અમૃતા (નવલકથા)

અમૃતા

લેખક	રઘુવીર ચૌધરી
દેશ	ભારત
ભાષા	ગુજરાતી
પ્રકાર	ચિંતનાત્મક અસ્તિત્વવાદી નવલકથા
પ્રકાશક	શ્રી હરિહર પુસ્તકાલય, સુરત
પ્રકાશન તારીખ	૧૯૬૫
OCLC	30883737
દશાંશ વર્ગીકરણ	891.473
મૂળ પુસ્તક	અમૃતા ઓનલાઇન

અમૃતા એ રઘુવીર ચૌધરીની ૧૯૬૫માં પ્રકાશિત થયેલ ગુજરાતી નવલકથા છે. આ નવલકથાની સંસ્કૃત પ્રચુર ભાષા અને લાંબી તત્ત્વિક ચર્ચા માટે ટીકા થઈ હતી તેમ છતાં તે આધુનિક ગુજરાતી સાહિત્યની પ્રાયોગિક નવલકથાના વિકાસમાં એક સીમાચિહ્ન રૂપ માનવામાં આવે છે. તેની ચિંતનાત્મક અસ્તિત્વવાદી નવલકથા તરીકે ગણના થાય છે.

આ વાર્તા ત્રણ પાત્રો અમૃતા, ઉદયન અને અનિકેત વચ્ચેના પ્રણયત્રિકોણ પર આધારિત છે.

વિષયવસ્તુ

૧૮ પ્રકરણોમાં લખાયેલી નવલકથા ત્રણ વિભાગોમાં વિભાજીત કરવામાં આવેલ છે: ૧) પ્રશ્નાર્થ, ૨) પ્રતિભાવ અને ૩) નિરુત્તર. દરેક વિભાગની શરૂઆત અનુક્રમે નિત્શે, મૈત્રેયી અને ગાંધીજીના અવતરણથી થાય છે. મુંબઈ, ભિલોડા, રાજસ્થાનના જોધપુર-જેસલમેર અને પાલનપુર શહેરોમાં નવલકથા આલેખન પામે છે.

અમૃતાને પ્રતિબિંબિત અસ્તિત્વવાદી નવલકથા તરીકે વર્ણવવામાં આવી છે.

નવલકથામાં ત્રણ અસ્તિત્વવાદી પાત્રોના આંતરિક અને બાહ્ય જીવનને દર્શાવવામાં આવ્યું છે: બે માણસો, અનિકેત અને ઉદયન; અને એક મહિલા, અમૃતા. આ નાયકો વચ્ચેનો પ્રણયત્રિકોણ એ એક સાધન તરીકે કામ કરે છે જેની સાથે આંતરિક અને બાહ્ય અનુભવના કથાત્મક વર્ણન દ્વારા તેમના જીવનના અર્થ સાથે જોડાયેલ ત્રણ સંઘર્ષ છે.

પાત્રો

• અમૃતા - એક બૌદ્ધિક સ્ત્રી
• ઉદયન - એક ટૂંકી વાર્તા લેખક અને પત્રકાર
• અનિકેત - વનસ્પતિશાસ્ત્રના અધ્યાપક

કથાવસ્તુ

અમૃતાને ડોક્ટરની પદવી એનાયત કરવામાં આવી છે, અને તેની સિદ્ધિ બદલ તેના બે મિત્રો ઉદયન અને અનિકેત તેને અભિનંદન આપે છે. તેમની યુવાની પછીથી, ઉદયનનો એક મહત્વપૂર્ણ રચનાત્મક પ્રભાવ રહ્યો છે, અમૃતાને તેના બૌદ્ધિક લક્ષ્યો સુધી પહોંચવા માર્ગદર્શન આપે છે. અમૃતાએ તેના પ્રત્યેનો પ્રેમ જાહેર કરી દીધો હતો. અનિકેત મુંબઈની કોલેજમાં વનસ્પતિશાસ્ત્રનો અધ્યાપક છે. અનિકેતને અમૃતા સાથે રજૂ કરવામાં ઉદયનની ભૂમિકા હતી. તે પ્રસંગે, ઉદયનએ અમૃતાના સ્નેહની અભિવ્યક્તિને દૂર કરી દીધી હતી, એમ કહ્યું હતું કે તેણીએ તેની પાસેથી જે જોઈએ છે તે તેણીની સમજણ જેટલો પ્રેમ નથી. ઉદયન માટે, પ્રેમ પ્રાસંગિક અને આકસ્મિક બાબત છે.

સફર દરમિયાન ત્રણેય જુહુ બીચ પર એકસાથે જતા હતા, ત્યારે ઉદયન તેમની નૌકામાંથી એક વાવાઝોડા દરમિયાન પડી ગયો હતો અને ઈજાગ્રસ્ત થયો હતો. અમૃતા તેના ભાભીના ઓશીકા નીચેથી એક ચિઠ્ઠી મળી છે, અને તેમાં માહિતી આપતા કહ્યું છે કે, પરિવારે આ બંને યુવકો સાથેની તેની મિત્રતાને સામાજિક રીતે શરમજનક ગણાવી છે. અમૃતાએ ઉદયનને કબૂલ્યું કે તેણીને લાગે છે કે બંને વચ્ચે પસંદગી કરવાનું દબાણ તેની સ્વતંત્રતાની શોધમાં જોખમ છે. પરંતુ તે જ સમયે, જ્યારે તે અનિકેતને મુસાફરી દરમિયાન સ્ટેશનથી ઉતરતી જોઈ, અમૃતા અનિકેતને કહે છે કે તે તેની રાહ જોશે. ઉદયને ગુજરાતીમાં લેક્ચરર તરીકેના પદ પરથી રાજીનામું આપવાનું અને ભિલોડા ખાતે તેમની સંપત્તિ વેચવાનો નિર્ણય કર્યો છે. અમૃતા અનિકેતનાં ઘરે રહે છે, તેની ગેરહાજરીમાં કાળજી રાખનાર તરીકે કામ કરે છે. અનિકેત દૂર પાલનપુરમાં ભાડાના મકાનમાં રહેતો હોય છે અને આશા રાખતો હોય છે, કે તે ગયો છે એટલે અમૃતા અને ઉદયન ફરી એક બીજાની નજીક આવશે.

ઉદયન પહેલાંની અંતિમ મીટિંગમાં અમૃતા અનિકેત માટે પોતાની પસંદગી જાહેર કરે છે. હિરોશિમાના બોમ્બ ધડાકાથી બચી ગયેલા લોકો પર રેડિયેશનની અસરો પર પત્રકારત્વના કાર્ય માટે ઉદયન જાપાન જવા રવાના થાય છે. ત્યાં તે બિમાર પડે છે, કિડનીની બિમારીથી પીડાય છે. ભારત પરત ફરતાં, તેની અમૃતા અને અનિકેત બંને સંભાળ રાખે છે, પરંતુ એક સમયે તેની નસો કાપી તેમની સંભાળને નામંજૂર કરે છે. અમૃતા અને અનિકેતે તેને બચાવવા માટે રક્તદાન કર્યું. અમૃતા અને અનિકેત જાપાન પ્રવાસનું આમંત્રણ સ્વીકારે તે પહેલાં તેઓ અમદાવાદ ખાતે પથારીવશ ઉદયનની મુલાકાત લે છે. ત્યાં તે તેની અંતિમ વસિયતનામું સૂચવે છે, તેના જીવનનો સરવાળો જેમાં તે જણાવે છે કે તે આસ્તિક નથી, પ્રેમ પોતે એક ભ્રાંતિ છે, પરંતુ તે તેના બે મિત્રો પ્રત્યે કૃતજ્ઞતા અનુભવે છે જેમણે, વિવિધ રીતે, તેને સમજવામાં મદદ કરી છે.

પાત્રોની વિચારધારા

ઉદયન: ઉદયન વર્તમાનમાં માને છે અને પોતાના અસ્તિત્વને વફાદાર રહીને જીવન જીવવા પર ભાર મુકે છે.

અનિકેત: અનિકેત ભૂતકાળ અને ભવિષ્યમાં શ્રદ્ધા ધરાવે છે.

અમૃતા: અમૃતા સમયને શાશ્વત ગણાવે છે અને તે શાશ્વતમાં મને છે..

આવકાર અને ટીકા

અમૃતા સૌપ્રથમ શ્રી હરિહર પુસ્તકાલય, સુરત દ્વારા પ્રકાશિત કરવામાં આવી હતી અને ઘણી વખત ફરીથી છાપવામાં આવી છે. આધુનિક ગુજરાતી સાહિત્યમાં પ્રાયોગિક નવલકથાના વિકાસમાં તે એક સીમાચિહ્ન રૂપ માનવામાં આવે છે. આ નવલકથાએ વર્ષ ૧૯૬૫ના સૌથી ઉત્કૃષ્ટ કાર્ય તરીકે ગુજરાત રાજ્યનો એવોર્ડ મેળવ્યો.

ચુનીલાલ મડિયાએ ભારતીય સાહિત્યમાં લખ્યું: "[અમૃતાની] સુસંસ્કૃત સામાજિક વિષયવસ્તુ , સામાન્ય પ્રણયત્રિકોણ સાથે, અસામાન્ય કુશળતા અને સૂઝ સાથે દર્શાવવામાં આવી છે. તેની એક માત્ર ખામી એ કે તેમાં ઉચ્ચ સંસ્કૃતિક ભાષા છે જે બદલાતા મૂડ અને પરિસ્થિતિઓ સાથે બદલાતી નથી."

કિરણ માથુર દ્વારા આ પુસ્તકનું હિંદીમાં ભાષાંતર કરવામાં આવ્યું હતું, અને ભારતીય જ્ઞાનપીઠ દ્વારા ૧૯૮૦ માં પ્રકાશિત કરાયું હતું.