પર્યાયોક્તિ

પર્યાયોક્તિ કે સૌમ્યોક્તિ (અંગ્રેજી: euphemism) કડવી વાત મધુર શબ્દોમાં કહેવાની રીત માટે વપરાતો શબ્દ છે. વધુ વિસ્તારપૂર્વક કહીએ તો, પર્યાયોક્તિ એ અપમાન લાગી શકે, અથવા કંઈક અપ્રિય સૂચન લાગી શકે તેવી બાબતો માટે અભિવ્યક્તિની એવી અવેજી છે, જે કંઈક અંશે સામેવાળી વ્યક્તિને અનુકૂળ રીતે અથવા ઓછી આક્રમક અભિવ્યક્તિથી તેમને રજૂ કરે છે અથવા અભિવ્યક્તિ દ્વિઅર્થી હોય ત્યારે, વક્તા માટે તેને ઓછી અગવડભરી બનાવે છે. રાજનૈતિક શુદ્ધતાની સાર્વજનિક પ્રસ્તુતિમાં પર્યાયોક્તિનો ઉપયોગ કરવાની ક્રિયા એક મુખ્ય દૃષ્ટિકોણ છે.

તે કોઈ બાબત અથવા કોઈક વ્યક્તિ અંગેની ગુપ્ત બાબત, દીક્ષા ન પામ્યા હોય તેવા લોકોથી પવિત્ર અથવા ધાર્મિક નામો છતી કરવાનું ટાળવા માટેનું વૈકલ્પિક વર્ણન પણ હોઈ શકે છે, અથવા તે લુપાઈછુપાઈને પારકી વાત સાંભળનારાઓ સંભવિતોથી વાર્તાલાપના વિષયની ઓળખને અસ્પષ્ટ રાખે છે. કેટલીક પર્યાયોક્તિઓ રમૂજ પમાડવાના હેતુથી કરવામાં આવે છે.

ઉપયોગ

જ્યારે એક વાક્યના પદનો ઉપયોગ એક સૌમ્યોક્તિની જેમ થાય છે, તે હંમેશાં એક રૂપક બને છે, જેનો શાબ્દિક અર્થ બાજુ પર રહી જાય છે. જ્યારે અભિવ્યક્તિ શબ્દશઃ અનિવાર્યપણે આક્રમક ન હોય, ત્યારે પણ અપ્રિય અથવા પજવતા વિચારોને છુપાવવા માટે સૌમ્યોક્તિોનો ઉપયોગ થઈ શકે છે. આ પ્રકારના સૌમ્યોક્તિ જાહેર સંબંધો અને રાજકારણમાં ઉપયોગમાં લેવાય છે, જ્યાં તેને ક્યારેક દ્વિઅર્થી તરીકે કહેવામાં આવે છે. ક્યારેક સૌમ્યોક્તિોનો ઉપયોગ સૌજન્ય સમાન ગણાય છે. અંધશ્રદ્ધાળુ સૌમ્યોક્તિો પણ હોય છે તેના પાયામાં એ માન્યતા (જાગૃતપણે અથવા અર્ધજાગૃતપણે) છે કે શબ્દોમાં ખરાબ નસીબ લાવવાની શક્તિ હોય છે, (દાખલા તરીકે, “સ્વલીનતા” શબ્દ નહીં ઉચ્ચારવો; જુઓ વ્યુત્પત્તિશાસ્ત્ર અને સામાન્ય ઉદાહરણો નીચે), અને ધાર્મિક સૌમ્યોક્તિો પણ હોય છે જે એવા મંતવ્ય પર આધારિત હોય છે કે કેટલાક શબ્દો પવિત્ર, અથવા કેટલાક શબ્દો આધ્યાત્મિક રીતે વિપદાકારક હોય છે (નિષિદ્ધ : જુઓ વ્યુત્પત્તિશાસ્ત્ર)

વ્યુત્પત્તિશાસ્ત્ર

પર્યાયોક્તિ શબ્દ, અવાભાવિક રીતે જ બે શબ્દો, પર્યાય અને ઉક્તિનો બનેલો છે. પર્યાય એટલે અવેજી અને ઉક્તિ એટલે કથન, એટલે કે કંઈક કહેવાને બદલે તેની અવેજીમાં કરવામાં આવતું કથન, એજ રીતે પર્યાયોક્તિને માટે વપરાતો અન્ય શબ્દ 'સૌમ્યોક્તિ' પણ સંસ્કૃત શબ્દો, સૌમ્ય અને ઉક્તિનો બનેલો છે. સૌમ્ય એટલે હળવું, મૃદુ, સુંદર, વગેરે અને ઉક્તિ એટલે કથન. માટે સૌમ્યોક્તિનો અર્થ એમ કરી શકાય કે કોઈક વાતને હળવાશથ્ઈ કે મૃદુ ભાષામાં રજૂ કરવા માટે વપરાતું કથન.

અંગ્રેજી શબ્દશબ્દ Euphemism, ગ્રીક શબ્દ euphemo પરથી આવ્યો છે, જેનો અર્થ શુભ/સારું/નસબીદાર બોલી/દયાળુ થાય છે, આ ગ્રીક શબ્દ પણ મૂળે ગ્રીક શબ્દો eu(ευ) “સારુ/સારી રીતે” + pheme(φήμη) “બોલી/બોલવું” પરથી આવ્યો છે. મૂળે યૂફિમે એ એવો શબ્દ હતો જેને મોટેથી ન બોલાવા જોઈએ તેવા ધાર્મિક શબ્દ અથવા શબ્દસમૂહની જગ્યાએ વાપરવામાં આવતો હતો; વ્યુત્પત્તિશાસ્ત્રની રીતે, યૂફિમે, દેવનિંદા (પાપ/અનિષ્ટ બોલવું)નું વિરોધી છે. સૌમ્યોક્તિની જરૂર હોય તેવા મુખ્ય નિષિદ્ધ શબ્દોનાં ઉદાહરણો એ દેવત્વ માટેનાં શબ્દાતીત નામો છે, જેમ કે પ્રેસેફોન(Persephone), હેકટી(Hecate), અથવા નેમેસીસ(Nemesis). Euphemism શબ્દ સુદ્ધાંને એક પર્યાયોક્તિની જેમ પ્રાચીન ગ્રીકો દ્વારા ઉપયોગમાં લેવાતો હતો, જેનો અર્થ ‘પવિત્ર મૌન રાખવું’(કશું જ નહીં બોલીને સારી રીતે બોલવું) એમ થાય છે.

પર્યાયોક્તિ શબ્દોનો ક્રમિક વિકાસ

સોમ્યોકિત શબ્દોનું ઘણી રીતે ગઠન કરી શકાય છે. જેમાં લંબોક્તિ અથવા ઉડાઉ વાતો કરવી તે સૌથી સામાન્ય છે- કોઈ શબ્દને “આસપાસ બોલ્યા કરવો”, કહ્યા વગર તેનો સંકેત આપવો. વખત જતાં, ઉડાઉ વાતો કે ગોળ ગોળ વાતોને અમુક ચોક્કસ શબ્દો અથવા વિચારો માટેની સ્થાપિત પર્યાયોક્તિના રૂપમાં ઓળખવામાં આવ્યા.

ઉત્સર્જનને લગતી પર્યાયોક્તિઓ

જ્યારે મૂતરવું અને મળત્યાગ કરવો એ પર્યાયોક્તિઓ નહોતી, ત્યારે તેમનો લગભગ અનન્ય રૂપે નૈદાનિક અર્થમાં ઉપયોગ થતો. કિંગ જેમ્સ બાઈબલમાં (ઈસાઈહ 36:12 અને અન્યત્ર)માં પિસ(piss-મૂતરવું) શબ્દના ઉપયોગ છતાં, આ ક્રિયાઓ માટેના મૂળભૂત એંગ્લો–સૅક્સન શબ્દો, પિસ(piss-મૂતરવું) અને શિટ(shit-વિષ્ટા) , સામાન્ય પ્રયોગમાં અસ્વીકાર્ય અને અશિષ્ટ લેખવામાં આવે છે.

વધુ વાંચન

• અલ્લાન, કેઈથ., બુરી્ડ્ગ, કેટ. યૂફેમિઝમ એન્ડ ડાયસ્ફેમિઝમ: લેગ્વેજ યુઝ્ડ એઝ શીલ્ડ એન્ડ વેપન, ઓક્સફોર્ડ યુનિવર્સિટી પ્રેસ, 1991. ISBN 0-7351-0288-0.
• બેન્યેનિસ્ટે, એમિલે, “યૂફેમિઝમિસ એન્સીઅન્સ અને મોડર્નિઝ”, પ્રોબ્લેમ્સ ડે લિન્ક્યૂસ્ટિક જનરલ :માં, ગ્રંથ 1, પૃ. 308–314. [મૂળરૂપે ડીએ સ્પ્રાચે ,માં પ્રકાશિત થયેલું, I (1949), પૃ. 116–122]
• રેવસન, હ્યુગ, એ ડિક્સનરી ઓફ યૂફોમિઝમ એન્ડ અધર ડબલસ્પિક , બીજી આવૃત્તિ, 1995. ISBN 0-517-70201-0.
• આર. ડબલ્યુ. હોલ્ડર: હાઉ નોટ ટુ સેય વોટ યૂ મિઅન: એ ડિક્સનરી ઓફ યૂફિમિઝમ્સ , ઓક્સફોર્ડ યુનિવર્સિટી પ્રેસ, 501 પન્નાઓ, 2003. ISBN 0-19-860762-8.
• માલેન્ડિકટા:ધી ઈન્ટરનેશનલ જર્નલ ઓફ વર્બલ એગ્રેસેશન (ISSN US).
• મેકગ્લોન, એમ. એસ., બેક, જી., એન્ડ પીફિસ્ટર, આર. એ. (2006). સૌમ્યોક્તિોમાં દૂષિતતા અને છદ્માવરણ. કોમ્યુનિકેશન મોનોગ્રાફ્સ , 73, 261-282.
• Smyth, Herbert Weir (1920). Greek Grammar. Cambridge MA: Harvard University Press. પૃષ્ઠ 678. ISBN 0-674-36250-0.