કફોત્પાદક ગ્રંથિ

કફોત્પાદક ગ્રંથિ અથવા હાયપોફિસિસ, એ એક અંતઃસ્ત્રાવી ગ્રંથિ છે, જેનું કદ આશરે વટાણા જેટલું હોય છે. તેનું વજન ૦.૫ ગ્રામ (૦.૦૨ ઔંસ) જેટલું હોય છે. તે મગજના પાયામાં અધશ્ચેતક (hypothalamus, હાયપોથેલેમસ)ના તળીયાનો બહાર નીકળેલો ભાગ છે અને નાનાં હાડકાનાં પોલાણમાં રહે છે. તે દ્રઢ આવરણ ભાગથી ઢંકાયેલી હોય છે. પિચ્યુટરી ફોસ્સા કે જેમાં કફોત્પાદક ગ્રંથિ બેસે છે, તે મગજનાં તળીયાનાં ભાગે આવેલા મધ્ય ખોપરી ફોસ્સાનાં સ્ફેનોઇડ હાડકામાં આવેલું છે. તેની ગણના મુખ્ય ગ્રંથિ તરીકે થાય છે. કફોત્પાદક ગ્રંથિ હોમિયોસ્ટેસિસનું નિયમન કરતા અંતઃસ્ત્રાવો ઝારે છે, જેમાં ટ્રોપીક અંતઃસ્ત્રાવોનો પણ સમાવેશ થાય છે જે અન્ય અંતઃસ્ત્રાવી ગ્રંથિઓને ઉત્તેજિત કરે છે. કાર્યની દ્રષ્ટિએ તે મિડિયન એમિનન્સ દ્વારા અધશ્ચેતક સાથે જોડાયેલી છે.

વિભાગો

મગજના છેડે આવેલી કફોત્પાદક બે સમાન ચપટા ભાગોનું મિશ્રણ છે: અગ્રવર્તી કફોત્પાદક (એડેનોહાયપોસિસ) અને પશ્ચાદવર્તી કફોત્પાદક (ન્યૂરોહાયપોથીસિસ). કફોત્પાદક કાર્યની દ્રષ્ટિએ હાયપોથેલામિક સાથે કફોત્પાદક સ્ટોક દ્વારા સંકળાયેલી છે, જેમાં હાયપોથેલામિક છૂટા કરતા પરિબળોને મુક્ત કરવામાં આવે છે અને તેની સામે કફોત્પાદક હોર્મોન્સને મુક્ત કરવા પ્રેરે છે. કફોત્પાદક ગ્રંથિ મુખ્ય અંતઃસ્ત્રાવી ગ્રંથિ તરીકે ઓળખાતી હોવા છતા તેની બન્ને ચપટીઓ હાયપોથેલામસના નિયંત્રણ હેઠળ હોય છે.

અગ્રવર્તી કફોત્પાદક (એડેનોહાયપોસિસ)

અગ્રવર્તી કફોત્પાદક અગત્યના અંતઃસ્ત્રાવી હોર્મોન્સનો સમન્વય કરે છે અને જાળવી રાખે છે, જેમાં એસીટીએચ (ACTH), ટીએસએચ (TSH), પીઆરએલ (PRL), જીએચ (GH), એન્ડોર્ફિન, એફએસએચ (FSH), અને એલએચ (LH)નો સમાવેશ થાય છે. આ હોર્મોન્સને હાયપોથલામસના પ્રભાવ હેઠળ અગ્રવર્તી કફોત્પાદકમાંથી મુક્ત કરવામાં આવે છે. ખાસ રક્તવાહિની પદ્ધતિ દ્વારા અગ્રવર્તી ચપટીઓમાં હાયપોથેલામિક હોર્મોન્સને અગ્રવર્તી હોર્મોન્સમાં જાળવવામાં આવે છે, જેને હાયપોથેલામિક-હાયપોફિસિલ પોર્ટાલ સિસ્ટમ કહેવામાં આવે છે. અગ્રવર્તી કફોત્પાદક માનવશરીર પ્રદેશમાં વહેંચાયેલી હોય છે, જે પાર્સ ટ્યૂબરાલીસ, પાર્સ ઇન્ટરમિડીયા અને પાર્સ ડિસ્ટલિસ તરીકે ઓળખાય છે. તે ફેરીનક્સ (પેટનો ભાગ)ની પાછળની દિવાલમા તણાવને કારણે વિકસે છે, જે રાથકેના પાઉચ તરીકે ઓળખય છે.

પશ્ચાદવર્તી કફોત્પાદક (ન્યૂરોહાયપોફિસિસ)

પશ્ચાદવર્તી કફોત્પાદક સંગ્રહે છે અને મુક્ત કરે છે:

• ઓક્સીટોસિન, જેમાંના મોટા ભાગનાને હાયપોથેલામસમાં અર્ધાકાર કોશિકા કેન્દ્રમાંથી મુક્ત કરવામાં આવે છે.
• એન્ટીડિયુરેટિક હોર્મોન (એડીએચ,જે વાસોપ્રેસિન અને એવીપી, આર્જીનાઇન વાસોપ્રેસિન તરીકે પણ ઓળખાય છે), જેમાંના મોટા ભાગનાને હાયપોથલામસમાં રહેલા સુપ્રાઓપ્ટિક કોશિકા કેન્દ્રમાંથી મુક્ત કરવામાં આવે છે.

ઓક્સીટોસિન થોડા હોર્મોનોમાંની એક છે જે સકારાત્મક પ્રતિભાવ ગાળાનું સર્જન કરે છે. ઉદાહરણ તરીકે, ગર્ભાશયનું સંકોચન પશ્ચાદવર્તી કફોત્પાદકમાથી ઓક્સીટોસિનની સ્વતંત્રતાને ઉત્તેજન આપે છે, જેની સામે ગર્ભાશયના સંકોચનમાં વધારો કરે છે. આ સકારાત્મક પ્રતિભાવ ગાળો લેબર દરમિયાન રહે છે.

મધ્યસ્થી ચપટી (લોબ)

ઘણા પ્રાણીઓમાં મધ્યસ્થી લોબ પણ હોય છે. ઉદાહરણ તરીકે, માછલીમાં, મનાય છે કે શરીરક્રિયા વિજ્ઞાનને લગતા રંગમાં ફેરફાર થતો હોવાનું મનાય છે. પુખ્ત વયની વ્યક્તિઓમાં, અગ્રવર્તી અને પશ્ચાદવર્તી કફોત્પાદક વચ્ચે કોશિકાનો પાતળો સ્તર હોય છે. મધ્યસ્થી લોબ મેલાનોસાયટ-સ્ટિમ્યુલેટિંગ હોર્મોન (એમએસએચ) ઉત્પન્ન કરે છે, જોકે આ કાર્ય ઘણી વખત (મોટેભાગે) અગ્રવર્તી કફોત્પાદકને લાગેવળગે છે.

પૃષ્ઠવંશીમાં તફાવતો

કફોત્પાદક ગ્રંથિ તમામ પૃષ્ઠવંશોમાં મળી આવે છે, પરંતુ તેની રચના વિવિધ જૂથો વચ્ચે અલગ પડે છે.

ઉપર વર્ણવ્યા અનુસાર કફોત્પાદકનો વિભાગ સસ્તન પ્રાણીઓ જેવો ખાસ પ્રકારનો હોય છે અને તે પણ સાચુ છે કે, તમામ ટેટ્રાપોડ (એક જાતનું પૃષ્ઠવંશ પ્રાણી)ની ડિગ્રીઓ અલગ અલગ હોય છે. જોકે, સસ્તનપ્રાણીઓમાં જ પશ્ચાદવર્તી કફોત્પાદક નાજુક આકારમાં હોય છે. લંગફિશ સંબંધિત રીતે ટિસ્યુના સપાટ શીટ જેવી હોય છે જે અગ્રવર્તી કફોત્પાદક પહેલાની હતી અને એમ્ફીબિયનમાં, પેટે ઘસીને ચાલતા પ્રાણીઓ અને પક્ષીઓ, વધુને વધુ અત્યંત વિકસિત બન્યા હતા. મધ્યસ્થી લોબ સામાન્ય રીતે ટેટ્રાપોડમાં સુવિકસિત નથી અને તેનો પક્ષીઓમાં સદંતર અભાવ હોય છે.

લંગફિશ સિવાય, માછલીઓમાં કફોત્પાદકની રચના સામાન્ય રીતે ટેટ્રાપોડમાં હોય છે તેના કરતા અલગ હોય છે. સામાન્ય રીતે, મધ્યસ્થી લોબ સુવકસિત હશે તેવું મનાય છે અને કદની દ્રષ્ટિએ અગ્રવર્તી કફોત્પાદકની યાદગીરીને સમતોલ કરે છે. પશ્ચાદવર્તી લોબ ખાસ કરીને કફોત્પાદક સ્ટોકના પાયામાં ટીસ્યુ શીટની રચના કરે છે અને મોટા ભાગના કિસ્સાઓમાં અનિયમિત આંગળી જેવા અંદાજો અગ્રવર્તી કફોત્પાદકના ટીસ્યુમાં મોકલે છે, જે પ્રત્યક્ષ રીતે સીધુ નીચે હોય છે. અગ્રવર્તી કફોત્પાદક ખાસ કરીને બે પ્રદેશમાં વહેંચાયેલા હોય છે, વધુ અગ્રવર્તી વધુ ઊંચા સ્તરનો ભાગ અને પશ્ચાદવર્તી સમાન સ્તર ના ભાગ, પરંતુ બન્ને વચ્ચેની સરહદને ઘણી વખત સ્પષ્ટ રીતે નિશાની કરવામાં આવતી નથી. એલાસ્મોબ્રાન્ચમાં વધારાની વેન્ટ્રલ લોબ અગ્રવર્તી કફોત્પાદક યોગ્યની નીચે હોય છે.

લેમ્પ્રે કે જે તમામ માછલીઓમાં સૌ પહેલાની હતી તે પૂર્વજ પૃષ્ઠવંશોમાં કફોત્પાદક મૂળભૂત રીતે કેવી રીતે વિકસ્યા તેનો સંકેત આપી શકે છે. અહીં, પશ્ચાદવર્તી કફોત્પાદક મગજના છેડે સરળ સપાટ ટીસ્યુ શીટ છે અને કફોત્પાદક સ્ટોક નથી. રાથકેના પાઉચ બહારની બાજુ અનુનાસિકાના મુખની નજીક ખુલ્લા રહે છે. પાઉચ સાથે ગ્લેન્ડ્યુલર ટીસ્યુના સ્પષ્ટ જૂથ ગાઢ રીતે સંકળાયેલા છે, જે મધ્યસ્થી લોબ અને અગ્રવર્તી કફોત્પાદકના વધુ ઊંચા સ્તરના ભાગ અને સમાન સ્તરના ભાગ સાથે મળતા આવે છે. આ વિવિધ ભાગો મસ્તિષ્કાવરણ અંતરછાલ દ્વારા અલગ પડે છે, જે અન્ય પૃષ્ઠવંશોના કફોત્પાદક અસંખ્ય અલગ, પરંતુ ગાઢ રીતે સંકળાયેલ ગ્રંથિઓના મિશ્રણથી રચાયા હોવાનો સંકેત આપે છે.

મોટા ભાગની માછલીઓ પશ્ચાદવર્તી કફોત્પાદક જેવા અત્યંત સમાન સ્વરૂપ મજ્જાતંતુ સંબધી સ્ત્રાવક ગ્રંથિ યૂરોફિસિસ ધરાવે છે, પરંતુ તે પૂંછડીમાં આવેલ હોય છે અને કરોડસ્તંભ સાથે સંકળાયેલા હોય છે. તે કદાચ ઓસ્મોરેગ્યુલેશનમાં કામ ધરાવી શકે છે.

કાર્યો

કફોત્પાદક હોર્મોન્સ નીચે જણાવેલી શારીરિક પ્રક્રિયાઓને નિયંત્રણમાં રાખવા માટે સહાય કરે છે :

• વિકાસ
• રક્ત દબાણ
• બાળકજન્મ દરમિયાન ગર્ભ સંકોચનમાં ઉત્તેજના સહિત ગર્ભાવસ્થા અને બાળકજન્મના કેટલાક તબક્કાઓ
• છાતીનું ધાવણ ઉત્પાદન
• પુરુષો અને સ્ત્રીઓ બન્નેમાં જાતીય અંગના કાર્યો
• થાઇરોઇડ ગ્રંથિ કાર્ય
• ઉર્જામાં રક્તનું રૂપાંતરણ(ચયાપચય ક્રિયા)
• શરીરમાં પાણી અને ઓસ્મોલેરિટી નિયમન
• કિડનીમાં પાણીના ગ્રહણને અંકુશમાં રાખવા સ્ત્રાવક એડીએચ(એન્ટીડીયુરેટિક હોર્મોન)
• તાપમાન નિયમન

વધારાની અસરો

• 
  માનવ મગજમાં કફોત્પાદક ગ્રંથિનું સ્થળ
• 
  કફોત્પાદક અને પિનીયલ ગ્રંથિઓ
• 
  મગજના પાયાનું મુખ્ય મહત્વનું .
• 
  મધ્યમ સાગીટલ પ્લેનમાં વિભાજિત મગજના નીચલા તબક્કાઓ.
• 
  કફોત્પાદક

બાહ્ય કડીઓ

• યુએમએમ એન્ડોક્રિનોલોજી હેલ્થ માર્ગદર્શિકા દ્વારા કફોત્પાદક ગ્રંથિ સંગ્રહિત ૨૦૧૦-૦૬-૨૦ ના રોજ વેબેક મશિન
• ઓકલાહોમાં રાજ્ય, એન્ડોક્રિન સિસ્ટમ સંગ્રહિત ૨૦૦૯-૦૨-૧૨ ના રોજ વેબેક મશિન
• પિચ્યુટરી ફોત્પાદક એપોપ્લેક્સી મિમીકીંગ પિચ્યુટરી એબસ્કેસ સંગ્રહિત ૨૦૦૯-૦૮-૧૧ ના રોજ વેબેક મશિન