યોગસૂત્ર
યોગસૂત્ર હિંદુઓના છ દર્શન પૈકીના એક એવા યોગદર્શનનો મુખ્ય ગ્રંથ છે. યોગસૂત્રના રચનાકાર પતંજલિ છે. યોગસૂત્ર પર અનેક ભાષ્યો લખાયા છે. આ ગ્રંથ પરથી પ્રેરણા લઈને અનેક સ્વતંત્ર ગ્રંથો અને સાહિત્યની પણ રચના થઈ છે.
રચનાકાર અને રચનાકાળ
[ફેરફાર કરો]ડો. સર્વપલ્લી રાધાકૃષ્ણન અને મૂરેના મત પ્રમાણે આ ગ્રંથના રચનાકાર પતંજલિ છે અને રચનાકાળ ઈ.સ. પૂર્વે બીજી સદીનો છે. જયારે સ.ના. દાસગુપ્તા જેવા વિદ્વાનોના મત પ્રમાણે આ ગ્રંથના રચનાકાર અને સંસ્કૃત વ્યાકરણ માટે વિખ્યાત પતંજલિ એક જ વ્યક્તિ છે. કેટલાક વિદ્વાનોમાં એવો મત પ્રવર્તે છે કે આ ગ્રંથનો રચનાકાર એક વ્યક્તિ નથી, પણ તે બીજી કે ત્રીજી સદીમાં શરૂ થયેલ પરંપરાઓના અનેક ગ્રંથોનું સંકલન માત્ર છે.
ગ્રંથનું સંગઠન
[ફેરફાર કરો]યોગસૂત્રમાં ૧૯૬ સૂત્રો છે અને તે ચાર ભાગો અથવા પદોમાં વહેંચાયેલા છે.
- સમાધિપદ(૫૧ સૂત્રો)
- સાધનાપદ(૫૫ સૂત્રો)
- વિભૂતિપદ(૫૬ સૂત્રો)
- કૈવલ્યપદ(૩૪ સૂત્રો)
અષ્ટાંગ યોગ - યોગના આઠ અંગો
[ફેરફાર કરો]અષ્ટાંગ યોગ એ અલગ અલગ આઠ પગથિયાનો માર્ગ નથી પણ આઠ પરિમાણોનો માર્ગ છે, જેમાં આઠેય પરિમાણોનો અભ્યાસ એક સાથે કરવામાં આવે છે. યોગના આઠ અંગો આ પ્રમાણે છે: જેમાંથી પહેલા પાંચની સાધનાને બહિરંગી કહેવામાં આવે છે.
- યમ: પાંચ સામાજિક નૈતિકતા
- અહિંસા
- સત્ય
- અસ્તેય
- બ્રહ્મચર્ય
- અપરિગ્રહ
- નિયમ:પાંચ વ્યક્તિગત નૈતિકતા
- શૌચ
- સંતોષ
- તપ
- સ્વાધ્યાય
- ઈશ્વરપ્રણિધાન
- આસન
- પ્રાણાયામ
- પ્રત્યાહાર
છેલ્લા ત્રણ અંગોની સાધનાને અંતરંગી કહેવાય છે.
- ધારણા
- ધ્યાન
- સમાધિ