બુંદેલખંડ
 |
બુંદેલખંડ મધ્ય ભારતમાં આવેલું એક પ્રાચીન ક્ષેત્ર છે. આ ખંડનો વિસ્તાર મધ્ય પ્રદેશ તથા ઉત્તર પ્રદેશ એમ બંન્ને રાજ્યોમાં આવેલો છે. બુંદેલી ભાષા આ ક્ષેત્રની મુખ્ય બોલી છે. ભૌગોલિક અને સાંસ્કૃતિક વિવિધતાઓ હોવા છતાં બુંદેલખંડ વિસ્તારમાં જે એકતા અને સમરસતા જોવા મળે છે, જેના કારણે આ ક્ષેત્ર ભારતીય ઉપખંડનું સોથી અનોખું ક્ષેત્ર બન્યું છે. અનેક શાસકો અને વંશોના શાસનનો ઇતિહાસ હોવા છતાં બુંદેલખંડની પોતાની અલગ ઐતિહાસિક, સામાજિક અને સાંસ્કૃતિક વિરાસત છે. બુંદેલી માટીમાં જન્મેલી અનેક વિભૂતિઓએ ન કેવળ પોતાના પણ આ પ્રદેશનું નામ પણ ખૂબ રોશન કર્યું છે અને ઇતિહાસમાં અમર થઇ ગયા. આલ્હા-ઊદલ, ઈસુરી, કવિ પદ્માકર, ઝાઁસી કી રાની લક્ષ્મીબાઈ, ડૉ૦ હરિસિંહ ગૌર આદિ અનેક મહાન વિભૂતિઓ આ ક્ષેત્ર સાથે સંબંદ્ધ ધરાવે છે.
ભૌગોલિક સ્થિતિ[ફેરફાર કરો]
ઇતિહાસ, સંસ્કૃતિ ઔર ભાષા કે મદ્દેનજર બુંદેલખંડ બહુત વિસ્તૃત પ્રદેશ હૈ લેકિન ઇસકી ભૌગોલિક, સાંસ્કૃતિક ઔર ભાષિક ઇકાઇયોં મે અદ્ભુત સમાનતા હૈ ભૂગોલવેત્તાઓં કા મત હૈ કિ બુંદેલખંડ કી સીમાએં સ્પષ્ટ હૈં ઔર ભૌતિક તથા સાંસ્કૃતિક રુપ મેં નિશ્ચિત હૈ કિ યહ ભારત કા એક ઐસા ભૌગોલિક ક્ષેત્ર હૈ, જિસમેં ન કેવલ સંરચનાત્મક એકતા, ભૌમ્યાકાર ઔર સામાજિકતા કા આધાર ભી એક હી હૈ વાસ્તવ મેં સમસ્ત બુંદેલખંડ મેં સચ્ચી સામાજિક, આર્થિક ઔર ભાવનાત્મક એકતા હૈ
પ્રસિદ્ધ ભૂગોલવેત્તા એસ૦ એમ૦ અલી ને પુરાણોં કે આધાર પર વિંધ્યક્ષેત્ર કે તીન જનપદોં વિદિશા, દશાર્ણ એવં કરુષ કા સોન-કેન સે સમીકરણ કિયા હૈ ઇસી પ્રકાર ત્રિપુરી લગભગ ઊપરી નર્મદા કી ઘાટી તથા જબલપુર, મંડલા તથા નરસિંહપુર જિલોં કે કુછ ભાગોં કા પ્રદેશ માના હૈ ઇતિહાસકાર જયચંદ્ર વિદ્યાલંકાર ને ઐતિહાસિક ઔર ભૌગોલિક દૃષ્ટિયોં કો સંતુલિત કરતે હુએ બુંદેલખંડ કો કુછ રેખાઓં મેં સમેટને કા પ્રયત્ન કિયા હૈ, વિંધ્યમેખલા કા તીસરા પ્રખંડ બુંદેલખંડ હૈ જિસમેં બેતવા (વેત્રવતી), ધસાન (દશાર્ણ) ઔર કેન (શુક્તિગતી) કે કાઁઠે, નર્મદા કી ઊપરલી ઘાટી ઔર પચમઢ઼ી સે અમરકંટક તક ૠક્ષ પર્વત કા હિસ્સા સમ્મિલિત હૈ ઉસકી પૂરબી સીમા ટોંસ (તમસા) નદી હૈ
વર્તમાન ભૌતિક શોધોં કે આધાર પર બુંદેલખંડ કો એક ભૌતિક ક્ષેત્ર ઘોષિત કિયા ગયા હૈ ઔર ઉસકી સીમાએં ઇસ પ્રકાર આધારિત કી ગઈ હૈં- વહ ક્ષેત્ર જો ઉત્તર મેં યમુના, દક્ષિણ મેં વિંધ્ય પલેટો કી શ્રેણિયોં, ઉત્તર-પશ્ચિમ મેં ચંબલ ઔર દક્ષિણ-પૂર્વ મેં પન્ના-અજયગઢ઼ શ્રેણિયોં સે ઘિરા હુઆ હૈ, બુંદેલખંડ કે નામ સે જાના જાતા હૈ ઇસમેં ઉત્તર પ્રદેશ કે જાલૌન, ઝાંસી, લલિતપુર, હમીરપુર, બાઁદા ઔર મહોબા તથા મધ્ય-પ્રદેશ કે સાગર, દમોહ, ટીકમગઢ઼, છતરપુર, પન્ના, દતિયા કે અલાવા ભિંડ જિલે કી લહાર ઔર ગ્વાલિયર જિલે કી માંડેર તહસીલેં તથા રાયસેન ઔર વિદિશા જિલે કા કુછ ભાગ ભી શામિલ હૈ હાલાંકિ યે સીમા રેખાએં ભૂ-સંરચના કી દૃષ્ટિ સે ઉચિત કહી જા સકતીં
સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ[ફેરફાર કરો]
ડૉ નર્મદા પ્રસાદ ગુપ્ત ને અપની પુસ્તક બુંદેલખંડ કી લોક સંસ્કૃતિ કા ઇતિહાસ મેં લિખા હૈ કિ અતીત મેં બુંદેલખંડ શબર, કોલ, કિરાત, પુલિંદ ઔર નિષાદોં કા પ્રદેશ થા આર્યોં કે મધ્યદેશ મેં આને પર જન-જાતિયોં ને પ્રતિરોધ કિયા થા વૈદિક કાલ સે બુંદેલોં કે શાસનકાલ તક દો હજ઼ાર વર્ષોં મેં ઇસ પ્રદેશ પર અનેક જાતિયોં ઔર રાજવંશ ને શાસન કિયા હૈ ઔર અપની સામાજિક-સાંસ્કૃતિક ચેતના સે ઇન જાતિયોં કે મૂલ સંસ્કારોં કો પ્રભાવિત કિયા હૈ વિભિન્ન શાસકોં મેં મૌર્ય, સુંગ, શક, હુણ, કુષાણ, નાગ, વાકાટક, ગુપ્ત, કલચુરી, ચંદેલ, અફગાન, મુગલ, બુંદેલ, બઘેલ, ગૌડ઼, મરાઠા ઔર અંગ્રેજ મુખ્ય હૈં ઈ૦ પૂ૦ ૩૨૧ તક વૈદિક કાલ સે મૌર્યકાલ તક કા ઇતિહાસ વસ્તુત: બુંદેલખંડ કા પૌરાણિક-ઇતિહાસ માના જા સકતા હૈ ઇસકે સમસ્ત આધાર પૌરાણિક ગ્રંથ હૈ
બુંદેલખંડ શબ્દ મધ્યકાલ સે પહલે ઇસ નામ સે પ્રયોગ મેં નહીં આયા હૈ ઇસકે વિવિધ નામ ઔર ઉનકે ઉપયોગ આધુનિક યુગ મેં હી હુએ હૈં બીસવીં શતી કે પ્રારંભિક દશક મેં રાયબહાદુર મહારાજસિંહ ને બુંદેલખંડ કા ઇતિહાસ લિખા થા ઇસમે બુંદેલખંડ કે અંતર્ગત આને વાલી જાગીરોં ઔર ઉનકે શાસકોં કે નામોં કી ગણના મુખ્ય થી દીવાન પ્રતિપાલ સિંહ ને તથા પન્ના દરબાર કે પ્રસિદ્ધ કવિ કૃષ્ણ ને અપને સ્રોતોં સે બુંદેલખંડ કે ઇતિહાસ લિખે પરન્તુ વે વિદ્વાન ભી સામાજિક સાંસ્કૃતિક ચેતનાઓં કે પ્રતિ ઉદાસીન રહે
ડૉ ગુપ્ત કે અનુસાર મધ્ય ભારત કા ઇતિહાસ ગ્રંથ મેં પં૦ હરિહર નિવાસ દ્વિવેદી ને બુંદેલખંડ કી રાજનૈતિક, ધાર્મિક, સાંસ્કૃતિક ઉપલબ્ધિયોં કી ચર્ચા પ્રકારાંતર સે કી હૈ ઇસ ગ્રંથ મેં કુછ સ્થાનોં પર બુંદેલખંડ કા ઇતિહાસ ભી આયા હૈ એક અચ્છા પ્રયાસ પં૦ ગોરેલાલ તિવારી ને કિયા ઔર બુંદેલખંડ કા સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ લિખા જો અબ તક કે ગ્રંથો સે સબસે અલગ થા પરંતુ ઉન્હોંને બુંદેલખંડ કા ઇતિહાસ સમાજશાસ્રીય આધાર પર લિખ કર કેવલ રાજનૈતિક ઘટનાઓં કે આધાર પર લિખા હૈ
બુદેલખંડ કે પ્રાચીન ઇતિહાસ કે સંબંધ મેં સર્વાધિક મહત્વપૂર્ણ ધારણા યહ હૈ કિ યહ ચેદિ જનપદ કા હિસ્સા થા કુછ વિદ્વાન ચેદિ જનપદ કો હી પ્રાચીન બુંદેલખંડ માનતે હૈં પૌરાણિક કાલ મેં બુંદેલખંડ પ્રસિદ્ધ શાસકોં કે અધીન રહા હૈ જિનમેં ચંદ્રવંશી રાજાઓં કે શૃંખલાબદ્ધ શાસનકાલ કા ઉલ્લેખ સબસે અધિક હૈ બૌદ્ધકાલ મેં શાંપક નામક બૌદ્ધ ને બાગુઢ઼ા પ્રદેશ મેં ભગવાન બુદ્ધ કે નાખૂન ઔર બાલ સે એક સ્તૂપ કા નિર્માણ કરાયા થા મરહૂત (વરદાવતી નગર) મેં ઇસકે અવશેષ વિદ્યમાન હૈં
બૌદ્ધકાલીન ઇતિહાસ કે સંબંધ મેં બુંદેલખંડ મેં પ્રાપ્ત ઉસ સમય કે અવશેષોં સે સ્પષ્ટ હૈ કિ બુંદેલખંડ કી સ્થિતિ મેં ઇસ અવધિ મેં કોઈ લક્ષણીય પરિવર્તન નહીં હુઆ થા ચેદિ કી ચર્ચા ન હોના ઔર વત્સ, અવંતિ કે શાસકોં કા મહત્વ દર્શાયા જાના ઇસ બાત કા પ્રમાણ હૈ કિ ચેદિ ઇનમેં સે કિસી એક કે અધીન રહા હોગા પૌરાણિક યુગ કા ચેદિ જનપદ હી ઇસ પ્રકાર પ્રાચીન બુંદેલખંડ હૈ
બુન્દેલખંડ : પ્રથમ સ્વતંત્રતા સંગ્રામ કા કેંદ્ર[ફેરફાર કરો]
ઇતિહાસ કી ઇબારત ગવાહી દેતી હૈ કિ હિંદુસ્તાન કી આજાદી કે પ્રથમ સંગ્રામ કી જ્વાલા મેરઠ કી છાવની મેં ભડ઼કી થી કિન્તુ ઇન ઐતિહાસિક તથ્યોં કે પીછે એક સચાઈ ગુમ હૈ, વહ યહ કિ આજાદી કી લડ઼ાઈ શુરૂ કરને વાલે મેરઠ કે સંગ્રામ સે ભી 15 સાલ પહલે બુન્દેલખંડ કી ધર્મનગરી ચિત્રકૂટ મેં એક ક્રાંતિ કા સૂત્રપાત હુઆ થા પવિત્ર મંદાકિની કે કિનારે ગોકશી કે ખિલાફ એકજુટ હુઈ હિંદૂ-મુસ્લિમ બિરાદરી ને મઊ તહસીલ મેં અદાલત લગાકર પાંચ ફિરંગી અફસરોં કો ફાંસી પર લટકા દિયા ઇસકે બાદ જબ-જબ અંગ્રેજોં યા ફિર ઉનકે કિસી પિછલગ્ગૂ ને બુંદેલોં કી શાન મેં ગુસ્તાખી કા પ્રયાસ કિયા તો ઉસકા સિર કલમ કર દિયા ગયા ઇસ ક્રાંતિ કે નાયક થે આજાદી કે પ્રથમ સંગ્રામ કી જ્વાલા મેરઠ કે સીધે-સાધે હરબોલે સંઘર્ષ કી દાસ્તાં કો આગે બઢ઼ાને મેં બુર્કાનશીં મહિલાઓં કી ‘ઘાઘરા પલટન’ કી ભી અહમ હિસ્સેદારી થીઆજાદી કે સંઘર્ષ કી પહલી મશાલ સુલગાને વાલે બુન્દેલખંડ કે રણબાંકુરે ઇતિહાસ કે પન્નોં મેં જગહ નહીં પા સકે, લેકિન ઉનકી શૂરવીરતા કી તસ્દીક ફિરંગી અફસર ખુદ કર ગયે હૈં અંગ્રેજ અધિકારિયોં દ્વારા લિખે બાંદા ગજટ મેં એક ઐસી કહાની દફન હૈ, જિસે બહુત કમ લોગ જાનતે હૈં ગજેટિયર કે પન્ને પલટને પર માલૂમ હુઆ કિ વર્ષ 1857 મેં મેરઠ કી છાવની મેં ફિરંગિયોં કી ફૌજ કે સિપાહી મંગલ પાણ્ડેય કે વિદ્રોહ સે ભી 15 સાલ પહલે ચિત્રકૂટ મેં ક્રાંતિ કી ચિંગારી ભડ઼ક ચુકી થી દરઅસલ અતીત કે ઉસ દૌર મેં ધર્મનગરી કી પવિત્ર મંદાકિની નદી કે કિનારે અંગ્રેજ અફસર ગાયોં કા વધ કરાતે થે ગૌમાંસ કો બિહાર ઔર બંગાલ મેં ભેજકર વહાં સે એવજ મેં રસદ ઔર હથિયાર મંગાયે જાતે થે આસ્થા કી પ્રતીક મંદાકિની કિનારે એક દૂસરી આસ્થા યાની ગોવંશ કી હત્યા સે સ્થાનીય જનતા વિચલિત થી, લેકિન ફિરંગિયોં કે ખૌફ કે કારણ જુબાન બંદ થીકુછ લોગોં ને હિમ્મત દિખાતે હુએ મરાઠા શાસકોં ઔર મંદાકિની પાર કે ‘નયા ગાંવ’ કે ચૌબે રાજાઓં સે ફરિયાદ લગાયી, લેકિન દોનોં શાસકોં ને અંગ્રેજોં કી મુખાલફત કરને સે ઇંકાર કર દિયા ગુહાર બેકાર ગયી, નતીજે મેં સીને કે અંદર પ્રતિશોધ કી જ્વાલા ધધકતી રહી ઇસી દૌરાન ગાંવ-ગાંવ ઘૂમને વાલે હરબોલોં ને ગૌકશી કે ખિલાફ લોગોં કો જાગૃત કરતે હુએ એકજુટ કરના શુરૂ કિયા ફિર વર્ષ 1842 કે જૂન મહીને કી છઠી તારીખ કો વહ હુઆ, જિસકી કિસી કો ઉમ્મીદ નહીં થી હજારોં કી સંખ્યા મેં નિહત્થે મજદૂરોં, નૌજવાનોં ઔર બુર્કાનશીં મહિલાઓં ને મઊ તહસીલ કો ઘેરકર ફિરંગિયોં કે સામને બગાવત કે નારે બુલંદ કિયે ખાસ બાત યહ થી કિ ગૌકશી કે ખિલાફ ઇસ આંદોલન મેં હિંદૂ-મુસ્લિમ બિરાદરી કી બરાબર કી ભાગીદારી થી તહસીલ મેં ગોરોં કે ખિલાફ આવાજ બુલંદ હુઈ તો બુંદેલોં કી ભુજાએં ફડ઼કને લગીંદેખતે-દેખતે અંગ્રેજ અફસર બંધક થે, ઇસકે બાદ પેડ઼ કે નીચે ‘જનતા કી અદાલત’ લગી ઔર બાકાયદા મુકદમા ચલાકર પાંચ અંગ્રેજ અફસરોં કો ફાંસી પર લટકા દિયા ગયા જનક્રાંતિ કી યહ જ્વાલા મઊ મેં દફન હોને કે બજાય રાજાપુર બાજાર પહુંચી ઔર અંગ્રેજ અફસર ખદેડ઼ દિયે ગયે વક્ત કી નજાકત દેખતે હુએ મર્કા ઔર સમગરા કે જમીંદાર ભી આંદોલન મેં કૂદ પડ઼ે દો દિન બાદ 8 જૂન કો બબેરૂ બાજાર સુલગા તો વહાં કે થાનેદાર ઔર તહસીલદાર કો જાન બચાકર ભાગના પડ઼ા જૌહરપુર, પૈલાની, બીસલપુર, સેમરી સે અંગ્રેજોં કો ખદેડ઼ને કે સાથ હી તિંદવારી તહસીલ કે દફ્તર મેં ક્રાંતિકારિયોં ને સરકારી રિકાર્ડો કો જલાકર તીન હજાર રુપયે ભી લૂટ લિયે આજાદી કી જ્વાલા ભડ઼કને પર ગોરી હુકૂમત ને અપને પિટ્ઠૂ શાસકોં કો હુક્મ જારી કરતે હુએ ક્રાંતિકારિયોં કો કુચલને કે લિએ કહા ઇસ ફરમાન પર પન્ના નરેશ ને એક હજાર સિપાહી, એક તોપ, ચાર હાથી ઔર પચાસ બૈલ ભેજે, છતરપુર કી રાની વ ગૌરિહાર કે રાજા કે સાથ હી અજયગઢ઼ કે રાજા કી ફૌજ ભી ચિત્રકૂટ કે લિએ કૂચ કર ચુકી થી દૂસરી ઓર બાંદા છાવની મેં દુબકે ફિરંગી અફસરોં ને બાંદા નવાબ સે જાન કી ગુહાર લગાતે હુએ બીવી-બચ્ચોં કે સાથ પહુંચ ગયે ઇધર વિદ્રોહ કો દબાને કે લિએ બાંદા-ચિત્રકૂટ પહુંચી ભારતીય રાજાઓં કી ફૌજ કે તમામ સિપાહી ભી આંદોલનકારિયોં કે સાથ કદમતાલ કરને લગે નતીજે મેં ઉત્સાહી ક્રાંતિકારિયોં ને 15 જૂન કો બાંદા છાવની કે પ્રભારી મિ. કાકરેલ કો પકડ઼ને કે બાદ ગર્દન કો ધડ઼ સે અલગ કર દિયા ઇસકે બાદ આવામ કે અંદર સે અંગ્રેજોં કા ખૌફ ખત્મ કરને કે લિએ કટે સિર કો લેકર બાંદા કી ગલિયોં મેં ઘૂમેકાકરેલ કી હત્યા કે દો દિન બાદ રાજાપુર, મઊ, બાંદા, દરસેંડ઼ા, તરૌહાં, બદૌસા, બબેરૂ, પૈલાની, સિમૌની, સિહુંડા કે બુંદેલોં ને યુદ્ધ પરિષદ કા ગઠન કરતે હુએ બુંદેલખંડ કો આજાદ ઘોષિત કર દિયા “બુન્દેલખંડ એકીકૃત પાર્ટી” કે સંયોજક સંજય પાણ્ડેય કહતે હૈ કિ જબ ઇસ ક્રાંતિ કે બારે મેં સ્વયં અંગ્રેજ અફસર લિખ કર ગએ હૈં તો ભારતીય ઇતિહાસકારોં ને ઇન તથ્યોં કો ઇતિહાસ કે પન્નોં મેં સ્થાન ક્યોં નહીં દિયા?સચ પૂછા જાયે તો યહ એક વાસ્તવિક જનાંદોલન થા ક્યોકિ ઇસમેં કોઈ નેતા નહીં થા બલ્કિ આન્દોલનકારી આમ જનતા હી થી ઇસલિએ ઇતિહાસ મેં સ્થાન ન પાના બુંદેલોં કે સંઘર્ષ કો નજર અંદાજ કરને કે બરાબર હૈ.કહા કિ બુન્દેલખંડ એકીકૃત પાર્ટી પ્રચાર પ્રસાર કે માધ્યમ સે બુંદેલોં કી યહ વીરતા પૂર્ણ કહાની સારી દુનિયા તક પહુચાયેગી
વિભિન્ન શાસક[ફેરફાર કરો]
બુંદેલખંડ કે જ્ઞાત ઇતિહાસ કે અનુસાર યહાં ૩૦૦ ઈ૦ પૂ૦ મૌર્ય શાસનકાલ કે સાક્ષ્ય ઉપલબ્ધ હૈ ઇસકે પશ્ચાત વાકાટક ઔર ગુપ્ત શાસનકાલ, કલચુરી|કલચુરી શાસનકાલ, ચંદેલ|ચંદેલ શાસનકાલ, બુંદેલ શાસનકાલ (જિનમેં ઓરછા કે બુંદેલ ભી શામિલ થે), મરાઠા શાસનકાલ ઔર અંગ્રેજોં કે શાસનકાલ કા ઉલ્લેખ મિલતા હૈ
સામાજિક પરિસ્થિતિયાં[ફેરફાર કરો]
અધ્યયન કી સુવિધા કે લિએ બુંદેલી સમાજ ઔર સંસ્કૃતિ કો નિમ્નલિખિત યુગોં મેં બાઁટા ગયા હૈ
- પ્રાગૈતિહાસિક બુંદેલી સમાજ ઔર સંસ્કૃતિ
- વૈદિક તથા પુરાણયુગીન બુન્દેલી સમાજ ઔર સંસ્કૃતિ
- મૌર્યયુગીન બુંદેલી સમાજ ઔર સંસ્કૃતિ
- વાકાટક ઔર ગુપ્ત યુગીન બુંદેલી સમાજ ઔર સંસ્કૃતિ
- કલચુરિ કાલીન બુંદેલી સમાજ ઔર સંસ્કૃતિ
- બુંદેલા શાસન કાલીન બુંદેલી સમાજ ઔર સંસ્કૃતી
- પરવર્તી બુંદેલી સમાજ ઔર સંસ્કૃતિ
વૈભવ[ફેરફાર કરો]
બુંદેલખંડ વિન્ધ્યાચલ કી ઉપવ્યકાઓં કા પ્રદેશ હૈ ઇસ ગિરી કી અનેક ઊઁચી નીચી શાખાઐં - પ્રશાખાઐં હૈં ઇસકે દક્ષિણ ભાગ મેં મેકલ, પૂર્વ મેં કૈમોર, ઉત્તર-પૂર્વ મેં કેંજુઆ, મધ્ય મેં સારંગ ઔર પન્ના તથા પશ્ચિમ મેં ભીમટોર ઔર પીર જૈસી ગિરી શિખાઐં હૈં યહ ખંડ લહરિયાઁ લેતી હુઈ તાલ-તલૈયોં, ઘહર-ઘહર કર બહને વાલે નાલે ઔર ચૌડ઼ે પાટ કે સાથ ઉજ્જવલ રેત પર અથવા દુર્ગમ ગિરિ-માલાઓં કો ચીરકર ભૈરવ નિનાદ કરતે હુએ બહને વાલી નદિયોં કા ખંડ હૈ સિંધ (કાલી સિંધ), બેતવા, ધસાન, કેન તથા નર્મદા ઇસ ભાગ કી મુખ્ય નદિયાઁ હૈં ઇનમેં પ્રથમ ચાર નદિયોં કા પ્રવાહ ઉત્તર કી ઓર ઔર નર્મદા કા પ્રવાહ પૂર્વ મેં પશ્ચિમ કી ઓર હૈ પ્રથમ ચાર નદિયાઁ યમુના મેં મિલ જાતી હૈં નર્મદા પશ્ચિમ સાગર (અરબ સાગર) સે મિલતી હૈં ઇસ ક્ષેત્ર મેં પ્રકૃતિ ને વિસ્તાર લેકર અપના સૌન્દર્ય છિટકાયા હૈ
બુંદેલખંડ લોહા, સોના, ચાઁદી, શીશા, હીરા, પન્ના આદિ સે સમૃદ્ધ હૈ ઇસકે અલાવા યહાઁ ચૂના કા પત્થર ભી પ્રચુર માત્રા મેં પાયા જાતા હૈ વિન્ધય પર્વત પર પાઈ જાને વાલી ચટ્ટાનોં કે નામ ઉસકે આસપાસ કે સ્થાન કે નામોં સે પ્રસિદ્ધ હૈ જૈસે - માણ્ડેર કા ચૂના કા પત્થર, ગન્નૌર ગઢ઼ કી ચીપેં, રીવા ઔર પન્ના કે ચૂને કા પત્થર, વિજયગઢ઼ કી ચીપેં ઇત્યાદિ જબલપુર કે આસપાસ પાયા જાને વાલા ગોરા પત્થર ભી કાફી પ્રસિદ્ધ હૈ
ઇસ પ્રાંત કી ભૂમિ ભોજન કી ફસલોં કે અતિરિક્ત ફલ, તમ્બાકૂ ઔર પપીતે કી ખેતી કે લિએ અચ્છી સમઝી જાતી હૈ
યહાઁ કે વનોં મેં સરઈ, સાગોન, મહુઆ, ચાર, હરી, બહેરા, આઁવલા, ઘટહર, ખૈર, ધુબૈન, મહલૌન, પાકર, બબૂલ, કરૌંદા, સેમર આદિ કે વૃક્ષ અધિક હોતે હૈં
કલા ઔર સંસ્કૃતિ[ફેરફાર કરો]
વાસ્તુ[ફેરફાર કરો]
વાસ્તુકલા:[ફેરફાર કરો]
બુંદેલખંડ કે બીતે વૈભવ કી ઝલક હમેં આજ ઉક્ત ભૂમિ પર છિટકી હુઈ પાષાણ કાલ સે પ્રાપ્ત હોતી હૈ ઇસ ભૂમિ પર ઇસ કલા ને કિતના આદર પાયા ઔર ઉસકા કિતના વિકાસ હુઆ, યહ બાત પુરાતત્વ-વિશેષજ્ઞોં સે છિપી નહી હૈ યો પ્રાગૈતિહાસિક કાલ કિ આદિવાસિયોં દ્વારા પૂજી જાને વાલી મૂર્તિયાઁ ભી બુંદેલખંડ સે પ્રાપ્ત હોતી હૈં કલા કી દૃષ્ટિ સે ઇનકા મૂલ્ય અધિક નહીં હૈ, કિંતુ મૂર્તિકલા કે આદિ રુપ કા ઇનસે અચ્છા જ્ઞાન હોતા હૈ યે મૂર્તિયાઁ બહુત માયને રખતી હૈં ઔર અમૂલ્ય હૈં
લોકાચાર વ પરંપરાએં[ફેરફાર કરો]
બુંદેલી તીજ-ત્યૌહાર[ફેરફાર કરો]
ભારત એક બહુત બડ઼ા દેશ હૈ યહાઁ હર પ્રદેશ કી વેશભૂષા તથા ભાષા મેં બહુત બડ઼ા અન્તર દિખાયી દેતા હૈ ઇતની બડ઼ી ભિન્નતા હોતે હુએ ભી એક સમાનતા હૈ જો દેશ કો એક સૂત્ર મેં પિરોયે હુએ હૈ વહ હૈ યહાં કી સાંસ્કૃતિક-એકતા તથા ત્યૌહાર સ્વભાવ સે હી મનુષ્ય ઉત્સવ-પ્રિય હૈ, મહાકવિ કાલિદાસ ને ઠીક હી કહા હૈ - "ઉત્સવ પ્રિયઃ માનવા:' પર્વ હમારે જીવન મેં ઉત્સાહ, ઉલ્લાસ વ ઉમંગ કી પૂર્તિ કરતે હૈં
બુન્દેલખણ્ડ કે પર્વોં કી અપની ઐતિહાસિકતા હૈ ઉનકા પૌરાણિક વ આધ્યાત્મિક મહત્વ હૈ ઔર યે હમારી સંસ્કૃતિક વિરાસત કે અંગ હૈં કુછ અત્યન્ત મહત્વપૂર્ણ ત્યૌહારોં કા વિવેચન હિન્દી માસોં કે અનુસાર કિયા જા રહા હૈ
સાહિત્ય વ રચનાકર્મી[ફેરફાર કરો]
છત્રસાલ કે સમય મેં જહાં બુન્દેલખણ્ડ કો "ઇત જમુના ઉત નર્મદા, ઇત ચમ્બલ ઉત ટોંસ" સે જાના જાતા હૈ વહાં ભૌગોલિક દૃષ્ટિ જનજીવન, સંસ્કૃતિ ઔર ભાષા કે સંદર્ભ સે બુન્દેલા ક્ષત્રિયોં કે વૈભવકાલ સે જોડ઼ા જાતા હૈ બુન્દેલી ઇસ ભૂ-ભાગ કી સબસે અધિક વ્યવહાર મેં આને વાલી બોલી હૈ વિગત ૭૦૦ વર્ષોં સે ઇસમેં પર્યાપ્ત સાહિત્ય સૃજન હુઆ બુન્દેલી કાાવ્ય કે વિભિન્ન સાધનાઓં, જાતિયોં ઔર આદિ કા પરિચય ભી મિલતા હૈ કાવ્રૂ કા આધાર ઇસીલિએ બુન્દેલખણ્ડ કી નદિયાં, પર્વત ઔર ઉસકે વીરોં કો બનયા ગયા હૈ વિભિન્ન પ્રવૃત્તિયોં ઔર આન્દોલનોં કે આધાર પર બુન્દેલખણ્ડ કાવ્ય કે કુલ સાત યુગ માને જા સકતે હૈં, જિન્હેં અધ્યયન કે સુવિધા સે નિમ્ન નામોં સે અભિહિત કિયા ગયા હૈ
પ્રમુખ વિભૂતિયાં[ફેરફાર કરો]
અમર શહિદ નારાયન દાસ ખરે
પ્રસ્તાવિત બુંદેલખંડ રાજ્ય[ફેરફાર કરો]
બુંદેલખંડ એકીકૃત પાર્ટી દ્વારા પ્રસ્તાવિત બુંદેલખંડ રાજ્ય મેં કુછ જિલે ઉત્તર પ્રદેશ કે તથા કુછ મધ્ય પ્રદેશ કે હૈં,વર્તમાન મેં બુંદેલખંડ ક્ષેત્ર કી સ્તિથિ બહુત હી ગંભીર હૈ યહ ક્ષેત્ર પર્યાપ્ત આર્થિક સંસાધનોં સે પરિપૂર્ણ હૈ કિન્તુ ફિર ભી યહ અત્યંત પિછડ઼ા હૈ ઇસકા મુખ્ય કારણ હૈ,રાજનીતિક ઉદાસીનતા ન તો કેંદ્ર સરકાર ઔર ન હી રાજ્ય સરકારેં ઇસ ક્ષેત્ર કે વિકાસ કે લિએ ગંભીર હૈં ઇસલિએ ઇસ ક્ષેત્ર કે લોગ અલગ બુંદેલખંડ રાજ્ય કી માંગ લમ્બે સમય સે કરતે આ રહે હૈ.પ્રસ્તાવિત બુંદેલખંડ રાજ્ય મેં ઉ.પ્ર. કે મહોબા, ઝાઁસી, બાંદા, લલિતપુર, જાલૌન, હમીરપુર ઔર ચિત્રકૂટ જિલે શામિલ હૈં, જબકિ મ.પ્ર. કે છતરપુર, સાગર, પન્ના, ટીકમગઢ઼, દમોહ, દતિયા, ભિંડ, સતના આદિ જિલે શામિલ હૈં બુંદેલખંડ એકીકૃત પાર્ટી કે રાષ્ટ્રીય સંયોજક સંજય પાણ્ડેય કા કહના હૈ કિ યદિ બુંદેલખંડ રાજ્ય કા ગઠન હુઆ તો યહ દેશ કા સબસે વિકસિત પ્રદેશ હોગા પ્રસ્તાવિત બુંદેલખંડ રાજ્ય કી આબાદી ચાર કરોડ઼ સે ભી અધિક હોગી જનસઁખ્યા કે હિસાબ સે યહ દેશ કા નૌંવા સબસે બડ઼ા રાજ્ય હોગા યૂં તો બુંદેલખણ્ડ ક્ષેત્ર દો રાજ્યોં મેં વિભાજિત હૈ-ઉત્તર પ્રદેશ તથા મધ્ય પ્રદેશ, લેકિન ભૂ-સાંસ્કૃતિક દૃષ્ટિ સે યહ ક્ષેત્ર એક દૂસરે સે અભિન્ન રૂપ સે જુડ઼ા હુઆ હૈ રીતિ રિવાજોં, ભાષા ઔર વિવાહ સંબંધોં ને ઇસ એકતા કો ઔર ભી પક્કી નીંવ પર ખડ઼ા કર દિયા
બાહરી કડ઼િયાં[ફેરફાર કરો]
- બુંદેલખંડ દર્શન ડોટ કૉમ સંગ્રહિત ૨૦૧૦-૦૭-૨૪ ના રોજ વેબેક મશિન- બુન્દેલખણ્ડ કી વિસ્તૃત જાનકારી
- એમપી_બુન્દેલી_ડૉટ_કૉમ સંગ્રહિત ૨૦૦૯-૦૬-૧૭ ના રોજ વેબેક મશિન - બુન્દેલખણ્ડ કા વિશ્વકોશ
- બુન્દેલખણ્ડ - ઉપયોગી સામગ્રી સે ભરપૂર જાલઘર
- બુંદેલખંડ સંગ્રહિત ૨૦૦૮-૦૯-૦૫ ના રોજ વેબેક મશિન
- જીવન્ત બુન્દેલખણ્ડ
- બુન્દેલખણ્ડ કા સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ