્લેનોફાઈટ યુટ્રેપ્શિયા લેનોવી વગેરે બધાં ડાયાટોમ પ્રજાતિને ખતમ કરવા માટે સક્ષમ બને છે કારણ કે સાઈની ઉપલબ્ધતા મર્યાદિત બની જાય છે, જે ડાયાટોમના આવરણનું જરૂરી ઘટક છે.^[૨૧] આ પૂરબહાર ઉત્પત્તિના પરિણામ સ્વરૂપ, બેંથિક મેક્રોફાયટની વસતિ પ્રકાશથી વંચિત રહે છે, જ્યારે પ્રાણવાયુ સિવાયની સ્થિતિ દરિયાઈ જીવોમાં સમૂહ મોતનું કારણ બને છે.^[૨૨]^[૨૩] મેક્રોફાયટ્સમાં ઘટાડો થયા પછી 1970 ના દશકમાં વધુ પ્રમાણમાં માછલીઓ પકડવાના કારણે પરિસ્થિતિ વધુ વણસી, જ્યારે 1980ના દશકના અંત ભાગે અતિક્રમણ કરનારા ક્ટેનોફોર નિમિઓપ્સિસ દ્વારા કોપપોડ્સ અને અન્ય ઝૂપ્લાંક્ટનના બાયોમાસને ઘટાડે છે. વધુમાં, એક અસંગત પ્રજાતિ – વાર્ટી કૉમ્બ જેલી(નિમિયોપ્સિસ લેઈડાય ) – પોતાને તટપ્રદેશમાં સ્થાપિત કરવામાં સક્ષમ બન્યું હતું, જે થોડી માત્રાથી અંદાજીત એક બિલિયન મેટ્રિક ટન જેટલા બાયોમાસમાં ફૂટી નીકળ્યા.^[૨૪] કાળા સમુદ્રની જલ-રાશિમાં પ્રજાતિના સંઘટનમાં આવેલા ફેરફારના પરિણામે હાઈડ્રોકેમેસ્ટ્રી પર પણ અસર પડી, કેમ કે Ca – ઉત્પાદક કોક્કોલિથોફોરસ ખારાશ અને pH ને પ્રભાવિત કરે છે, જો કે આ ઉપચારને સંપૂર્ણ રીતે પરિમાણિત કરવાનું હજુ બાકી છે. બધી જ આઈસોપાયક્નલ સપાટીઓ પર પાણીની ઉર્ધ્વગામી ગતિની સાથે સામેલ એસઆઈના વહેણના ઘટાડાના કારણે મધ્ય કાળા સમુદ્રની જળ-રાશિમાં એસઆઈના સ્તરમાં પણ નોંધપાત્ર રીતે ઘટ્યા છે. આ ઘટના સ્થાનિક સ્તરે કાળા સમુદ્રના પોષક તત્વોમાં વધારો કરવાની સંભાવ્યશક્તિ દર્શાવે છે જેથી સમગ્ર તટીય ક્ષેત્રમાં તેની અસર પડે.

પ્રદૂષણમાં ઘટાડા અને નિયંત્રણથી 1990 ના દશકમાં કાળા સમુદ્રની જીવ-સૃષ્ટીમાં આંશિક સુધારો થયો અને ઈયુ દ્વારા કરવામાં આવેલા સંચાલન અભ્યાસ, ‘EROS21’, માં એ જાણવા મળ્યું કે ઘટી ગયેલા એન અને પી મૂલ્યો, 1989 ના સર્વોચ્ચ મૂલ્ય સાથે સંબંધ ધરાવે છે.^[૨૫] હાલમાં, સ્લૉવાકિયા, હંગેરી, રોમાનિયા, અને બલ્ગેરિયામાં યુરોપિયન યુનિયનનું સભ્યપદ ધરાવતા હોવાને કારણે નવા સેવેજ ટ્રીટમેંટ પ્લાંટ્સનું નિર્માણ કર્યું છે જેના કારણે વિજ્ઞાનીઓએ કેટલીક જગ્યાઓ પર જીવ-સૃષ્ટીમાં સુધારાના ચિહ્નો નોંધ્યા છે. નિમિયોપ્સિસ લેઇડાઈ વસતિને અન્ય અજાણી પ્રજાતિના આવવાથી તપાસી જોવામાં આવી કેમ કે તેઓ તેના પર નિર્ભર રહે છે.^[૨૬]

રોમાનિયાના કાંઠે જેલી ફિશ
ઍક્ટિનીયા, રોમાનિયાના કાઠેં
ઍક્ટિનીયા, રોમાનિયાના કાઠેં
ગોબી, રોમાનિયાના કાંઠે
સ્ટીંગ્રે, રોમાનિયાના કાંઠે
ગોટ ફિશ, રોમાનિયાના કાંઠે
હર્મિટ કરચલો, રોમાનિયાના કાંઠે
બ્લ્યુ સ્પોંજ, રોમાનિયાના કાંઠે
સ્પાઈની ડોગ ફિશ (કાળા સમુદ્રની શાર્ક જોખમમાં)
દરિયાઈ ઘોડો, રોમાનિયાના કાંઠે

આબોહવા

કાળા સમુદ્રના વિસ્તારમાં ટૂંકા ગાળાના આબોહવામાં જે બદલાવ આવે છે તે ઉત્તર એટલાન્ટીક ઑસિલેશનના ઑપરેશનથી પ્રભાવિત હોય છે, આ શબ્દનો પ્રયોગ ઉત્તર એટલાન્ટીક અને મધ્ય-અક્ષાંશ પરના હવાના સમૂહ વચ્ચેના ઘર્ષણના કારણે પરિણામતી આબોહવાના તંત્રને વર્ણવા માટે કરવામાં આવે છે.^[૨૭] જ્યારે, ઉત્તર એટલાન્ટીક ઑસિલેશનને અસરકર્તા ચોક્ક્સ તંત્ર અંગે અસ્પષ્ટતા પ્રવર્તે છે,^[૨૮] ત્યારે એવું માનવામાં આવે છે કે પશ્ચિમ યુરોપમાં સર્જાયેલી અબોહવાની પરિસ્થિતિ મધ્ય યુરોપ અને યુરેશિયા પહોંચતી ગરમી અને વરસાદને અવરોધે છે, જે સ્થાનિક વરસાદ માટે સાનુકૂળ સ્થિતિ બનાવવામાં જવાબદાર એવા શિયાળાના ચક્રવાતોની રચનાને નિયંત્રિત કરે છે,^[૨૯] અને ભૂ-મધ્ય સાગરની સપાટી પરના તાપમાનોને (એસએસટી’સ (SST's)) પ્રભાવિત કરે છે.^[૩૦] આ વ્યવસ્થાની સાપેક્ષ તાકાત પણ શિયાળામાં ઉત્તરીય ક્ષેત્રોમાંથી આવતી ઠંડી હવાને સીમિત કરે છે.^[૩૧] પ્રભાવ ધરાવતાં અન્ય પરિબળોમાં સ્થાનિક ભૂગોળને સમાવી શકાય કેમ કે, તોફાની પવનોનું વ્યવસ્થા તંત્ર તેમજ ભૂ-મધ્યમાંથી આવી પહોંચતા હવાના નીચા દબાણ બૉસ્ફોરસ, પોન્ટિક અને કાકેશસ પર્વતમાળાઓની આસપાસના નીચા ભૂ-ભાગોમાં ગળાઈને આવે છે, આ ભૂ-ભાગ લહેરના માર્ગદર્શકની ભૂમિકા ભજવે છે, અને આ વિસ્તારમાંથી પસાર થતાં ચક્રવાતોના રસ્તા અને તેની ગતિને ધીમી પાડે છે.^[૩૨]

નૂતનતમ કાળ (હોલોસેન) દરમિયાન ભૂ-મધ્ય સાથેનું જોડાણ

દુનિયાના સમુદ્રો સાથે કાળો સમુદ્ર બે છીછરી સામુદ્રધુનીઓ, ડાર્ડેનિલીસ અને બૉસ્ફોરસ દ્વારા જોડાયેલો હતો. તેમાંથી ડાર્ડેન્નેલ્સ 55 m (180.45 ft) આટલો ઊંડો અને બૉસ્ફોરસ 36 m (118.11 ft) છીછરો છે. સરખામણી કરીએ તો, છેલ્લા હિમ-યુગની ચરમ સીમાએ, દરિયાઈ સપાટીઓ આજે છે તેના કરતાં પણ વધારે 100 m (328.08 ft) નીચી હતી. એવી પણ પુરુવા મળ્યા છે કે, હિમ યુગ પછીના સમય દરમિયાન કેટલાક તબક્કે કાળા સમુદ્રની જળ સપાટી પણ સતત નીચી રહી હતી. ઉદાહરણ તરીકે, આધુનિક તૂર્કીના દરિયાકિનારાના પાણીની 328 feet (100 m) ઊંડાઇમાંથી પુરાતત્ત્વવાદીઓને તાજા પાણીની ગોકળગાયના કવચ અને માનવ-સર્જિત ઢાંચાઓ મળી આવ્યા છે. ત્યારબાદથી એવું માનવામાં આવે છે કે અંતિમ હિમક્રિયા અને ત્યારબાદના થોડા સમય દરમિયાન કાળો સમુદ્રએ જમીનથી ઘેરાયેલું મીઠા પાણીનું સરોવર(ઓછામાં ઓછી ઉપરની સપાટીએ) હતું. હિમ-યુગના પછી, કાળો સમુદ્ર અને એજીયન સાગરનું જળ-સ્તર આપોઆપ ત્યાં સુધી વધ્યું જ્યાં સુધી તેના પાણી એકબીજાની સાથે બદલી શકાય. આ વિકાસની ચોક્કસ સમય રેખા આજે પણ ચર્ચાનો વિષય છે. એક શક્યતા એવી છે કે કાળા સમુદ્ર પહેલા ભરાયો હશે, જેમાં વધારાનું તાજું પાણી બોસ્પોરસના તળિયાં પરથી વહેતું થયું હશે અને ત્યારબાદ ભૂ-મધ્ય સાગરમાં ગયું હશે. તેમાં કેટલાંક ભારે ઉત્પાતવાળા ચિત્રણ પણ હતાં, જેમ કે વિલિયમ રાયન અને વૉલ્ટર પિટમેન દ્વારા આગળ ધરવામાં આવેલી “કાળા સમુદ્રના મહાપૂર અંગેની માન્યતા”.

મહાપૂર અંગેની પૂર્વધારણા

1997માં, કોલમ્બિયા યુનિવર્સિટીના વિલિયમ રાયન અને વૉલ્ટર પિટમેન દ્વારા એક પૂર્વધારણા પ્રકાશિત કરવામાં આવી જેના મુજબ પ્રાચીન કાળમાં બોસ્ફોરસમાં એક પ્રચંડ પૂર આવ્યું હતું. તેઓનો દાવો છે કે રાતા અને કેસ્પિયન સમુદ્ર મીઠા પાણીના વિશાળ સરોવરો હતા, પરંતુ ત્યારબાદ 5600 ઈ.પૂ.ની આસપાસ બોસ્ફોરસના પથરાળ તળિયા પર ભૂ-મધ્ય સાગર છલકાઈ ગયો, અને એ રીતે કાળા અને ભૂ-મધ્ય સાગર વચ્ચેનો પ્રવર્તમાન સંબંધ સ્થાપિત થયો. ત્યારબાદની રચનાઓમાં તેને સહયોગ આપવાનું અને આ પૂર્વધારણાને ખોટી પાડવા માટે, પુરાતત્વવિદો વચ્ચે આજે પણ વિવાદ ચાલી રહ્યો છે. આના લીધે અચાનકથી બનેલી આ ઘટનાને ઘણાં લોકો પૂર અંગેની પ્રાગૈતિહાસિક પુરાણકથાઓ સાથે જોડે છે.^[૩૩]

ઇતિહાસ

કાળો સમુદ્ર પ્રાચીન વિશ્વનો એક-બીજાને આંતરતા – પશ્ચિમમાં બાલ્કન, ઉત્તરે યુરેશિયનના સપાટ મેદાનો, પૂર્વમાં કાકેશસ અને મધ્ય એશિયા, તેમજ દક્ષિણમાં અલ્પ એશિયા અને મેસોપોટામિયા અને દક્ષિણ-પશ્ચિમમાં ગ્રીસ પર આવેલો એક વ્યસ્ત જલમાર્ગ છે. એક દલીલ પ્રમાણે પહેલાના યુરોપિયન દ્વારા ત્યજી દેવામાં આવેલ પ્રક્રિયા કરેલું વિશ્વનું સૌથી જૂનામાં જૂનું સોનું, જે વાર્ના ખાતેથી મળી આવ્યું તેને કાળા સમુદ્રમાંથી આર્ગોનૉટ્સ લોકો સફર દ્વારા લઇ જવામાં આવ્યું હતું. કાળા સમુદ્રના પૂર્વીય અંત ભાગે જે જમીન આવેલી છે, કોલ્ચિસ (હવે જ્યોર્જિયા), તેને ગ્રીક લોકો દુનિયાનો છેડો માનતા હતાં. કાળા સમુદ્રની ઉત્તરે આવેલા સપાટ મેદાનો માટે કેટલાંક વિદ્વાનો (જુઓ કુરગન; અન્ય વતન છોડીને પૂર્વ દિશામાં વધુ આગળ કેસ્પિયન સમુદ્ર તરફ જતાં રહ્યાં જ્યારે અન્ય બીજાં કેટલાંક ઍનાટોલિયા તરફ ગયા) દ્વારા એવું સૂચન કરવામાં આવતું હતું કે તે પ્રોટો-ઈંડો-યુરોપિયન ભાષા (પીઆઈઈ) ઈંડો-યુરોપિયન ભાષા પરિવારના પૂર્વજ, ભાષા બોલતાં લોકોનું મૂળ વતન (ઉર્હૈમત ) હતું. કાળા સમુદ્રના કિનારાઓ પર સંખ્યાબંધ પ્રાચીન બંદરની હારમાળા છે, જેમાના કેટલાક તો પિરામિડ કરતાં પણ જુના છે.^[૩૪]

કાળો સમુદ્ર પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધનું મહત્વપૂર્ણ મેદાન બની રહ્યું હતું અને બીજા વિશ્વયુદ્ધ વખતે બંને નૌકા દળ અને જમીન પર લડાતાં યુદ્ધનું સાક્ષી રહ્યું છે.

પુરાતત્ત્વ

આ વિસ્તારમાં આવેલા પ્રાચીન વેપાર માર્ગોનું હાલમાં વિજ્ઞાનીઓ દ્વારા સઘન અધ્યયન થઈ રહ્યું છે, કેમ કે કાળા સમુદ્રમાં હિટ્ટિટ્સ, કેરિયન્સ, થ્રેસિયન્સ, ગ્રીકસ, પર્શિયન્સ, સિમ્મેરીયન્સ, સાયથિયન્સ, રોમન્સ, બાયઝેનટાઈન્સ, ગોથ્સ, હુન્સ, અવર્સ, બલ્ગર્સ, સ્લાવ્સ, વરાંજીયન્સ, ક્રુસેડર્સ, વેનેશિયન્સ, જીનોઈસ, ટાટાર્સ, ઑટોમન્સ અને રશિયન્સ લોકોએ દરિયાઈ મુસાફરી કરી હતી. દરિયાના ઊંડા પાણીના સૌથી મહત્વના પુરાતત્વીય વિસ્તાર તરીકે જો કોઈ જગ્યા હોય તો તે કોન્ટિનેન્ટલ દરિયાના પાણીમાં ડૂબી ચૂકેલી પ્રાગૈતિહાસિક વસાહતો અને ઍનોક્ષિક વિસ્તારમાં પડી રહેલા વહાણોના પ્રાચીન ભંગાર છે, જેના માટે એવી આશા સેવવામાં આવી રહી છે કે તે ઑક્સીજનની ગેરહાજરીના કારણે સારી રીતે સચવાઈ રહ્યાં હોઈ શકે છે. કાળા સમુદ્રની જળ-રાશિના ઊંડા ઍનોક્ષિક પાણીના સાચવણીના ગુણોની સાથે ઐતિહાસિક તાકાતોની આ એકાગ્રતાના કારણે એવા જલીય પુરાતત્વવેદોમાં ઉત્સુકતા જગાડે છે જેઓ એ સાચવણીની ઉચ્ચ દશામાં ઑર્ગેનિક તેમજ મોટી સંખ્યામાં પ્રાચીન જહાજોને શોધી કાઢવાનું શરુ કર્યું છે.

રજાઓ ગાળવા માટે રિસોર્ટ અને સ્પા

શીત યુદ્ધના અંત પછીના વર્ષોમાં, પર્યટક સ્થળ તરીકે કાળા સમુદ્રની લોકપ્રિયતા નિરંતર વધી રહી છે. એકંદરે, કાળા સમુદ્રની પાસે રિસોર્ટ આ ક્ષેત્ર માટે વૃદ્ધિ જન્ય ઉદ્યોગ બની રહ્યાં છે.^[૩૫] કાળા સમુદ્ર પાસેના જાણીતા રિસોર્ટ સ્થળોની યાદી આ પ્રમાણે છે:

2 માઇ (રોમાનિયા)
ઍજિજીઆ (રોમાનિયા)
ઍતોપોલ (બલ્ગેરિયા)
ઍમાસરા (તૂર્કી)
ઍનાપા (રશિયા)
ઍલ્બેના (બલ્ગેરિયા)
ઍલુપ્કા (ક્રિમીયા, યુક્રેન)
ઍલુશ્ટા (ક્રિમીયા, યુક્રેન)
બાલચિક (બલ્ગેરિયા)
બાતુમી (જ્યૉર્જિયા)
બરગૅસ (બલ્ગેરિયા)
બ્યાલા (બલ્ગેરિયા)
ચાકવી (જ્યૉર્જિયા)
કન્સ્ટેનટાઇન અને હેલેના (બલ્ગેરિયા)
કોર્બુ (રોમાનિયા)
કોસ્ટીનેસ્ટી (રોમાનિયા)
ઈફોરી (રોમાનિયા)
ઍમોના (બલ્ગેરિયા)
યુપેટોરીયા (ક્રિમીયા, યુક્રેન)
ફિયોડોસિયા (ક્રિમીયા, યુક્રેન)
ગિયરસન (તૂર્કી)
ગેગ્રા (અબકાજિયા, જ્યૉર્જિયા¹)
જેલેન્ડઝીક (રશિયા)
ગોલ્ડન સેન્ડસ (બલ્ગેરિયા)
ગોનીયો (જ્યૉર્જિયા)
ગુર્ઝુફ (ક્રિમીયા, યુક્રેન)
હોપા (આર્ટ્વિન, તૂર્કી)
ઇસ્તંબૂલ, તૂર્કી
જૂપિટર (રોમાનિયા)
કેમચિયા (બલ્ગેરિયા)
કેવર્ના (બલ્ગેરિયા)
કાઈટેન (બલ્ગેરિયા)
કોબુલેતી (જ્યૉર્જિયા)
કોક્તેબલ (ક્રિમીયા, યુક્રેન)
લોઝેનેત્ઝ (બલ્ગેરિયા)
મમાઈયા (રોમાનિયા)
મેન્ગાલિયા (રોમાનિયા)
નાવોદરી (રોમાનિયા)
નેપચ્યુન (રોમાનિયા)
નેસેબાર (બલ્ગેરિયા)
નોવરોસ્યિસ્ક (રશિયા)
ઑરદુ (તૂર્કી)
ઑબ્ઝોર (બલ્ગેરિયા)
ઑડેસ્સા (યુક્રેન)
ઑલિમ્પ (રોમાનિયા)
પિત્સુન્દા (અબકાજિયા, જ્યૉર્જિયા¹)
પોમોરી (બલ્ગેરિયા)
પ્રાઇમોર્સ્કો (બલ્ગેરિયા)
રાઇઝ (તૂર્કી)
રુસાલ્કા (બલ્ગેરિયા)
સૅમસન (તૂર્કી)
સેટર્ન (રોમાનિયા)
સીનોપ (તૂર્કી)
સોચી (રશિયા)
સોઝોપોલ (બલ્ગેરિયા)
સુદાક (ક્રિમીયા, યુક્રેન)
સ્કાદોવસ્ક (યુક્રેન)
સુલીના (રોમાનિયા)
સન્ની બીચ (બલ્ગેરિયા)
સાઇલ (તૂર્કી)
સ્વેતી વ્લાસ (બલ્ગેરિયા)
ટ્રેબઝોન (તૂર્કી)
સિખિસ્દ્ઝીરી (જ્યૉર્જિયા)
ટુઆપ્સ (રશિયા)
યુરેકી (જ્યૉર્જિયા)
વામા વેશે (રોમાનિયા)
વિનસ, રોમાનિયા
યાલ્ટા (ક્રિમીયા, યુક્રેન)
ઝોંગલ્ડાક (તૂર્કી)

¹ અબખાઝિયા 1992 થી (ડે ફેક્ટો ) સ્વતંત્ર ગણરાજ્ય બન્યું છે, જો કે કાનૂની (ડે જુરે ) રીતે તે જ્યૉર્જિયાનું સ્વયંશાસિત ગણરાજ્ય બનેલું છે.

પ્રદૂષણ સામે કાળા સમુદ્રના રક્ષણ માટે આયોગ

મિશન.

કાળા સમુદ્રના દેશો (બલ્ગેરિયા, જ્યૉર્જિયા, રોમાનિયા, રશિયન સંઘરાજ્ય, તૂર્કી અને યુક્રેન) પરના અધિકૃત આદેશ મુજબ, જે તારીખ 21-04-1992 થી અમલમાં આવ્યો, અને તેના પર હસ્તાક્ષર થયા બાદ પ્રદૂષણ સામે કાળા સમુદ્રના રક્ષણ માટે તરત જ મંજૂરી અર્થે સર્વસામાન્ય સંમતિથી (કાળા સમુદ્રના આયોગ) સભાએ કરેલી જોગવાઈઓના અમલી કરણ અને કાળા સમુદ્ર માટેની વ્યૂહાત્મક કાર્ય યોજના માટે મૂકવામાં આવ્યો.

મુખ્ય પડકારો

જમીન આધારિત અને સમુદ્ર પરિવહન સામે પ્રદૂષણનો સામનો કરવો,
સમુદ્ર પર નિર્ભર સંપત્તિના સાતત્ય પૂર્ણ વહીવટ હાંસલ કરવો,
સાતત્ય પૂર્ણ માનવ વિકાસ પ્રાપ્ત કરવો.

પ્રાદેશિક સંગઠનો

કાળો સમુદ્રની આર્થિક સહકારી સંસ્થા (બીએસઈસી (BSEC)) [68] [69]	લોકતંત્ર અને આર્થિક વિકાસ માટે ગુઆમ (GUAM) સંગઠન
લોકતાંત્રિક પસંદગીનો સમુદાય (સીડીસી (CDC)) [70] [71]	ભાગીદારી અને સંવાદ માટે કાળો સમુદ્રની ફોરમ (બીએસએફ (BSF))[72] [73]

સંદર્ભો

↑ પૃષ્ઠભાગ વિસ્તાર—"Black Sea Geography". University of Delaware College of Marine Studies. 2003. મૂળ માંથી 2007-04-29 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2006-12-02.
↑ મહત્તમ ઊંડાઈ "Europa - Gateway of the European Union Website". Environment and Enlargement - The Black Sea: Facts and Figures. મૂળ માંથી 2008-11-14 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2010-11-12.
↑ "Unexpected changes in the oxic/anoxic interface in the Black Sea". Nature Publishing Group. 1989-03-30. મેળવેલ 2006-12-02.
↑ સોશ્યો-ઈકોનૉમિક ઇન્ડિકેટર્સ ફૉર ધ કંટ્રીઝ ઑફ ધ બ્લેક સી બેઝીન. (2001). ઈન યુએનઈપી/ગ્રીડ (UNEP/GRID)-ઍરેંડલ મેપ્સ એંડ ગ્રાફિક્સ લાઈબ્રેરી. http://maps.grida.no/go/graphic/sosio_economic_indicators_for_the_countries_of_the_black_sea_basin_giwa સંગ્રહિત ૨૦૧૧-૦૨-૧૦ ના રોજ વેબેક મશિન. પરથી 2 ડિસેમ્બર 2006 પર પુન:પ્રાપ્ત કર્યું.
↑ "Limits of Oceans and Seas, 3rd edition" (PDF). International Hydrographic Organization. 1953. મૂળ (PDF) માંથી 8 ઑક્ટોબર 2011 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 7 February 2010. Check date values in: |archive-date= (મદદ)
↑ મેકેન્ઝી, ડી.પી. (1970). "પ્લેટ ટેક્ટોનિક્સ ઑફ ધ મેડીટેર્રેનિયન રીજીયન." નેચર 226(5242): 239–243.
↑ મેકક્લસ્કી, એસ., એસ. બેલાસ્સેનિઅન, એટ અલ. (2000). "ગ્લોબલ પોઝિશનિંગ સિસ્ટમ કન્સ્ટ્રેઇન્ટ્સ ઑન ધ પ્લેટ કાઈનેમેટીક્સ એન્ડ ડાયનેમિક્સ ઈન ધ ઈસ્ટર્ન મેડીટેર્રેનિયન એન્ડ કાકેશસ." જર્નલ ઑફ ધ જીઓફીઝીકલ રિસર્ચ – સોલિડ અર્થ 105(બી3): 5695–5719.
↑ શિલિંગટન, ડી.જે., એન. વ્હાઈટ, એટ અલ. (2008). "સેનોઝોઈક ઈવોલ્યુશન ઑફ ધ ઈસ્ટર્ન બ્લેક સી : ઍ ટેસ્ટ ઑફ ડેપ્થ-ડિપેન્ડન્ટ સ્ટ્રેચિંગ મૉડેલ્સ." અર્થ એન્ડ પ્લેનેટરી સાયન્સ લેટર્સ 265(3–4): 360–378.
↑ નિકીશીન, એ.એમ., એમ.વી. કોરોટેવ, એટ અલ. (2003). “ધ બ્લેક સી બેઝિન: ટેક્ટોનિક હિસ્ટ્રી એન્ડ નિઓજીન – ક્વૉટર્નરી રેપિડ સબસિડેન્સ મૉડેલિંગ.“ સેડિમેંટરી જીઓલોજી 156(1–4): 149–168.
↑ "રિમોટ સેંસિંગ ઑફ ધ યુરોપિયન સીઝ" (2008) આઈએસબીએન 1402067712, પી. 17
↑ બ્લેક સી બિકમ્સ ટર્કોઈઝ સંગ્રહિત ૨૦૦૮-૧૦-૨૮ ના રોજ વેબેક મશિન earthobservatory.nasa.gov. 2 ડિસેમ્બર 2006 પર પુન:પ્રાપ્ત કર્યું.
↑ આર.ડી. સ્કુઈલિંગ, આર.બી. કેથકાર્ટ, વી.બડેસ્ક્યુ, ડી. ઈસ્વોરન્યુ એન્ડ ઈ.પેલિનોવ્સ્કી, ”ઍસ્ટેરોઈડ ઈમ્પેક્ટ ઈન ધ બ્લેક સી. ડેથ બાય ડ્રોવ્નિંગ ઓર ઍસ્ફીઝિશન?”, નેચરલ હેઝાર્ડ્સ (ઑક્ટોબર 2006) ડીઓઆઈ : 10.1007/એસ11069-006-0017-7
↑ ^૧૩.૦ ^૧૩.૧ ^૧૩.૨ ^૧૩.૩ ઑગુઝ, ટી., એચ.ડબ્લ્યુ. ડકલોવ, ઍટ અલ. (1999). "ઍ ફિઝીકલ-બાયોકેમીકલ મૉડેલ ઑફ પ્લાંક્ટોન પ્રોડક્ટિવિટી એન્ડ નાઈટ્રોજન સાયક્લીંગ ઈન ધ બ્લેક સી." ડીપ સી રિસર્ચ પાર્ટ 1: ઑસીનોગ્રાફ્હિક રિસર્ચ પેપર્સ 46(4): 597-636.
↑ ^૧૪.૦ ^૧૪.૧ ^૧૪.૨ ઑગુઝ, ટી. અને એ. મેરિકો (2006). "ફેક્ટર્સ કંટ્રોલિંગ ધ સમર એમિલિયાનીઆ હક્સલેયી બ્લૂમ ઈન ધ બ્લેક સી: એ મૉડેલીંગ સ્ટડી." જર્નલ ઑફ મરાઈન સિસ્ટમ્સ 59(3-4): 173-188.
↑ ફ્રેડરિક, જે., સી. ડિંકેલ, ઍટ અલ. (2002). "બેંથિક ન્યુટ્રીએન્ટ સાયક્લીંગ એન્ડ ડાયાજીનેટીક પાથવેઝ ઇન ધ નોર્થ-વેસ્ટર્ન બ્લેક સી." એસ્ટ્યુરાઈન, કૉસ્ટલ એન્ડ શેલ્ફ સાયન્સ 54(3): 369-383.
↑ એકર, ઈ., એલ. જ્યોર્જિવા, ઍટ અલ. (1999). "ફાયટોપ્લાંકટોન ડિસ્ટ્રીબ્યુશન ઇન ધ વેસ્ટર્ન એન્ડ ઈસ્ટર્ન બ્લેક સી ઇન સ્પ્રિંગ એન્ડ ઑટમ 1995." આઈઝેક જર્નલ ઑફ મરીન સાયન્સ 56: 15-22.
↑ ^૧૭.૦ ^૧૭.૧ એકર-ડેવેલી, ઈ. અને એ.ઈ.કિડેઝ(2003). "ડિસ્ટ્રીબ્યુશન ઑફ ફાયટોપ્લાંકટોન ઈન ધ સધર્ન બ્લેક સી ઈન સમર 1996, સ્પ્રિંગ એન્ડ ઑટમ 1998." જર્નલ ઑફ મરીન સિસ્ટમ્સ 39(3-4): 203-211.
↑ ક્રાખમલ્ની, એ.એફ. (1994). "ડાઈનોફાઈટા ઑફ ધ બ્લેક સી (બ્રિફ હિસ્ટ્રી ઑફ ઇન્વેસ્ટીગેશન્સ એન્ડ સ્પીસીઝ ડાયવર્સીટી)." આલ્ગોલોગિયા 4: 99-107.
↑ ^૧૯.૦ ^૧૯.૧ ગોમેઝ, એફ. અને એલ. બોઇસેન્કો. "ઍન ઍન્નોટેટેડ ચેકલિસ્ટ ઑફ ડાઈનોફ્લેગિલેટ્સ ઇન ધ બ્લેક સી." હાયડ્રોબાયોલોજીયા 517(1): 43-59.
↑ ઉઈસલ, ઝેડ. (2006). "વર્ટીકલ ડિસ્ટ્રીબ્યુશન ઑફ મરીન સ્યાનોબેક્ટેરિયા સાનેકોકોક્ક્સ એસપીપી., ઇન ધ બ્લેક, માર્મરા, એજીયન એન્ડ ઈસ્ટર્ન મેડીટેર્રેનિયન સીઝ." ડીપ સી રિસર્ચ પાર્ટ 2: ટોપીકલ સ્ટડીઝ ઇન ઑશિયનોગ્રાફી 53(17-19): 1976-1987.
↑ હમ્બર્ગ, સી., વી. ઈટ્ટેક્કો, ઍટ અલ. (1997). "ઈફેક્ટ ઑફ ડેન્યુબ રિવર્ ડેમ ઑન બ્લેક સી બાયોજીઓકેમેસ્ટ્રી એન્ડ ઈકોસિસ્ટમ સ્ટ્રકચર." નેચર 386(6623): 385-388.
↑ સ્બુર્લી, એ., એલ બોઈસેન્કો, ઍટ અલ. (2006). "એસ્પેક્ટ્સ ઑફ યુટ્રોફીકેશન એઝ અ કેમીકલ પૉલ્યુશન વીથ ઇમ્પલીકેશન્સ ઑન મરીન બાયોટા ઍટ ધ રોમાનિયન બ્લેક સી શોર." કેમીકલ્સ એઝ ઇન્ટેનશનલ એન્ડ એક્સીડેન્ટલ ગ્લોબલ એન્વાયરમેન્ટલ થ્રેટ્સ: 357-360.
↑ ગ્રેગોઈર, એમ., સી રૈક, ઍટ અલ. (2008). "ન્યુમેરિકલ મૉડેલિંગ ઑફ ધ સેન્ટ્રલ બ્લેક સી ઈકોસિસ્ટમ ફંક્શનિંગ ડ્યુરિંગ ધ યુટ્રોફિકેશન ફેઝ." પ્રોગ્રેસ ઈન ઑશિયનોગ્રાફી 76(3): 286-333.
↑ વુડાર્ડ, કૉલીન, ઑશિયન’સ એન્ડ: ટ્રાવેલ્સ થ્રુ એંડેંજર્ડ સીઝ , ન્યુયોર્ક: બેઝીક બૂક્સ, 2000, પીપી. 1–28
↑ લાંસલોટ, સી., જે સ્ટાનેવા, ઍટ અલ. (2002). "મૉડેલીંગ ધ ડેન્યુબ-ઈંફ્લ્યુએન્સ્ડ નોર્થ –વેસ્ટર્ન કોન્ટિનેન્ટલ શેલ્ફ ઑફ ધ બ્લેક સી. II: ઈકોસિસ્ટમ રિસ્પોન્સ ટુ ચેન્જીસ ઈન ન્યુટ્રીએન્ટ ડિલીવરી બાય ધ ડેન્યુબ રિવર આફ્ટર ઈટ્સ ડેમ્મિંગ ઈન 1972." એસ્ટ્યુએરાઈન કૉસ્ટલ એન્ડ શેલ્ફ સાયન્સ 54(3): 473-499.
↑ વુડાર્ડ, કૉલીન, "ધ બ્લેક સી’ઝ કૌશનરી ટેલ.," સંગ્રહિત ૨૦૦૯-૦૨-૦૭ ના રોજ વેબેક મશિન કોંગ્ર્શનલ ક્વૉર્ટરલી ગ્લોબલ રિસર્ચર , ઑક્ટોબર 2007, પીપી. 244–245
↑ હુરેલ્લ, જે.ડ્બલ્યુ. (1995). "ડીકેડલ ટ્રેંડ્ઝ ઈન ધ નોર્થ-એટલાન્ટીક ઑસ્સિલેશન – રિજીયોનલ ટેમ્પરેચર્સ એન્ડ પ્રિસીપીટેશન” સાયન્સ 269(5224): 676–679.
↑ લેમી, એફ.એચ.ડબલ્યુ.એ.જી.સી.બી.એ.બી અને જે. પીએ ઝોલ્ડ(2006). "મલ્ટીસેંટેન્નિયલ-સ્કેલ હાઈડ્રોલોજીકલ ચેન્જીસ ઈન ધ બ્લેક સી એન્ડ નોર્ધન રેડ સી ડ્યુરિંગ ધ હોલોસીન એન્ડ ધ આર્કટીક/નોર્થ એટલાન્ટીક ઑસ્સીલેશન" પાલીયોસીનોગ્રાફી 21: પીએ1008.
↑ ટર્ક્સ, એમ. (1996). "સ્પાશિયલ એન્ડ ટેમ્પોરલ એનાલિસીસ ઑફ એન્યુઅલ રેઈનફૉલ વેરિએશન્સ ઇન ટર્કી." ઇન્ટરનેશનલ જર્નલ ઓફ ક્લાઈમેટોલોજી 16(9): 1057–1076.
↑ ક્યુલ્લેન, એચ.એમ., એ. કપ્લાન, ઍટ અલ. (2002). "ઈમ્પેક્ટ ઑફ ધ નોર્થ એટલાન્ટીક ઓસીલેશન ઑન મિડલ ઈસ્ટર્ન ક્લાઈમેટ એન્ડ સ્ટ્રીમફ્લો." ક્લાઈમેટીક ચેન્જ 55(3): 315–338.
↑ ઓઝોસી, ઈ. અને યુ. ઉન્લુઆટા (1997). "ઑસીએનોગ્રાફી ઑફ ધ બ્લેક સી: અ રિવ્યુ ઑફ સમ રીસેન્ટ રિઝ્લ્ટસ." અર્થ-સાયન્સ રિવ્યુસ 42: 231–272.
↑ બ્રોડી, એલ.આર., નેસ્ટર, એમ.જે.આર. (1980). રિજીયોનલ ફોરકાસ્ટીંગ એઈડ્સ ફોર ધ મેડીટેર્રેનિઅન બેઝિન, હેંડબુક ફોર ફોરકાસ્ટર્સ ઈન ધ મેડીટેર્રેનિઅન , નેવલ રિસર્ચ લેબોરેટરી 2.
↑ ઈ.જી. , વિલિયમ રયાન એન્ડ વૉલ્ટર પિટમેન, નોઆહ’સ ફ્લડ: ધ ન્યુ સાયંટિફીક ડિસ્કવરીઝ અબાઉટ ધ ઈવેંટ ધેટ ચેન્જડ હિસ્ટ્રી.. સાઈમન એન્ડ સ્કુસ્ટર પેપરબેકસ, ન્યૂયોર્ક, એનવાય, 1998.
↑ "The Black Sea". Chadparmet.home.comcast.net. મેળવેલ 2010-04-23.^{[હંમેશ માટે મૃત કડી]}
↑ "Bulgarian Sea Resorts". મૂળ માંથી 2020-04-27 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2007-02-02.

ગ્રંથસૂચિ

સ્ટેલા ઘેરવાસ, ’ઑડિસા ઍટ લેસ કંફીસ દે એલ’યુરોપ : અન ઍકલેરેજ હિસ્ટોરિક", ઇન સ્ટેલા ઘેરવાસ એટ ફ્રાન્કોઇસ રોઝેટ (એડિ), લિનક્ષ દ’યુરોપ. મિથ્સ ઍટ લિમિટ્સ , પેરિસ, એડિશંસ દે લા મૈસન દેસ સાયંસસ દે લ’હોમ્મ,2008. આઈએસબીએન 978-2-7351-1182-4
ચાર્લ્સ કિંગ, ધ બ્લેક સી: એ હિસ્ટ્રી , 2004, આઈએસબીએન 0-19-924161-9
વિલિયમ રયાન અને વૉલ્ટર પિટમેન, નોઆહ્સ ફ્લડ , 1999, આઈએસબીએન 0-684-85920-3
નીલ એસ્કર્સન, બ્લેક સી (વિંટેજ 1996), આઈએસબીએન 0-09-959371-8
ઉઝહાન ઉઝતુર્ક. કારાદેનિઝ: એંસિક્લોપેડિક સોઝ્લુક (બ્લેક સી: એંસાઈક્લોપેડિક ડિક્ષનરી) 2 સિલ્ટ (2 વોલ્યુમ્સ). હેયામોલા પબ્લિશિંગ. ઇસ્તનબુલ.2005 આઈએસબીએન 975-6121-00-9.
રૂડીગર સ્મિટ્ટ, ’કંસિડરેશન્સ ઑન ધ નેમ ઑફ ધ બ્લેક સી’, ઈન : હેલ્લાસ અંડ દેઅર ગ્રિશિસ ઓસ્ટન (સારબ્રુક્રેન 1996), પીપી 219–224
વેસ્ટ, સ્ટીફની. ”’ધ મોસ્ટ માર્વેલસ ઑફ ઑલ સીસ’ : ધ ગ્રીક એન્કાઉન્ટર વિથ ધ યુક્ષીન”, ગ્રીસ એન્ડ રોમ , વોલ્યુમ 50 , ઈસ્યુ 2(2003), પીપી. 151-167

બાહ્ય કડીઓ

Wikivoyage

વિકિયાત્રા (Wikivoyage) પર આ વિષયક વધુ માહિતી ઉપલબ્ધ છે:

કાળો સમુદ્ર

[1] પૃષ્ઠભાગ વિસ્તાર—"Black Sea Geography". University of Delaware College of Marine Studies. 2003. મૂળ માંથી 2007-04-29 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2006-12-02.

[2] મહત્તમ ઊંડાઈ "Europa - Gateway of the European Union Website". Environment and Enlargement - The Black Sea: Facts and Figures. મૂળ માંથી 2008-11-14 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2010-11-12.

[3] "Unexpected changes in the oxic/anoxic interface in the Black Sea". Nature Publishing Group. 1989-03-30. મેળવેલ 2006-12-02.

[4] સોશ્યો-ઈકોનૉમિક ઇન્ડિકેટર્સ ફૉર ધ કંટ્રીઝ ઑફ ધ બ્લેક સી બેઝીન. (2001). ઈન યુએનઈપી/ગ્રીડ (UNEP/GRID)-ઍરેંડલ મેપ્સ એંડ ગ્રાફિક્સ લાઈબ્રેરી. http://maps.grida.no/go/graphic/sosio_economic_indicators_for_the_countries_of_the_black_sea_basin_giwa સંગ્રહિત ૨૦૧૧-૦૨-૧૦ ના રોજ વેબેક મશિન. પરથી 2 ડિસેમ્બર 2006 પર પુન:પ્રાપ્ત કર્યું.

[5] "Limits of Oceans and Seas, 3rd edition" (PDF). International Hydrographic Organization. 1953. મૂળ (PDF) માંથી 8 ઑક્ટોબર 2011 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 7 February 2010. Check date values in: |archive-date= (મદદ)

[6] મેકેન્ઝી, ડી.પી. (1970). "પ્લેટ ટેક્ટોનિક્સ ઑફ ધ મેડીટેર્રેનિયન રીજીયન." નેચર 226(5242): 239–243.

[7] મેકક્લસ્કી, એસ., એસ. બેલાસ્સેનિઅન, એટ અલ. (2000). "ગ્લોબલ પોઝિશનિંગ સિસ્ટમ કન્સ્ટ્રેઇન્ટ્સ ઑન ધ પ્લેટ કાઈનેમેટીક્સ એન્ડ ડાયનેમિક્સ ઈન ધ ઈસ્ટર્ન મેડીટેર્રેનિયન એન્ડ કાકેશસ." જર્નલ ઑફ ધ જીઓફીઝીકલ રિસર્ચ – સોલિડ અર્થ 105(બી3): 5695–5719.

[8] શિલિંગટન, ડી.જે., એન. વ્હાઈટ, એટ અલ. (2008). "સેનોઝોઈક ઈવોલ્યુશન ઑફ ધ ઈસ્ટર્ન બ્લેક સી : ઍ ટેસ્ટ ઑફ ડેપ્થ-ડિપેન્ડન્ટ સ્ટ્રેચિંગ મૉડેલ્સ." અર્થ એન્ડ પ્લેનેટરી સાયન્સ લેટર્સ 265(3–4): 360–378.

[9] નિકીશીન, એ.એમ., એમ.વી. કોરોટેવ, એટ અલ. (2003). “ધ બ્લેક સી બેઝિન: ટેક્ટોનિક હિસ્ટ્રી એન્ડ નિઓજીન – ક્વૉટર્નરી રેપિડ સબસિડેન્સ મૉડેલિંગ.“ સેડિમેંટરી જીઓલોજી 156(1–4): 149–168.

[10] "રિમોટ સેંસિંગ ઑફ ધ યુરોપિયન સીઝ" (2008) આઈએસબીએન 1402067712, પી. 17

[11] બ્લેક સી બિકમ્સ ટર્કોઈઝ સંગ્રહિત ૨૦૦૮-૧૦-૨૮ ના રોજ વેબેક મશિન earthobservatory.nasa.gov. 2 ડિસેમ્બર 2006 પર પુન:પ્રાપ્ત કર્યું.

[12] આર.ડી. સ્કુઈલિંગ, આર.બી. કેથકાર્ટ, વી.બડેસ્ક્યુ, ડી. ઈસ્વોરન્યુ એન્ડ ઈ.પેલિનોવ્સ્કી, ”ઍસ્ટેરોઈડ ઈમ્પેક્ટ ઈન ધ બ્લેક સી. ડેથ બાય ડ્રોવ્નિંગ ઓર ઍસ્ફીઝિશન?”, નેચરલ હેઝાર્ડ્સ (ઑક્ટોબર 2006) ડીઓઆઈ : 10.1007/એસ11069-006-0017-7

[Oguz99-13] ૧૩.૦ ^૧૩.૧ ^૧૩.૨ ^૧૩.૩ ઑગુઝ, ટી., એચ.ડબ્લ્યુ. ડકલોવ, ઍટ અલ. (1999). "ઍ ફિઝીકલ-બાયોકેમીકલ મૉડેલ ઑફ પ્લાંક્ટોન પ્રોડક્ટિવિટી એન્ડ નાઈટ્રોજન સાયક્લીંગ ઈન ધ બ્લેક સી." ડીપ સી રિસર્ચ પાર્ટ 1: ઑસીનોગ્રાફ્હિક રિસર્ચ પેપર્સ 46(4): 597-636.

[Oguz-14] ૧૪.૦ ^૧૪.૧ ^૧૪.૨ ઑગુઝ, ટી. અને એ. મેરિકો (2006). "ફેક્ટર્સ કંટ્રોલિંગ ધ સમર એમિલિયાનીઆ હક્સલેયી બ્લૂમ ઈન ધ બ્લેક સી: એ મૉડેલીંગ સ્ટડી." જર્નલ ઑફ મરાઈન સિસ્ટમ્સ 59(3-4): 173-188.

[15] ફ્રેડરિક, જે., સી. ડિંકેલ, ઍટ અલ. (2002). "બેંથિક ન્યુટ્રીએન્ટ સાયક્લીંગ એન્ડ ડાયાજીનેટીક પાથવેઝ ઇન ધ નોર્થ-વેસ્ટર્ન બ્લેક સી." એસ્ટ્યુરાઈન, કૉસ્ટલ એન્ડ શેલ્ફ સાયન્સ 54(3): 369-383.

[16] એકર, ઈ., એલ. જ્યોર્જિવા, ઍટ અલ. (1999). "ફાયટોપ્લાંકટોન ડિસ્ટ્રીબ્યુશન ઇન ધ વેસ્ટર્ન એન્ડ ઈસ્ટર્ન બ્લેક સી ઇન સ્પ્રિંગ એન્ડ ઑટમ 1995." આઈઝેક જર્નલ ઑફ મરીન સાયન્સ 56: 15-22.

[Eker-Develi,_E_2003-17] ૧૭.૦ ^૧૭.૧ એકર-ડેવેલી, ઈ. અને એ.ઈ.કિડેઝ(2003). "ડિસ્ટ્રીબ્યુશન ઑફ ફાયટોપ્લાંકટોન ઈન ધ સધર્ન બ્લેક સી ઈન સમર 1996, સ્પ્રિંગ એન્ડ ઑટમ 1998." જર્નલ ઑફ મરીન સિસ્ટમ્સ 39(3-4): 203-211.

[18] ક્રાખમલ્ની, એ.એફ. (1994). "ડાઈનોફાઈટા ઑફ ધ બ્લેક સી (બ્રિફ હિસ્ટ્રી ઑફ ઇન્વેસ્ટીગેશન્સ એન્ડ સ્પીસીઝ ડાયવર્સીટી)." આલ્ગોલોગિયા 4: 99-107.

[Gomez-19] ૧૯.૦ ^૧૯.૧ ગોમેઝ, એફ. અને એલ. બોઇસેન્કો. "ઍન ઍન્નોટેટેડ ચેકલિસ્ટ ઑફ ડાઈનોફ્લેગિલેટ્સ ઇન ધ બ્લેક સી." હાયડ્રોબાયોલોજીયા 517(1): 43-59.

[20] ઉઈસલ, ઝેડ. (2006). "વર્ટીકલ ડિસ્ટ્રીબ્યુશન ઑફ મરીન સ્યાનોબેક્ટેરિયા સાનેકોકોક્ક્સ એસપીપી., ઇન ધ બ્લેક, માર્મરા, એજીયન એન્ડ ઈસ્ટર્ન મેડીટેર્રેનિયન સીઝ." ડીપ સી રિસર્ચ પાર્ટ 2: ટોપીકલ સ્ટડીઝ ઇન ઑશિયનોગ્રાફી 53(17-19): 1976-1987.

[21] હમ્બર્ગ, સી., વી. ઈટ્ટેક્કો, ઍટ અલ. (1997). "ઈફેક્ટ ઑફ ડેન્યુબ રિવર્ ડેમ ઑન બ્લેક સી બાયોજીઓકેમેસ્ટ્રી એન્ડ ઈકોસિસ્ટમ સ્ટ્રકચર." નેચર 386(6623): 385-388.

[22] સ્બુર્લી, એ., એલ બોઈસેન્કો, ઍટ અલ. (2006). "એસ્પેક્ટ્સ ઑફ યુટ્રોફીકેશન એઝ અ કેમીકલ પૉલ્યુશન વીથ ઇમ્પલીકેશન્સ ઑન મરીન બાયોટા ઍટ ધ રોમાનિયન બ્લેક સી શોર." કેમીકલ્સ એઝ ઇન્ટેનશનલ એન્ડ એક્સીડેન્ટલ ગ્લોબલ એન્વાયરમેન્ટલ થ્રેટ્સ: 357-360.

[23] ગ્રેગોઈર, એમ., સી રૈક, ઍટ અલ. (2008). "ન્યુમેરિકલ મૉડેલિંગ ઑફ ધ સેન્ટ્રલ બ્લેક સી ઈકોસિસ્ટમ ફંક્શનિંગ ડ્યુરિંગ ધ યુટ્રોફિકેશન ફેઝ." પ્રોગ્રેસ ઈન ઑશિયનોગ્રાફી 76(3): 286-333.

[24] વુડાર્ડ, કૉલીન, ઑશિયન’સ એન્ડ: ટ્રાવેલ્સ થ્રુ એંડેંજર્ડ સીઝ , ન્યુયોર્ક: બેઝીક બૂક્સ, 2000, પીપી. 1–28

[25] લાંસલોટ, સી., જે સ્ટાનેવા, ઍટ અલ. (2002). "મૉડેલીંગ ધ ડેન્યુબ-ઈંફ્લ્યુએન્સ્ડ નોર્થ –વેસ્ટર્ન કોન્ટિનેન્ટલ શેલ્ફ ઑફ ધ બ્લેક સી. II: ઈકોસિસ્ટમ રિસ્પોન્સ ટુ ચેન્જીસ ઈન ન્યુટ્રીએન્ટ ડિલીવરી બાય ધ ડેન્યુબ રિવર આફ્ટર ઈટ્સ ડેમ્મિંગ ઈન 1972." એસ્ટ્યુએરાઈન કૉસ્ટલ એન્ડ શેલ્ફ સાયન્સ 54(3): 473-499.

[26] વુડાર્ડ, કૉલીન, "ધ બ્લેક સી’ઝ કૌશનરી ટેલ.," સંગ્રહિત ૨૦૦૯-૦૨-૦૭ ના રોજ વેબેક મશિન કોંગ્ર્શનલ ક્વૉર્ટરલી ગ્લોબલ રિસર્ચર , ઑક્ટોબર 2007, પીપી. 244–245

[27] હુરેલ્લ, જે.ડ્બલ્યુ. (1995). "ડીકેડલ ટ્રેંડ્ઝ ઈન ધ નોર્થ-એટલાન્ટીક ઑસ્સિલેશન – રિજીયોનલ ટેમ્પરેચર્સ એન્ડ પ્રિસીપીટેશન” સાયન્સ 269(5224): 676–679.

[28] લેમી, એફ.એચ.ડબલ્યુ.એ.જી.સી.બી.એ.બી અને જે. પીએ ઝોલ્ડ(2006). "મલ્ટીસેંટેન્નિયલ-સ્કેલ હાઈડ્રોલોજીકલ ચેન્જીસ ઈન ધ બ્લેક સી એન્ડ નોર્ધન રેડ સી ડ્યુરિંગ ધ હોલોસીન એન્ડ ધ આર્કટીક/નોર્થ એટલાન્ટીક ઑસ્સીલેશન" પાલીયોસીનોગ્રાફી 21: પીએ1008.

[29] ટર્ક્સ, એમ. (1996). "સ્પાશિયલ એન્ડ ટેમ્પોરલ એનાલિસીસ ઑફ એન્યુઅલ રેઈનફૉલ વેરિએશન્સ ઇન ટર્કી." ઇન્ટરનેશનલ જર્નલ ઓફ ક્લાઈમેટોલોજી 16(9): 1057–1076.

[30] ક્યુલ્લેન, એચ.એમ., એ. કપ્લાન, ઍટ અલ. (2002). "ઈમ્પેક્ટ ઑફ ધ નોર્થ એટલાન્ટીક ઓસીલેશન ઑન મિડલ ઈસ્ટર્ન ક્લાઈમેટ એન્ડ સ્ટ્રીમફ્લો." ક્લાઈમેટીક ચેન્જ 55(3): 315–338.

[31] ઓઝોસી, ઈ. અને યુ. ઉન્લુઆટા (1997). "ઑસીએનોગ્રાફી ઑફ ધ બ્લેક સી: અ રિવ્યુ ઑફ સમ રીસેન્ટ રિઝ્લ્ટસ." અર્થ-સાયન્સ રિવ્યુસ 42: 231–272.

[32] બ્રોડી, એલ.આર., નેસ્ટર, એમ.જે.આર. (1980). રિજીયોનલ ફોરકાસ્ટીંગ એઈડ્સ ફોર ધ મેડીટેર્રેનિઅન બેઝિન, હેંડબુક ફોર ફોરકાસ્ટર્સ ઈન ધ મેડીટેર્રેનિઅન , નેવલ રિસર્ચ લેબોરેટરી 2.

[33] ઈ.જી. , વિલિયમ રયાન એન્ડ વૉલ્ટર પિટમેન, નોઆહ’સ ફ્લડ: ધ ન્યુ સાયંટિફીક ડિસ્કવરીઝ અબાઉટ ધ ઈવેંટ ધેટ ચેન્જડ હિસ્ટ્રી.. સાઈમન એન્ડ સ્કુસ્ટર પેપરબેકસ, ન્યૂયોર્ક, એનવાય, 1998.

[34] "The Black Sea". Chadparmet.home.comcast.net. મેળવેલ 2010-04-23.^{[હંમેશ માટે મૃત કડી]}

[35] "Bulgarian Sea Resorts". મૂળ માંથી 2020-04-27 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2007-02-02.

[૧]

[૨]

[૩]

[૪]

[૫]

[૬]

[૭]

[૮]

[૯]

[૧૦]

[૧૧]

[૧૨]

[૧૩]

[૧૪]

[૧૫]

[૧૬]

[૧૭]

[૧૮]

[૧૯]

[૨૦]

[૨૧]

[૨૨]

[૨૩]

[૨૪]

[૨૫]

[૨૬]

[૨૭]

[૨૮]

[૨૯]

[૩૦]

[૩૧]

[૩૨]

[૩૩]

[૩૪]

[૩૫]