શેખ દીન મોહમ્મદ

શેખ દીન મોહમ્મદ
શેખ દીન મોહમ્મદ by Thomas Mann Baynes (c. 1810)
જન્મની વિગત	Sheikh Din Muhammad c. 1759 Patna, Bengal Presidency, British India
મૃત્યુ	1851 (aged 91–92) Brighton, Sussex, England
જીવનસાથી	Jane Daly
સંતાનો	Rossana Mahomed Henry Mahomed Horatio Mahomed Frederik Mahomed Arthur Mahomed Dean Mahomed Amelia Mahomed

શેખ દીન મોહમ્મદ એ એંગ્લો-ઇન્ડિયન પ્રવાસી, સર્જન અને ઉદ્યોગસાહસિક હતા જે પશ્ચિમી વિશ્વના સૌથી જાણીતા પ્રારંભિક બિન-યુરોપિયન સ્થળાંતરકર્તાઓમાંથી એક હતા. તેમણે ભારતીય રાંધણકળા અને શેમ્પૂ (મસાજ)ના સ્નાનપ્રથાનો રોગનિવારક મસાજ તરીકે યુરોપમાં પ્રારંભ કર્યો હતો. "શેમ્પૂ" શબ્દ 1860 ના દાયકા સુધી વાળ ધોવાના પ્રચલિત અર્થમાં જોવામાં આવતું નહોતું. તેઓ અંગ્રેજીમાં ગ્રંથ પ્રકાશિત કરનાર પ્રથમ ભારતીય પણ હતા.

પ્રારંભિક જીવન

બંગાળ પ્રેસિડેન્સી ના ભાગ પછી ,પટના શહેરમાં 1759 માં જન્મેલા, શેખ દીન મોહમ્મદ બક્સર માંથી આવ્યા હતા. તેમના પિતા, જે પરંપરાગત નાઈ (જાતિ) ના હતા-ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીમાં નોકરી કરતા હતા. તેમણે ઘણી જાતના કીમિયાઓ શીખી વિવિધ આલ્કલી, સાબુ અને શેમ્પૂ બનાવવા માટે ઉપયોગમાં લેવાતી તકનીકો જાણી લીધી હતી.દીન મોહમ્મદે પાછળથી મુગલ સમ્રાટ શાહ આલમ II તથા અલ્હાબાદ અને દિલ્હી જેવા શહેરોની સમૃદ્ધિનું વિગતવાર વર્ણન કર્યું હતું અને મુઘલ સામ્રાજ્યના ગૌરવની ઝાંખી કરાવતી બાબતોની નોંધ પણ કરી હતી.

શેખ દીન મોહમ્મદ પટનામાં ઉછર્યા હતા. તેઓ યુવાન હતા ત્યારે તેમના પિતાનું અવસાન થયું. 10 વર્ષની વયે તેમને કેપ્ટન ગોડફ્રે ઈવાન બેકર -જેઓ એંગ્લો-આઇરિશ પ્રોટેસ્ટંટ અધિકારી હતા-ની દેખરેખ હેઠળ રાખવામાં આવ્યા. મોહમ્મદે એક પ્રશિક્ષિત સર્જન તરીકે બ્રિટીશ ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપની ની સેનામાં સેવા આપી હતી. 1782 સુધી મોહમ્મદ કેપ્ટન બેકરના યુનિટ/એકમ સાથે રહ્યા હતા. જ્યારે કેપ્ટને રાજીનામું આપ્યું એજ વર્ષે, મોહમ્મદે પણ 'તેમના શ્રેષ્ઠ મિત્ર' કૅપ્ટન સાથે ઇંગ્લેન્ડ જવાનું પસંદ કરીને સૈન્યમાંથી રાજીનામું આપ્યું હતું.

દીન મોહમ્મદની યાત્રાઓ

1794 માં, દીન મોહમ્મદે તેમની મુસાફરીનું વર્ણન કરતુ પુસ્તક, "ધ ટ્રાવેલ્સ ઑફ દીન મોહમ્મદ " લખ્યું. આ પુસ્તક ચંગેઝખાન, તૈમુર અને ખાસ કરીને પ્રથમ મુગલ સમ્રાટ બાબર ની પ્રશંસાથી શરૂ થાય છે. તે પછી ભારત માં કેટલાક મહત્વપૂર્ણ શહેરોનું વર્ણન અને સ્થાનિક ભારતીય રાજ્યો સાથે લશ્કરી સંઘર્ષોની ઘટનાઓનું વર્ણન કરે છે.

સંપાદક માઈકલ ફિશરનું માનવું હતું કે 18 મી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં લખાએલી કેટલાક પ્રવાસીઓની આત્મકથાઓમાંથી અમુક ફકરાઓની નકલ આ પુસ્તકમાં કરવામાં આવી હતી.

રેસ્ટોરન્ટનું સાહસ

ઇંગ્લેન્ડ ગયા પછી ૧૮૧૦માં શેખ દીન મોહમ્મદે મધ્ય લંડનમાં આવેલ પોર્ટમેન સ્ક્વેર પાસે, જ્યોર્જ સ્ટ્રીટમાં પ્રથમ ભારતીય રેસ્ટોરન્ટ ખોલી હતી, જેનું નામ હિન્દુસ્તાન કોફી હાઉસ રાખ્યું હતું. આ રેસ્ટોરન્ટમાં એમણે અવનવી ઓફરો કરી હતી જેમ કે હૂક્કા, ચિલમ તમાકુ અને ભારતીય વાનગીઓ. પરંતુ એમનું આ સાહસ નાણાકીય મુશ્કેલીઓના કારણે અધવચ્ચેથી સંકેલી લેવામાં આવ્યું હતું.

યુરોપમાં માલીશની પ્રથાનો પ્રારંભ

પોતાની રેસ્ટોરન્ટ ખોલતા પહેલા, દીન મોહમ્મદ નાબોબ અને બેસિલ કોક્રેન માટે લંડનમાં કામ કરતા હતા, જેમણે પોર્ટમેન સ્ક્વેર માં તેમના ઘરમાં જાહેર ઉપયોગ માટે વરાળ સ્નાન સ્થાપિત કર્યું હતું અને તેના તબીબી લાભોને પ્રોત્સાહન આપ્યું હતું. મોહમ્મદ ત્યાં 'ચમ્પી' અથવા 'શેમ્પૂ' (અથવા ભારતીય મસાજ) નો ચીલો પાડવા માટે જવાબદાર હોવાનું મનાય છે. 1814 માં, દીન મોહમ્મદ અને તેમની પત્ની બ્રાઇટન પાછા ફર્યા અને ઇંગ્લેન્ડમાં આજના ક્વિન્સ હોટેલ દ્વારા કબજે કરાએલ સ્થળ ઉપર પ્રથમ વ્યાપારી "શેમ્પુઇંગ" બાષ્પીભવન સ્નાનાગર ખોલ્યું હતું. તેમણે સ્થાનિક કાગળમાં "ભારતીય મેડિકેટેડ વૅપર બાથ (તુર્કીશ સ્નાનનો પ્રકાર)" તરીકે વર્ણવેલ, જે ઘણા રોગોની સારવાર કરે છે અને જ્યારે ઘણા બધા ચિકિત્સા નિદાન નિષ્ફળ થાય ત્યારે આ મસાજ શરીરને સંપૂર્ણ રાહત આપે છે. ખાસ કરીને સંધિવા અને પેરિટિકલ, ગૌટ, સખત સંધિવા, લંગડાતા પગ,અને સાંધાના દુખાવામાં આ મસાજ ઘણો ઉપયોગી સાબિત થયો છે.

આ વ્યવસાયમાં એમને એટલી સફળતા મળી હતી કે તેઓ "ડો. બ્રાઇટન" તરીકે ઓળખાવા લાગ્યા હતા. હોસ્પિટલના દર્દીઓ તેમને આ મસાજ બાબતે સારી રીતે ઓળખતા હતા.દીન મોહમ્મદને રાજા જ્યોર્જ ચતુર્થ અને વિલિયમ ચતુર્થ ના શેમ્પૂ સર્જન તરીકે નિયુક્ત કરવામાં આવ્યા હતા.