પદ્માવતી (જૈન ધર્મ)

પદ્માવતી
પદ્માવતી, દસમી સદીનું શિલ્પ
વ્યક્તિગત માહિતી
જીવનસાથી	ધરણેન્દ્ર

પદ્માવતીએ ૨૩મા તીર્થંકર પાર્શ્વનાથના રક્ષણાત્મક દેવી અથવા શાસનદેવી છે, જે શ્વેતાંબર પરંપરામાં પાર્શ્વયક્ષ અને દિગંબર પરંપરામાં ધરણેન્દ્રની સાથે જોવા મળે છે. તેઓ પાર્શ્વનાથના યક્ષિણી (સહાયક દેવી) છે.

જૈન જીવનચરિત્ર

તાપસ કામથ એક નાગ અને નાગણની જોડીને લાકડામાં બાળતો હતો જેને પાર્શ્વનાથે બચાવી લીધી હતી. તેમના મૃત્યુ પછી તેઓ ઇન્દ્ર (ખાસ કરીને ધરણેન્દ્ર) અને પદ્માવતી (સાશન દેવીથી અલગ) તરીકે પુનર્જન્મ પામ્યા હતાં. જૈન પરંપરા અનુસાર, પદ્માવતી અને તેમના પતિ ધરણેન્દ્રએ ભગવાન પાર્શ્વનાથને જ્યારે મેઘમાલી દ્વારા હેરાન કરવામાં આવ્યા ત્યારે તેમની રક્ષા કરી હતી. પદ્માવતીએ પાર્શ્વનાથને બચાવ્યા પછી તેઓ એક યક્ષી તરીકે શક્તિશાળી દેવી બન્યા અને અન્ય સર્પ દેવી વૈરોત્યાને પાછળ છોડી દીધાં.

વારસો

પૂજા

ચિથરાલ જૈન સ્મારકોમાં ૯મી સદીનું પદ્માવતીનું શિલ્પ

અંબિકા અને ચક્રેશ્વરી સાથે દેવી પદ્માવતીને આદરણીય દેવીઓ તરીકે માનવામાં આવે છે અને તીર્થંકરો સાથે જૈનો દ્વારા પૂજા કરવામાં આવે છે. અંબિકા અને પદ્માવતી તાંત્રિક વિધિ સાથે સંકળાયેલા છે. પદ્માવતી અને ધરનેન્દ્ર બંને વિશેષ રીતે શક્તિશાળી મધ્યસ્થી દેવતાઓ તરીકે પૂજનીય છે. આ તાંત્રિક સંસ્કારોમાં યંત્ર-વિધિ, પીઠ-સ્થાપના અને મંત્ર-પૂજાનો સમાવેશ થાય છે. દરેક સપ્તાહનો શુક્રવાર ખાસ કરીને દેવીની પૂજા કરવાનો દિવસ છે.

સાહિત્યમાં

• ૧૨મી સદીમાં મલ્લિસેન દ્વારા લખાયેલ ભૈરવ-પદ્માવતી-કલ્પ એ પદ્માવતીની પૂજા માટે તાંત્રિક લખાણ છે. આ લખાણમાં પદ્માવતી સાથે જોડાયેલા સંસ્કારોની ચર્ચા કરવામાં આવી છે, જેમ કે, સ્તંભ, વાસ્ય, અકારસન, નિમિત્ત-જ્ઞાન, ગરુડ તંત્ર વગેરે
• અદભૂત-પદ્માવતી-કલ્પ એ શ્વેતાંબર ગ્રંથ છે જે ૧૨મી સદીના શ્રી ચંદ્ર સૂરી દ્વારા રચિત છે.
• શ્વેતાંબર વિદ્વાન પાર્શ્વદેવ ગાની દ્વારા રચિત પદ્માવતી-અસ્તક વિવિધ તાંત્રિક સંસ્કારોનું ભાષ્ય છે.
• જીનપ્રભસૂરી દ્વારા રચિત પદ્માવતી-કટુસાદિકા.
• પદ્માવતી-પૂજનામ, પદ્માવતી-સ્ત્રોતા, પદ્માવતી-સહસ્ર-નામ-સ્ત્રોતા, રક્ત-પદ્માવતી-કલ્પ એ પદ્માવતીને સમર્પિત તાંત્રિક ગ્રંથ છે.

ચિત્રણ

તેમના માથાને સાપનું છત્ર ઢાંકે છે, અને તેઓ કમળના ફૂલ પર બેસે છે. ઘણીવાર ભગવાન પાર્શ્વનાથની એક નાની છબી તેમના મુગટમાં મૂકવામાં આવે છે. તેણીને ચાર હથિયારો સાથે દર્શાવવામાં આવી શકે છે, જેમાં ફંદો અને ગુલાબ (જપ માલા), હાથીનો બડો, કમળ અને ફળ છે. પદ્માવતી અંબિકા અને ધરણેન્દ્રની યક્ષ-યક્ષી જોડી શિલ્પો ગોમુખા - ચક્રેશ્વરી અને સર્વાહનભૂતિ- અંબિકા સાથે સૌથી વધુ પ્રિય છે.

• 
  'પદ્માવતીનો મંડળ', કાંસ્ય, વોલ્ટર્સ આર્ટ મ્યુઝિયમ, ૧૧ મીમી
• 
  અકાના બાસાદીમાં દેવી પદ્માવતીનું શિલ્પ, ૧૨ મીમી
• 
  સ્થાનિક મ્યુઝિયમ અને આર્ટ ગેલેરી, ચંદીગઢમાં ચોલ રાજવંશના સમયનું પદ્માવતીનું શિલ્પ., ૧૩ મીમી
• 
  વાલકેશ્વર જૈન મંદિરમાં દેવી પદ્માવતી

સંદર્ભ

સ્ત્રોત

• "Paul Dundas", London and New York, 2002, ISBN 978-0-415-26605-5, https://books.google.com/books?id=jdjNkZoGFCgC 
• "Umakant Premanand Shah", ISBN 978-81-7017-208-6, https://books.google.com/books?id=m_y_P4duSXsC&pg=PA267 
• , Leiden, ISBN 978-90-04-05259-8, archived from the original. , Eberhard Fischer 
• Cort, John (2010). Framing the Jina: Narratives of Icons and Idols in Jain History. Oxford University Press. ISBN 9780199739578.
• Babb, Lawrence A. (1996). Absent Lord: Ascetics and Kings in a Jain Ritual Culture. Berkeley, Calif.: University of California Press. ISBN 9780520203242. મેળવેલ 2017-09-22.
• Tiwari, Dr. Maruti Nandan Prasad (1989). Ambika in Jaina Art and Literature. Bharatiya Jnanpith.
• Krishna, Nanditha (2014). Sacred Plants of India. Penguin UK. ISBN 9789351186915.
• Chawdhri, L. R. (1992). Secrets of Yantra, Mantra and Tantra. Sterling Publishers Pvt. Ltd. ISBN 9781845570224.
• Sūri, Padmasundara; Raval, D. P; Shah, Nagin J (1987). Padmasundarasūriviracita Yadusundaramahākāvya. L. D. Series 105 (સંસ્કૃતમાં). Ahamadābād: Lālabhāī Dalapatabhāī Bhāratīya Saṃskṛti Vidyāmadira.
• Cort, John (1987-01-01). "Medieval Jaina Goddess Traditions". Numen (અંગ્રેજીમાં). 34 (2): 235–255. doi:10.1163/156852787x00047. ISSN 1568-5276.