યક્ષિણી

યક્ષિણી
દિદારગંજ યક્ષી ઈ.સ. પૂર્વે ત્રીજી સદી – ઈ.સ. બીજી સદી પટણા સંગ્રહાલય, પટના
જોડાણો	દેવી

ભૂતેશ્વર યક્ષિણી, (મથુરા, બીજી સદી

યક્ષિણી (यक्षिणी સંસ્કૃત: yakṣiṇī) એ હિંદુ, બૌદ્ધ અને જૈન ધાર્મિક પૌરાણિક કથાઓમાં સ્ત્રી પ્રકૃતિની આત્માઓનો એક વર્ગ છે જે દેવો અને અસુરો તથા ગાંધર્વ અને અપ્સરાઓથી અલગ છે. યક્ષિણીઓ અને તેમના પુરુષ સમકક્ષ યક્ષ, ભારતના સદીઓ પુરાણા પવિત્ર ઉપવનો સાથે સંકળાયેલા ઘણા અસાધારણ પ્રાણીઓમાંના એક છે. પૂર્વોત્તર ભારતીય જનજાતિઓની પરંપરાગત દંતકથાઓ, કેરળની પ્રાચીન દંતકથાઓ તથા કાશ્મીરી મુસ્લિમોની લોકકથાઓમાં પણ યક્ષી જોવા મળે છે. શીખ ધર્મના પવિત્ર ગ્રંથોમાં પણ યક્ષોનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે.

સારી વર્તણૂકવાળા અને સૌમ્ય લોકોને સંરક્ષક તરીકે પૂજવામાં આવે છે, તેઓ દેવતાઓના ખજાનચી કુબેરના ઉપસ્થિતો છે, અને સંપત્તિના હિન્દુ દેવતા પણ છે જેમણે હિમાલયના અલકા સામ્રાજ્ય પર શાસન કર્યું હતું. ભૂતો જેવી વર્તણૂક ધરાવતી દુષ્ટ અને તોફાની યક્ષિણીઓ પણ છે, જે ભારતીય લોકવાયકા અનુસાર માનવીઓને ત્રાસ આપી શકે છે અને શાપ આપી શકે છે.

અશોક વૃક્ષ યક્ષિણીઓ સાથે ગાઢ રીતે સંકળાયેલું છે. ઝાડના તળમાં રહેલી યુવતી એ ભારતીય ઉપખંડમાં પ્રજનનક્ષમતાનો સંકેત દર્શાવે છે. પ્રાચીન બૌદ્ધ તેમજ હિંદુ મંદિરોમાં દ્વારપાળ તરીકે જોવા મળતી ભારતીય કળામાં જે તત્ત્વો જોવા મળે છે તેમાંનું એક તત્ત્વ યક્ષિણી છે, જેનો પગ થડ પર હોય છે અને તેના હાથ શૈલીયુક્ત ફૂલોવાળા અશોકની ડાળીને પકડી રાખે છે જેના પર કેટલીકવાર ફળો પણ હોય છે.

બૌદ્ધ ધર્મમાં યક્ષિણીઓ

ભારહુત, સાંચી અને મથુરાના ત્રણ સ્થળોએ મોટી સંખ્યામાં યક્ષી આકૃતિઓ મળી છે, જે મોટે ભાગે સ્તૂપોના રેલિંગ થાંભલાઓ પર છે. આ એક સ્પષ્ટ વિકાસ અને પ્રગતિ દર્શાવે છે જે યક્ષી આકૃતિની કેટલીક લાક્ષણિકતાઓ સ્થાપિત કરે છે જેમ કે તેની નગ્નતા, હસતો ચહેરો અને સ્પષ્ટ (ઘણીવાર અતિશયોક્તિપૂર્ણ) ગૌણ જાતીય લાક્ષણિકતાઓ જે પ્રજનન ક્ષમતા સાથે તેમના જોડાણ તરફ દોરી જાય છે. યક્ષીને સામાન્ય રીતે તેનો હાથ ઝાડની ડાળીને સ્પર્શતો હોય તેમ, એક પાપપૂર્ણ ત્રિભંગન મુદ્રામાં દર્શાવવામાં આવે છે. કેટલાક લેખકોના મત પ્રમાણે ઝાડની તળેટીમાં બેઠેલી યુવાન છોકરી એક પ્રાચીન વૃક્ષ દેવતા પર આધારિત છે.

પ્રારંભિક બૌદ્ધ સ્મારકોમાં સુશોભનાત્મક તત્વ તરીકે યક્ષી મહત્વપૂર્ણ હતી અને તે ઘણા પ્રાચીન બૌદ્ધ પુરાતત્ત્વીય સ્થળોમાં જોવા મળે છે. સદીઓ વીતી જતાં તેઓ સાલભંજિકા (સાલ વૃક્ષની ડાળખી) બની ગયા, જે ભારતીય શિલ્પ અને ભારતીય મંદિર સ્થાપત્ય એમ બંનેનું પ્રમાણભૂત સુશોભન તત્વ હતું.

સાલ વૃક્ષ (શોરા રોબસ્ટા) ઘણી વખત ભારતીય ઉપખંડના પ્રાચીન સાહિત્યમાં અશોક વૃક્ષ (સરાકા ઇન્ડિકા) તરીકે ગૂંચવણ ઊભી કરે છે. સાલભંજિકાનું સ્થાન શાક્યની રાણી મૈયાની સ્થિતિ સાથે પણ સંબંધિત છે, જ્યારે તેમણે લુમ્બિનીના એક બગીચામાં અશોક વૃક્ષ નીચે ગૌતમ બુદ્ધને જન્મ આપ્યો હતો, ત્યારે તેની ડાળી પકડી રાખી હતી.

બૌદ્ધ સાહિત્યમાં જોવા મળતી યક્ષિણીઓની સૂચિ

નીચે બૌદ્ધ સાહિત્યમાં જોવા મળતી યક્ષિણીઓની એક યાદી આપવામાં આવી છે:

• હરિતી
• અલિકા
• વેન્દા
• અનુપમા
• વિમલપ્રભા
• શ્રી
• શંખિણી
• મેઘા
• તિમિશિકા
• પ્રભાવતી
• ભીમા
• હરિતા
• મહાદેવી
• નલિ
• ઉદર્યા
• કુંતિ
• સુલોચના
• સુભ્રૂ
• સુસ્વરા
• સુમતિ
• વસુમતિ
• ચિત્રાક્ષી
• પૂર્ણસ્નિશા
• ગુહ્યકા
• સુગુહ્યકા
• મેખલા
• સુમેખલા
• પદ્‌મોચ્ચા
• અભયા
• જયા
• વિજયા
• રેવતિકા
• કેશિની
• કેશન્તા
• અનિલા
• મનોહરા
• મનોવતિ
• કુસુમાવતી
• કુસુમપુરવાસિની
• પીંગળા
• વીરમતી
• વીરા
• સુવિરા
• સુઘોરા
• ઘોરા
• ઘોરાવતી
• સુરસુંદરી
• સુરસા
• ગુહ્યોતમરી
• વાતવાસિની
• અસોકા
• અંધરાસુનારી
• આલોકસુનારી
• પ્રભાવતી
• અતિય્યાશયવતી
• રૂપવતી
• સુરુપા
• અસિતા
• સૌમ્યા
• કાના
• મેના
• નંદિની
• ઉપનંદિની
• લોકાન્તરા
• કુવના (પાલી)
• સેતિયા (પાલી)
• પિયાંકરામાતા (પાલી)
• પુનાબ્બાસુમુમ (પાલી)
• ભેસકલા (પાલી)

હિંદુ ધર્મમાં યક્ષિણીઓ

યક્ષિણી, ૧૦મી સદી મથુરા, ગુઇમેટ સંગ્રહાલય, પેરિસ, ફ્રાન્સ.

ઉદ્દામરેશ્વર તંત્રમાં છત્રીસ યક્ષિણીઓનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, જેમાં તેમના મંત્રો અને ધાર્મિક વિધિના સૂચનોનો સમાવેશ થાય છે. તંત્રરાજ તંત્રમાં યક્ષો અને યક્ષિણીઓની આવી જ યાદી આપવામાં આવી છે, જે અનુસાર આ જીવો આપણે જેની કામના (ઈચ્છા) કરીએ છીએ તેના દાતા છે. તેઓ પૃથ્વીમાં છુપાયેલા ખજાનાના રક્ષક છે. તેઓ સાત્વિક, રજસ, તમસ પ્રકૃતિના હોઈ શકે છે.

૩૬ યક્ષિણીઓ

ઉદ્દામરેશ્વર તંત્રમાં આપવામાં આવેલી છત્રીસ યક્ષિણીઓની યાદી નીચે મુજબ છે, તેની સાથે સંકળાયેલી કેટલીક દંતકથાઓ પણ છે:[૫]

1. વિચિત્રા (સુંદર)
2. વિભ્રમા : તે તમસ યક્ષિણી છે અને કપૂર, ઘી સળગાવીને નિર્વસ્ત્ર થઈને તેની પૂજા કરવી જોઈએ અને તેના મંત્રનો ૨૦,૦૦૦ વાર પાઠ કરવો જોઈએ. તેનો મંત્ર સ્મશાનભૂમિની ધૂળથી લખવો જોઈએ. ત્યાર બાદ ગાયના ઘીથી ૨૦ હજાર વાર હવન કરવાની જરૂર પડે છે.
3. હંસી (હંસ સાથે)
4. ભિષણી (ભયાનક)
5. જનરંજિકા (પુરુષોને પ્રસન્ન કરનાર)
6. વિશાલા (વિશાળ નેત્રોવાળી)
7. મદના (કામુક)
8. ઘંટા (ધાતુનો ઘંટ)
9. કલાકર્ણી (કલાથી શણગારેલા કાન) : ઘાસની ધારથી ૧૦,૦૦૦ વખત પોતાના મંત્રનો પાઠ કરો. તે શક્તિ આપે છે.
10. મહાભયા (ખૂબ જ ભયાનક)
11. મહેન્દ્રી (અતિ શક્તિશાળી) : વ્યક્તિને ઊડવાની શક્તિ આપે છે. સાધકને પાટલા સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે.
12. શંખિણી (શંખ કન્યા) : કોઈ પણ ઇચ્છાની પૂર્તિ.
13. ચંદ્રી (ચંદ્ર કન્યા):
14. શ્મશાના (સ્મશાનભૂમિની કન્યા) : તે તામસ યક્ષિણી છે.
15. વટયક્ષિણી : તે વડના ઝાડમાં રહે છે.
16. મેખલા (લવ ગિર્ડલ) : તે જાદુઈ શક્તિ આપે છે, જેનાથી સ્ત્રીને વશ કરવામાં આવે છે. સાધકે ચંદ્ર ચક્રના ૧૪મા દિવસે ખીલેલા મધુકાના ઝાડ પર જઈને તેના મંત્રનો જાપ કરવો જ જોઇએ. "ॐ द्रिम हम मदनमेकालयै मदनविधंबनाय नमः स्वाह".
17. વિકલા
18. લક્ષ્મી (સંપત્તિ)
19. માલિની (પુષ્પ કન્યા)
20. શતપત્રિકા (૧૦૦ પુષ્પ)
21. સુલોચના (પ્રેમ અક્ષી)
22. શોભા
23. કપાલીની
24. વરયક્ષિણી : સાધકને વરદાન આપે છે.
25. નટી (અભિનેત્રી):
26. કામેશ્વરી : તે સાધકને રત્નો, વસ્ત્રો અને કીમિયાનાં રહસ્યો આપે છે.
27. ધન યક્ષિણી : તેનો ઉપયોગ ભૂતકાળ, વર્તમાનનું જ્ઞાન આપવા માટે થાય છે. તે સત્વ યક્ષિણી છે. તે સાધકને સમૃદ્ધિ પણ પ્રદાન કરે છે. સાધકે દિવસ દરમિયાન વડના ઝાડ પર ચઢીને બેસવું જોઈએ અને ૧૦૦૦૦ વખત "ॐ ऐम ह्रीं श्रीं धन कुरु स्वाहा" નો જાપ કરવો જોઈએ.
28. કર્ણપિશાચી : એ તમસ યક્ષિણી છે. તેનો ઉપયોગ અઘોરી દ્વારા સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરનાર વ્યક્તિના કાનમાં ગુસપુસ કરીને વ્યક્તિના ભૂતકાળના અને વર્તમાન જીવન વિશે જાણવા માટે કરવામાં આવે છે. ઉલ્લેખ છે કે સાધકે આ સિદ્ધિ છોડી દેવી જોઈએ નહીં તો કર્ણપીશાચી ૧૦૦૦ વર્ષ સુધી તેની સેવા કરવા માટે સાધકની આત્મા લે છે. તેનો મંત્ર "ओम अरविंदे स्वाहा" છે, જેનો જાપ ૨૧ દિવસની અંદર ૧૦૦૦૦ વખત કરવો જરૂરી છે.
29. મનોહરા (આકર્ષક)
30. પ્રમોદા (સુગંધીત) : એક મહિના સુધી મધરાતે ઊઠીને ૧૦ વાર મંત્રનો ઉચ્ચારણ કરો. "ॐ ह्रीं प्रमोद्यै स्वाहा".
31. અનુરાગિની (ભાવુક)
32. નખાકેશી : સિદ્ધિ પર ફળ આપે છે.
33. ભામિની : તે એક અદ્ભુત ઉપહાર આપે છે, જે સ્ત્રીઓને આકર્ષિત કરે છે અને ખજાનો શોધવામાં મદદ કરે છે. ગ્રહણના સમયે તેના મંત્રનો પાઠ કરો. "ॐ ह्रीं याक्षीणी भामिनी रतिप्रिये स्वाहा".
34. પદ્મિની: (૩૫)માં તેનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે.
35. સ્વર્ણાવતી : અંજના સિદ્ધિ આપે છે.
36. રતિપ્રિયા (પ્રેમની શોખીન) : તે સત્વ યક્ષિણી છે. તેણીની છબી પીળા રેશમી કાપડમાં દોરવી જોઈએ જેમાં સુંદર સ્ત્રીઓ ઝવેરાતથી શણગારેલી હોવી જોઈએ અને ઘીના દીવા, એક અખંડ જાયફળથી પૂજા કરવી જોઈએ. જ્યાં સુધી યક્ષિણી પ્રગટ ન થાય ત્યાં સુધી તેને દરરોજ રાત્રે (સવારે ૧૧.૩૦ થી ૩.૩૦ સુધી) "ओम ह्रीं रतिप्रिया स्वाहा" અથવા "ॐ अगाच रतिप्रिये स्वाहा" મંત્ર સાથે આહ્વાન કરવું જોઈએ. સાધનાના સમયમાં સાધકે માંસાહાર, સોપારી ન ખાવી જોઈએ. તે પરણિત પુરુષો માટે યોગ્ય નથી.

જૈન ધર્મમાં યક્ષિણીઓ

ઇલોરાની ગુફાઓની ગુફા 34 માં જૈન દેવી અંબિકાની પ્રતિમા

જૈન દેવી ચક્રેશરીની એક તસવીર, લગભગ ૧૦મી સદી, મથુરા મ્યુઝિયમ

પદ્માવતી, ૧૦મી સદી, મેટ્રોપોલિટન મ્યુઝિયમ ઓફ આર્ટ

જૈન ધર્મમાં પંચાંગુલી, ચક્રેશ્વરી, અંબિકા અને પદ્માવતી સહિત પચ્ચીસ યક્ષીણી છે, જેમનું અવારનવાર જૈન મંદિરોમાં પ્રતિનિધિત્વ જોવા મળે છે. પ્રત્યેકને વર્તમાન તીર્થંકરમાંના એક શ્રી સિમંધર સ્વામી અને ચોવીસ જૈન તીર્થંકરોની સંરક્ષક દેવી માનવામાં આવે છે. તિલોયાપન્નાતિ (પ્રતિષ્ઠાસારસંગ્રહ) અને અભિધનચિંતામણી અનુસાર તેમાના નામો નીચે પ્રમાણે છે.

• પંચાંગુલી
• ચક્રેશ્વરી
• રોહિણી, અજિતબાલા
• પ્રજ્ઞાાપ્તી, દુરિતારી
• વજ્રશૃંખલા, કાલી
• વજ્રંકુશા, મહાકાળી
• મનોવેગા, શ્યામા
• કાલી, શાંતા
• જ્વાલામાલિની, મહાજ્વાલા
• મહાકાળી, સુતારકા
• માનવી, અશોકા
• ગૌરી, માનવી
• ગાંધારી, ચંદા
• વૈરોતી, વિદિતા
• અનંતમતી, અંકુશા
• માનસી, કંદર્પા
• મહામાનસી, નિર્વાણી
• જયા, બાલા
• તારાદેવી, ધારિણી
• વિજયા, ધરનપ્રિયા
• અપરાજિતા, નાર્દત્તા
• બહુરુપિની, ગાંધારી
• અંબિકા અથવા કુશમંદિની
• પદ્માવતી
• સિદ્ધાયિકા

બાહ્ય કડીઓ

• યક્ષીનો ખ્યાલ (archived 21 July 2011)
• એન્સાયક્લોપીડિયા બ્રિટાનિકા — "યક્ષ"
• આરબીઆઈ મોનેટરી મ્યુઝિયમ - "યક્ષ અને યક્ષિણી"
• પ્રાચીન ભારતમાં સ્ત્રી સૌંદર્યના આદર્શો સંગ્રહિત ૨૦૧૫-૦૩-૦૬ ના રોજ વેબેક મશિન
• હંટિગડન આર્કાઇવ સંગ્રહિત ૨૦૧૫-૦૪-૦૬ ના રોજ વેબેક મશિન