બેંક

બૅન્ક એ એક એવી નાણાકીય સંસ્થા છે જે થાપણો સ્વીકારે છે અને પછી તે થાપણોને ધિરાણની પ્રવૃત્તિઓમાં રોકે છે. આમ તો બૅન્ક પ્રાથમિકરૂપે ગ્રાહકોને નાણાકીય સેવા પૂરી પાડે છે છતાં સાથે સાથે તે રોકાણકર્તાઓને પણ સમૃદ્ધ કરે છે. સમયે સમયે અને સ્થળ અનુસાર બૅન્કની નાણાકીય ગતિવિધિઓ પરનાં સરકારના બંધનો બદલાતાં રહે છે. નાણાકીય બજારમાં બૅન્કો મહત્ત્વના ખેલાડી ગણાય છે અને તે ભંડોળનું રોકાણ અને વ્યાજે ઉધારે આપવા જેવી સેવાઓ આપે છે. જર્મની જેવા કેટલાક દેશોમાં, બૅન્કો ઐતિહાસિક રીતે ઔદ્યોગિક નિગમોમાં મોટો હિસ્સો ધરાવે છે, જયારે યુનાઈટેડ સ્ટેટ્સ જેવા દેશોમાં બૅન્કો માટે બિન-નાણાકીય કંપનીઓ ખરીદવી પ્રતિબંધિત છે. જાપાનમાં, બૅન્કો સામાન્ય રીતે કૈરેત્સુ(keiretsu) તરીકે ઓળખાતું ક્રોસ-શેર હોલ્ડિંગ ધરાવનાર અભિબંધનરૂપ માળખું છે. ફ્રાંસમાં, મોટા ભાગની બૅન્કો તેમના ગ્રાહકોને વીમા સેવાઓ (અને હવે રીયલ એસ્ટેટ સેવાઓ) આપતી હોવાથી ત્યાં બૅન્કની બાંહેધરી(bancassurance)નું પ્રચલન છે.

બૅન્કિંગ ઉદ્યોગ પરના સરકારનાં નિયમોનું સ્તર વ્યાપક રીતે બદલાતું જોવા મળે છે, જેમ કે આઈસલૅન્ડ જેવા દેશોમાં બૅન્કિંગ ક્ષેત્ર પર અન્યોની સાપેક્ષે હળવા નિયમનો છે, જયારે ચીન જેવા દેશોમાં તેના પર બહોળા પ્રકારનાં નિયમનો જોવા મળે છે, અલબત્ત તેના પરથી સામ્યવાદી વ્યવસ્થાતંત્રમાં અનુસરાતી કોઈ વ્યવસ્થિત પ્રક્રિયાનું તારણ કાઢી શકાતું નથી.

ઇતિહાસ

1407માં ઈટાલીના જિનોઆ ખાતે બૅન્કો દી સાન જિઓરજિઓ (સેન્ટ જયોર્જની બૅન્ક) નામે સૌથી પહેલી રાજય થાપણની બૅન્ક સ્થાપવામાં આવી હતી.^[૧]

શબ્દની ઉત્પત્તિ

ટ્રાપેઝુસમાંથી રૂપાનો ડ્રૅકમૅ સિક્કો, ઈ.સ.પૂર્વે 4થી સદી

ઈટાલિયન શબ્દ banco "ડેસ્ક/બેન્ચ" પરથી બૅન્ક શબ્દ ઉત્પત્તિ પામ્યો છે, રિનેસન્સ દરમ્યાન ડેસ્કની ઉપર એક લીલા ટેબલ-કલોથથી આવરીને પોતાની લેવડદેવડ કરવા માટે ટેવાયેલા યહૂદી ફલોરેન્ટાઈન શરાફો તે શબ્દ વાપરતા હતા.^[૨] જો કે, બૅન્કની પ્રવૃત્તિઓના પુરાવાઓ પ્રાચીન સમયમાં સુદ્ધાં જણાઈ આવે છે.

ખરેખર તો, આ શબ્દનાં મૂળ છેક પ્રાચીન રોમન સામ્રાજય સુધી પહોંચે છે, જયાં નાણા ધીરનારા માસેલા (macella) નામે ઓળખાતા બંધ વાડાની વચ્ચોવચ bancu નામે ઓળખાતી એક લાંબી બૅન્ચ પર પોતાની નાનકડી, કામચલાઉ દુકાનો નાખતા, જેના પરથી બાન્કો અને બૅન્ક શબ્દ વ્યુત્પાદિત થયો છે. bancu ખાતે નાણા વટાવવા આવેલો વેપારી પોતાના નાણાનું ઝાઝું રોકાણ કરતો નહીં, પણ માત્ર વિદેશી ચલણને રોમમાં કાનૂની ગણાતા ચલણમાં ફેરવીને એટલે સમ્રાટની ટંકશાળના સિક્કામાં મેળવવા માટે તેનો ઉપયોગ કરતો.^[૩] નાણા-બદલાવની પ્રવૃત્તિનો સૌથી જૂનો પુરાવો કાળા સમુદ્ર પર વસેલી પ્રાચીન હેલેનિક વસાહત ટ્રાપેઝુસના, આધુનિક ટ્રાબ્ઝોનના, 350–325 ઈ.સ. પૂર્વેના એક રૂપાના ડ્રેકમે સિક્કા પર ચિતરેલો જોવા મળે છે, જે લંડનના બ્રિટિશ સંગ્રાહાલયમાં મોજૂદ છે. સિક્કા પર શહેરના નામના શબ્દશ્ષ્લેષરૂપે સિક્કાઓથી લદાયેલું શરાફનું ટેબલ ટ્રાપેઝા દર્શાવવામાં આવ્યું છે. ખરેખર તો આજે પણ આધુનિક ગ્રીક શબ્દ ટ્રાપેઝા(Τράπεζα )-નો અર્થ ટેબલ અને બૅન્ક બંને થાય છે.

બૅન્કને લગતી પરંપરાગત પ્રવૃત્તિઓ

બૅન્કો ચૂકવણી એજન્ટો તરીકે કામ કરે છે જેમાં તે ગ્રાહકોના ચેકિંગ અથવા ચાલુ ખાતાઓ રાખવા, ગ્રાહકોએ બૅન્કના જે ચૅક લખ્યા હોય તેનું ચૂકવણું કરવું અને ગ્રાહકોના ચાલુ ખાતાઓમાં જમા કરાયેલા ચૅક એકઠા કરવાનું કામ આવરવામાં આવે છે. તારથી પૈસા ટ્રાન્સફર કરવા, ઈએફટીપીઓએસ (EFTPOS), અને એટીએમ (ATM) જેવી ચૂકવણીની અન્ય પદ્ધતિઓથી ચૂકવણી કરવા માટેની વ્યવસ્થાઓ પણ બૅન્ક તેના ગ્રાહકોને ઉપલબ્ધ કરાવે છે.

ચાલુ ખાતાઓમાં જમા થયેલું ભંડોળ, ચોકકસ સમયાવધિની થાપણો સ્વીકારીને અને ચલણીનોટો અને બોન્ડ જેવી ૠણ પ્રતિભૂતિઓ (હૂંડીપત્રો) પ્રસિદ્ધ કરીને બૅન્ક નાણા ઉધાર લે છે. જયારે ચાલુ ખાતાઓમાં ગ્રાહકોને આગોતરાં નાણા આપવામાં, હપ્તાવાર લોન આપવામાં, અને બજારની ૠણ પ્રતિભૂતિઓમાં તેમ જ નાણા ધીરવાના અન્ય રૂપોમાં બૅન્ક નાણા ધીરે છે.બૅન્ક મોટા ભાગે તમામ પ્રકારના ચૂકવણીની સેવાઓ આપે છે, અને મોટા ભાગના વેપાર/ઉદ્યોગ માટે, વ્યકિતઓ માટે અને સરકારો માટે બૅન્કનું ખાતું હોવું અનિવાર્ય ગણવામાં આવે છે. બૅન્કના ખાતાની અવેજીમાં રિમિટન્સ કંપનીઓ જેવી ચૂકવણીની સેવાઓ આપતી બૅન્ક સિવાયની સેવાઓને સામાન્ય રીતે પૂરતી ગણવામાં આવતી નથી.બૅન્ક તેનું મોટા ભાગનું ભંડોળ ઘરેલુ અને બિન-નાણાકીય ઉદ્યોગો પાસેથી મેળવે છે, અને તેનું મોટા ભાગનું ભંડોળ ઘરેલુ અને બિન-નાણાકીય ઉદ્યોગોને ધીરે છે, પણ બૅન્ક સિવાયના ધિરનારા નોંધપાત્ર અને ઘણા કિસ્સાઓમાં બૅન્ક લોનનો પૂરતો વિકલ્પ પૂરો પાડે છે, અને બજારના ભંડોળના નાણા, રોકડ રકમ વ્યવસ્થાપન સંસ્થાઓ અને અન્ય બૅન્ક સિવાયની સંસ્થાઓ ઘણા કિસ્સાઓમાં પોતાની બચત બૅન્કને ધીરવાને અવેજીમાં પૂરતો વિકલ્પ પૂરો પાડે છે.^{[સ્પષ્ટતા જરુરી]}

વ્યાખ્યા

બૅન્કની વ્યાખ્યા દેશેદેશે જુદી જુદી હોય છે. ઈંગ્લિશ કોમન લો (અંગ્રેજી સામાન્ય ધારા) હેઠળ, બૅન્કનો વેપાર ચલાવતી વ્યકિતને શરાફ (બૅન્કર) કહેવામાં આવે છે, જેને નીચે મુજબ દર્શાવવામાં આવે છેઃ^[૪]

પોતાના ગ્રાહકો માટે ચાલુ ખાતાઓ ચલાવે છે
તેની પાસેથી લખાયેલા ચેકના નાણા ચૂકવે છે, અને
તેના ગ્રાહકો માટેના ચેકના નાણા એકઠા કરે છે.

મોટા ભાગના ઈંગ્લિશ કોમન લોના અધિકારક્ષેત્રોમાં વિનિયમ ધારાના વિધેયકો હોય છે, જે ચેક સહિતના વટાઉખત બાબતના કાયદાને સ્પષ્ટ કરે છે, અને આ ધારામાં શરાફ (બેન્કર) શબ્દપ્રયોગની કાયદાકીય વ્યાખ્યા પણ સમાવિષ્ટ છે. બૅન્કર વ્યકિતઓનું એવું મંડળ/જૂથ છે, જે નિગમ રૂપે હોય અથ વા ન પણ હોય, પણ તે બેન્કિંગનો ઉદ્યોગ કરે છે" (સેકશન 2, અર્થઘટન). ભલે આ વ્યાખ્યા આમ ગોળ ગોળ લાગે, પરંતુ તે ખરેખર વ્યવહારુ છે, કારણ કે તેમાં ચેક જેવા બૅન્ક વિનિમયો માટેના કાયદાકીય આધારો, બૅન્ક કેવી રીતે આયોજિત છે અથવા નિયંત્રિત છે તેની પર આધારિત નથી તે ચોકસાઈપૂર્વક દર્શાવવામાં આવ્યું છે.

ઈંગ્લિશ કોમન લો ધરાવતા ઘણા દેશોમાં બૅન્કિંગના કારોબારને લિખિત કાયદા દ્વારા સ્પષ્ટ કરવામાં નથી આવ્યો પરંતુ કોમન લો મુજબ, ઉપર દર્શાવેલી વ્યાખ્યા અનુસાર સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યો છે. જયારે બીજા કેટલાક ઈંગ્લિશ કોમન લોના અધિકારક્ષેત્રોમાં બૅન્કિંગના કારોબાર અથવા બૅન્કિંગ વેપાર અંગે કાયદાકીય વ્યાખ્યાઓ છે. આ વ્યાખ્યાઓને જોતી વખતે એ ધ્યાનમાં રાખવું અગત્યનું છે કે તેઓ બૅન્કિંગના કારોબારને ધારો ઘડવાના હેતુથી સ્પષ્ટ કરી રહ્યાં છે, અને તેથી તે સામાન્યરૂપે લાગુ ન પણ પડી શકે. તેમાંના ચોક્કસ મુદ્દાની વાત કરીએ તો, બૅન્કિંગના ખરેખરા કારોબાર પર નિયમન રાખવાને બદલે આ વ્યાખ્યાઓમાંથી મોટા ભાગની એવા ધારા હેઠળ દર્શાવવામાં આવી છે જેનો હેતુ બૅન્ક માટેના પ્રવેશને નિયંત્રિત કરવાનો અને બૅન્ક પર દેખરેખ રાખવાનો હોય. અલબત્ત, અનેક કિસ્સાઓમાં કાયદાકીય વ્યાખ્યા સામાન્ય ધારાની વ્યાખ્યા મહદંશે પ્રતિબિંબિત કરતી હોય તેવું પણ છે. કાયદાકીય વ્યાખ્યાઓનાં કેટલાંક ઉદાહરણોઃ

"બૅન્કિંગ કારોબાર" એટલે ચાલુ અથવા જમા ખાતામાં પૈસા સ્વીકારવા, ગ્રાહકો દ્વારા આપવામાં આવેલા કે જમા કરવામાં આવેલા ચેકની ચૂકવણી કરવી અને એકઠા કરવા, ગ્રાહકોને આગોતરાં નાણા આપવા, અને આ ધારાના હેતુ માટે અધિકારી સૂચવી શકે તેવા તમામ વેપારનો તેમાં સમાવેશ થાય છે; (બૅન્કિંગ ધારો (સિંગાપોર), સેકશન 2, અર્થઘટન).
"બૅન્કિંગ કારોબાર"નો અર્થ નીચેના એક અથવા બંને એમ થાય છેઃ

સામાન્ય જનતા પાસેથી ચાલુ, જમા, બચત અથવા તેવા અન્ય સમાન ખાતામાં નાણા મેળવવા, જે માંગ સામે અથવા ...(3 મહિના) કરતાં ઓછા સમયમાં અથવા એ સમયગાળા કરતાં પહેલાં નોટિસ સામે અથવા સમયાવધિ પૂરી થતાં પાછા વાળવા;
ગ્રાહકો દ્વારા લખવામાં આવેલા ચેકની ચૂકવણી કરવી અથવા ચૂકવણી મેળવવા માટેના ચેક એકઠા કરવા.^[૫]

EFTPOS(ઈલેકટ્રોનિક ફંડ્સ ટ્રાન્સફર એટ પોઈન્ટ ઓફ સેલ), સીધું જમા, સીધું ઉધાર અને ઈન્ટનેટ બૅન્કિંગના આગમન પછી મોટા ભાગની બૅન્કિંગ વ્યવસ્થાઓમાં ચેક ચૂકવણી માટેના સાધન તરીકેની પોતાની મહત્તા ગુમાવી ચૂકયો છે. આ જ કારણોસર કાયદાના વિચારકો ચેક આધારિત વ્યાખ્યાને વિશાળ કરીને તેમાં ગ્રાહકો માટે ચાલુ ખાતા ચલાવતી અને તેમને ત્રીજા પક્ષોને ચૂકવણી કરવા કે તેમની પાસેથી ચૂકવણી મેળવવા માટે સક્ષમ બનાવતી નાણાકીય સંસ્થાઓનો, પછી ભલે તે ચેક સામે ચૂકવણી અથવા ચેકના નાણા એકઠા ન કરતી હોય, સમાવેશ કરવો જોઈએ એવું સૂચન આપવા પ્રેરાયા હશે.^[૬]

બૅન્ક ખાતાઓ માટે હિસાબ પદ્ધતિ (એકાઉન્ટિંગ)

વિશ્વના વિવિધ હિસાબી ધોરણો અંતર્ગત બૅન્ક સ્ટેટમેન્ટ (અહેવાલ) એ બૅન્ક દ્વારા ઉત્પાદિત કરવામાં આવતો એકાઉન્ટિંગ રેકોર્ડ છે. જીએએપી (GAAP) અને આઈએફઆરએસ (IFRS) હેઠળ બે પ્રકારનાં ખાતા હોય છેઃ જમા અને ઉધાર. આવક, ઇક્વિટી અને દેયધન એ જમા ખાતાઓ છે. અસ્કયામત અને ખર્ચ એ ઉધાર ખાતાઓ છે. એટલે કે જમા ખાતા ની સિલક વધારવા માટે તમારે તેમાં જમા કરવું પડે છે, અને ઉધાર ખાતા ની સિલક ઘટાડવા માટે તમારે તેમાંથી ઉધારવું પડે છે.^[૭]

તેનો અર્થ એવો પણ થયો કે દરેક વખતે તમે જયારે તમારા બચત ખાતામાં નાણા જમા કરો છો ત્યારે તમે તેમાં ઉધારો છો (અને ખાતું સામાન્ય રીતે ખાધમાં હોય છે), અને જયારે દરેક વખતે તમે તમારા ક્રેડિટ કાર્ડ ખાતામાંથી નાણા ખર્ચો છો ત્યારે તમે તેમાં જમા વધારો છો (અને આ ખાતું સામાન્ય રીતે જમામાં હોય છે). જો કે, જો તમે તમારું બૅન્ક નિવેદન વાંચશો, તો તેમાં તેનાથી તદ્દન વિરુદ્ધ દર્શાવેલું હશે- કે જયારે તમે પૈસા જમા કરો છો ત્યારે તમે તમારા ખાતામાં જમા વધારો છો અને જયારે તમે નાણા ઉપાડો છો ત્યારે તમે તેને ઉધારો છો. જો તમારા ખાતામાં રોકડ રકમ છે, તો તમારી પાસે હકારાત્મક (અથવા જમા) સિલક છે; જો તમે વધારે પડતા નાણા ઉપાડી લીધાં છે, તો તમારા ખાતામાં નકારાત્મક (અથવા ખાધની/ઉધારની) સિલક હશે. આવું થવા પાછળનું કારણ એ છે કે આ બૅન્ક નિવેદન બૅન્કે પ્રગટ કર્યું છે, તમે નહીં. તમારી બચત એ તમારી મિલકત હોઈ શકે, પણ તે બૅન્ક માટે દેવું છે, એટલે એ જમા પાસામાં (જેમાં હકારાત્મક સિલક હોવી જોઈએ) દર્શાવવામાં આવે છે. તેનાથી વિપરીત, તમે લીધેલી લોન એ તમારા માટે દેવું છે પણ બૅન્ક માટે તે બૅન્કની મિલકત છે, એટલે તેઓ તેને ઉધાર પાસામાં (જેમાં પણ હકારાત્મક સિલક હોવી જોઈએ) દર્શાવે છે. બૅન્ક વિનિમયો, સિલક, જમા અને ઉધારની નીચે ચર્ચા કરવામાં આવી છે, પણ આ ચર્ચા ખાતેદારના દષ્ટિકોણથી - મોટા ભાગના લોકો સામાન્ય રીતે જે રીતે જોવા ટેવાયેલા છે તે દષ્ટિકોણથી કરવામાં આવી છે.

વ્યાપક વ્યાપારી ભૂમિકા

બૅન્કની વ્યાપારી ભૂમિકા બૅન્કિંગ સુધી મર્યાદિત નથી, તેમાં નીચેની બાબતોનો પણ સમાવેશ થાય છેઃ

બૅન્કનોટ બહાર પાડવી (શરાફ દ્વારા વાયદાચિઠ્ઠીઓ આપવામાં આવે છે અને તે ધરાવનારની માગ પર ચૂકવવી રહે છે)
તાર દ્વારા પૈસા તબદીલ કરવા, ઈએફટીપીઓએસ (EFTPOS), ઈન્ટરનેટ બૅન્કિંગ અથવા અન્ય માધ્યમો થકી ચૂકવણી કરવી
બૅન્ક ડ્રાફટ અને બૅન્ક ચેક જારી કરવા
મુદ્દતી થાપણો રૂપે નાણા સ્વીકારવા
ઓવરડ્રાફટ, હપ્તાવાર લોન અથવા અન્ય રીતે નાણા ધીરવા
દસ્તાવેજી અને ગમે તે વખતે વટાવી શકાય તેવા શાખપત્રો (વેપારી નિધિયન), બાંહેધરીઓ, પર્ફોમન્સ બોન્ડ પૂરાં પાડવા, હૂંડીપત્રો કે અન્ય સુરક્ષાપત્રો સામે નાણા ધીરવા અને એવા અન્ય ઓફ-બ્લેન્સશિટ જોખમો ઉપાડવા
દસ્તાવેજો અને અન્ય વસ્તુઓને સલામત જમા પેટીઓ(લોકર)-માં સુરક્ષિત રીતે રાખવા
મુદ્રા વિનિમય
વીમા, યુનિટ ટ્રસ્ટ અને એવાં અન્ય નાણાકીય ઉત્પાદનોનાં વેચાણ, વિતરણ અથવા સલાહ સહિતની અથવા તે વિનાની દલાલી વગેરે માટે "નાણાકીય સુપરમાર્કેટ"ની ભૂમિકા નિભાવે છે.

આર્થિક કાર્યો

બૅન્કનાં આર્થિક કાર્યોમાં નીચેની બાબતો સમાવિષ્ટ છેઃ

નાણા આપવા, બૅન્કનોટના રૂપમાં અને ગ્રાહકના આદેશ અનુસાર તેના ચાલુ ખાતામાંથી ચેક અથવા ચૂકવણી સામે નાણા ચૂકવવા. બૅન્ક પરના આ દાવાઓ પૈસા તરીકે ગણવામાં આવે છે કારણ કે તે વટાઉખત અને/અથવા માંગ સામે ફેર-ચૂકવણીને પાત્ર હોય છે, અને તેથી તેને નાણા સમાન જ ગણવામાં આવે છે. બૅન્કનોટોના કિસ્સામાં, પહોંચાડવા માત્રથી તે અસરકારક રીતે નાણામાં તબદીલ થઈ શકતા હોય છે, અથવા ચેક થકી જે-તે વ્યકિતના ખાતામાં કે રોકડ ચૂકવી શકાતા હોય છે.
ચૂકવણીઓનું વ્યવસ્થાપન અને પતાવટ - બૅન્ક પોતાના ગ્રાહકો માટે સંપાદન અને ચૂકવણી એમ બંને પ્રકારના એજન્ટ તરીકે કામ આપે છે, આંતરબૅન્ક (બૅન્કોની અંદર અંદર) કિલયરિંગ અને પતાવટની વ્યવસ્થાઓમાં સહભાગી થઈને બૅન્ક ચૂકવણીના ખત એકઠા કરવાના, રજૂ કરવાના, રજૂ થયેલાને ચૂકવવાના કાર્યો કરે છે. તેના કારણે ચૂકવણીની પતાવટો માટે રાખેલા આરક્ષિત ધનને નિયમનમાં રાખવું બૅન્ક માટે શકય બને છે, કારણ કે ચૂકવણીરૂપે આવતા અને ચૂકવણી માટે અપતા નાણા એકબીજાને પૂરક બને છે. તે ભૌગોલિક વિસ્તારો વચ્ચેના ચૂકવણીના પ્રવાહને સમતોલ કરવા, અને તેમની વચ્ચેની પતાવટની કિંમત ઘટાડવા માટે પણ તેમને સક્ષમ બનાવે છે.
શાખ મધ્યસ્થતા - બૅન્કો મધ્યસ્થ એજન્ટ તરીકે પોતાના ખાતામાં ઉધાર લે છે અને વળી તેને જ તેના પોતાના ખાતામાં ધીરે છે.
શાખ ગુણવત્તા સુધારણા - બૅન્ક સામાન્ય વેપારી અને અંગત ઉધારદારોને (સામાન્ય શાખ ગુણવત્તા) નાણા ધીરે છે, પણ તેઓ ઊંચી ગુણવત્તાના ઉધારદારો હોય છે. બૅન્કની મિલકતો અને મૂડીના વિશાખનમાંથી આ સુધારણા આવી શકે છે, જે તેને તેના બંધનપાત્ર કરારોમાં કસૂરપાત્ર બન્યા વિના ખોટને નિભાવી લેવા પૂરતી અનામત આપે છે. જો કે, બૅન્કનોટ અને થાપણો સામાન્ય રીતે અસુરક્ષિત હોય છે; જો બૅન્ક મુશ્કેલીમાં આવી પડે અને તેના રોજિંદી કામગીરી ચાલુ રાખવા પૂરતું ભંડોળ એકઠું કરવા સલામતીના વચન રૂપે મિલકતોને મૂકે, તો ત્યારે બૅન્કનોટ ધરાવનારા અને થાપણદારો આર્થિક રીતે ગૌણ સ્થિતિમાં આવી જાય છે.
પાકયા બાદનું પરિવર્તન - બૅન્ક સામાન્ય રીતે માંગ ૠણ અને ટૂંકા ગાળાના ૠણ પરથી વધુ ઉધાર લે છે, તે છતાં વધુ પ્રમાણમાં લાંબા ગાળાની લોન પૂરી પાડે છે. બીજા શબ્દોમાં, તે ઉધાર ટૂંકા ગાળાનું લે છે અને ધીરે છે લાંબા ગાળા માટે. મોટા ભાગના અન્ય ઉધારદારો કરતાં વધુ મજબૂત શાખ ગુણવત્તા ધરાવતી હોવાથી બૅન્ક તમામ વટાઉખતોના એકત્રીકરણથી (ઉદાહરણ તરીકે, થાપણો સ્વીકારવી અને બૅન્કનોટ બહાર પાડવી) તથા વળતરો (ઉદાહરણ તરીકે, બૅન્કનોટનો ઉપાડ અને વળતરો), અનામત રોકડ જાળવતા રહીને, જરૂર પડ્યે તરત રોકડમાં રૂપાંતરિત કરી શકાય તેવી વેચાણપાત્ર સલામતીઓમાં રોકાણ કરીને અને વિવિધ સ્રોતો પાસેથી જરૂર પડે તેમ પ્રતિસ્થાપન ભંડોળ એકઠું કરતા રહેવાને કારણે (દા.ત. થોકબંધ રોકડ બજારો અને પ્રતિભૂતિ બજારો) બૅન્ક આમ કરી શકે છે.

બૅન્કિંગનો કાયદો

બૅન્કિંગનો કાયદો બૅન્ક (ઉપર વ્યાખ્યાયિત કર્યા મુજબ) અને ગ્રાહક (જેના માટે ખાતું ચલાવવા બૅન્ક સહમત થઈ હોય તેવું કોઈ પણ અસ્તિત્વ) વચ્ચેના સંબંધના કરારગત વિશ્લેષણ પર આધારિત છે.

કાયદા મુજબ આ સંબંધના અધિકારો અને ફરજો આ પ્રમાણે છેઃ

બૅન્ક ખાતાની સિલક એ બૅન્ક અને ગ્રાહક વચ્ચેની નાણાકીય સ્થિતિ છેઃ જયારે ખાતું જમા દર્શાવતું હોય, ત્યારે બૅન્કે તેટલી સિલક ગ્રાહકને અદા કરવાની રહે છે; જયારે ખાતું ખાધમાં હોય, ત્યારે ગ્રાહકે તેટલી સિલક બૅન્કને અદા કરવાની રહે છે.
ગ્રાહકના ખાતામાં જેટલી રકમ હોય તેટલા સુધી ગ્રાહકોના ચેકની ચૂકવણી કરવા તથા તે ઉપરાંત સમંત થયેલી ઓવરડ્રાફટની મર્યાદા સુધીની ચૂકવણી કરવા બૅન્ક સહમતિ આપે છે.
ગ્રાહક તરફથી કાયદેસરનો અધિકૃત આદેશ ઉ.દા. ગ્રાહક દ્વારા આપવામાં આવેલો ચેક, મળ્યા સિવાય ગ્રાહકના ખાતામાંથી ચૂકવણી કરવાનો બૅન્ક ઈનકાર કરી શકે છે.
ગ્રાહકના એજન્ટ હોવાની રૂએ, બૅન્ક બનતી ત્વરાથી ગ્રાહકના ખાતામાં જમા કરવામાં આવેલા ચેકની ચૂકવણી મેળવવા, અને વકરાને ગ્રાહકના ખાતામાં જમા કરવા સહમત આપે છે.
બૅન્કને ગ્રાહકના ખાતાઓ એકત્રિત કરવાનો અધિકાર છે, કારણ કે દરેક ખાતું એ એક જ શાખ સંબંધનો ભાગ છે.
ગ્રાહક બૅન્કનો જેટલો ૠણી હોય તેટલા પૂરતા ગ્રાહકના ખાતામાં જમા થયેલા ચેકને કબજામાં રાખવાનો બૅન્કને અધિકાર છે.
ગ્રાહકના ખાતામાં થયેલા વહેવાર/વિનિમયોની વિગતો બૅન્ક જાહેર ન કરવી જોઈએ- સિવાય કે ગ્રાહકની સંમતિ હોય, તે પ્રગટ કરવા તે જાહેર ફરજનો ભાગ હોય, બૅન્કના હિત માટે તેની આવશ્યકતા હોય, અથવા કાયદા દ્વારા તેમ કરવાનો આદેશ હોય.
વાજબી ચેતવણી આપ્યા વિના બૅન્ક ગ્રાહકનું ખાતું બંધ કરી શકે નહીં, કારણ કે સામાન્ય રીતે પણ રોજિંદા ક્રમમાં ચેકની ચૂકવણી આપવા/મેળવવામાં અમુક દિવસોનો સમય લાગતો હોય છે.

આ સૂચિત કરારગત શરતો ગ્રાહક અને બૅન્ક વચ્ચેના એકસપ્રેસ એગ્રીમેન્ટ દ્વારા સુધારી શકાય છે. અમુક ચોક્કસ અધિકારક્ષેત્રમાં અમલી કાયદા અને નિયમનો મુજબ પણ ઉપરોકત શરતોમાં ફેરફાર કરી શકાય છે અને/અથવા બૅન્ક-ગ્રાહક સંબંધ સાથે સુસંગત નવા અધિકારો, ફરજો અથવા મર્યાદાઓ રચી શકાય છે.

પ્રવેશ નિયમન

અત્યારે મોટા ભાગના અધિકારક્ષેત્રોમાં વેપારી બૅન્કો પર સરકારનું નિયંત્રણ હોય છે અને તેમને સંચાલન માટે વિશિષ્ટ બૅન્ક પરવાનો મેળવવો આવશ્યક હોય છે. નિયમનના હેતુઓથી બૅન્કિંગ વ્યવસાયની વ્યાખ્યા સામાન્ય રીતે થાપણોનો સ્વીકાર, પછી ભલે તે ગ્રાહકોના આદેશ પર ફેર-ચૂકવણીને પાત્ર ન હોય, ત્યાં સુધી વિસ્તીર્ણ કરવામાં આવી છે, અલબત્ત, નાણા ધીરવાના વેપારનો આ વ્યાખ્યામાં સામાન્ય રીતે સમાવેશ કરવામાં આવતો નથી. મોટા ભાગના અન્ય નિયંત્રિત ઉદ્યોગોથી વિપરીત, અહીં નિયંત્રણકર્તા પોતે પણ લાક્ષણિક રીતે બજારનો એક સહભાગી છે, એટલે કે સરકાર-હસ્તકની (રાષ્ટ્રીયકૃત) બૅન્ક. વળી રાષ્ટ્રીયકૃત બૅન્કો, બૅન્કનોટો પ્રગટ કરવાના વ્યાપાર પર લાક્ષણિક ઢબે એકાધિકાર ધરાવતી હોય છે. જો કે, અમુક દેશોમાં આમ નથી પણ હોતું. ઉદાહરણ તરીકે, યુનાઈટેડ કિંગડ્મમાં ફાયનૅન્શિયલ સર્વિસિસ ઓથોરિટી બૅન્કોને પરવાના આપે છે, અને કેટલીક વેપારી બૅન્કો (જેમ કે બૅન્ક ઓફ સ્કોટલૅન્ડ), યુકે સરકારની કેન્દ્રીય બૅન્ક, બૅન્ક ઓફ ઈંગ્લૅન્ડ ઉપરાંત તેમની પોતાની બૅન્કનોટો પ્રગટ કરે છે. બિલ્ડિંગ સોસાયટીઓ અને ક્રેડિટ યુનિયનો જેવા પ્રકારની નાણાકીય સંસ્થાઓને બૅન્ક પરવાનો ધરાવવાની આવશ્યકતામાંથી કદાચ આંશિક અથવા સંપૂર્ણ મુકિત મળી શકે છે, અને તેથી અલગ પ્રકારના નિયમો હેઠળ તેમનું નિયમન કરવામાં આવે છે. અધિકારક્ષેત્રો મુજબ બૅન્ક પરવાનો આપવા માટેની આવશ્યકતાઓ બદલાતી રહે છે, છતાં તેમાં લાક્ષણિક રીતે આટલી બાબતો સમાવિષ્ટ હોય છેઃ

લઘુત્તમ મૂડી
લઘુત્તમ મૂડી ગુણોત્તર
બૅન્કના નિયંત્રકો, માલિકો, નિર્દેશકો, અને/અથવા વરિષ્ઠ અધિકારીઓ માટે "બંધબેસતી અને યોગ્ય" આવશ્યકતાઓ.
બૅન્કનું વેપાર આયોજન પૂરતા પ્રમાણમાં વ્યવહારુ, દૂરદર્શી અને વાસ્તવિક હોવા અંગેની મંજૂરી.

બૅન્કિંગ ચેનલો

પોતાની બૅન્કિંગની અને અન્ય સેવાઓ પ્રસ્તુત કરવા માટે બૅન્ક વિવિધ પ્રકારની અનેક ચેનલો ધરાવે છેઃ

શાખા, બૅન્કિંગ કેન્દ્ર અથવા નાણાકીય કેન્દ્ર એ બૅન્ક અથવા નાણાકીય સંસ્થાનું એવું રીટેલ (છૂટકવેપાર) સ્થાન છે જે તેના ગ્રાહકોને સમક્ષ પ્રત્યક્ષ સેવાઓની વ્યાપક હારમાળ રજૂ કરે છે.
એટીએમ(ATM) એ એક કમ્પ્યૂટરાઈઝ્ડ ટેલિકમ્યુનિકેશનનું સાધન છે જે નાણાકીય સંસ્થાઓના ગ્રાહકોને અમુક નિશ્ચિત જાહેર સ્થળે માનવીય કારકૂન અથવા બૅન્ક ટેલરની મદદ વિના સ્વયં નાણાકીય વિનિમય કરવાની પદ્ધતિ પૂરી પાડે છે. મોટા ભાગની બૅન્કો હવે શાખાઓ કરતાં વધુ સંખ્યામાં એટીએમ(ATM) ધરાવે છે, અને એટીએમ વ્યાપક શૃંખલાના વપરાશકર્તાઓને વ્યાપક શૃંખલામાં સેવાઓ પૂરી પાડે છે. ઉદાહરણ તરીકે, હોંગકોંગમાં, મોટા ભાગના એટીએમ(ATM)માં કોઈ પણ વ્યકત એ બૅન્કનું ખાતું ધરાવનાર કોઈ પણ ગ્રાહકના ખાતામાં માત્ર ત્યાં નોટો ભરીને અને જે ખાતામાં જમા કરવાના હોય તેનો ખાતાનંબર દાખલ કરીને રોકડ રકમ જમા કરી શકે છે. વધુમાં, મોટા ભાગના એટીએમ(ATM) અન્ય બૅન્કના કાર્ડધારકોને પણ, તે કાર્ડ કોઈ વિદેશી બૅન્ક દ્વારા આપવામાં આવ્યું તો પણ, પોતાના ખાતાની સિલક જાણવા માટે અને રોકડ રકમ ઉપાડવા માટેની સવલત આપે છે.
ટપાલ એ ટપાલ વ્યવસ્થાનો એક ભાગ છે જે પોતે જ એક એવું તંત્ર છે જેમાં લેખિત દસ્તાવેજોને લાક્ષણિક ઢબે પરબિડીયાઓમાં બીડી, અને અન્ય વસ્તુઓ ધરાવતા નાના પૅકેટને આખા વિશ્વમાંના જે-તે ગંતવ્ય સ્થાને પહોંચાડવામાં આવે છે. ચેક જમા કરવા માટે અને બૅન્કને ત્રીજા પક્ષને પૈસા ચૂકવવા માટેના આદેશ મોકલવા માટે તેનો ઉપયોગ થઈ શકે છે. નિયત સમયાવધિએ પોતાના ગ્રાહકોને ખાતાનું નિવેદન મોકલવા માટે પણ બૅન્કો સામાન્ય રીતે તેનો ઉપયોગ કરે છે.
ટેલિફોન બૅન્કિંગ એ નાણાકીય સંસ્થા દ્વારા પૂરી પાડવામાં આવતી એક એવી વ્યવસ્થા છે જે તેના ગ્રાહકોને ટેલિફોન દ્વારા વિનિમય કરવા સક્ષમ બનાવે છે. આમાં સામાન્ય રીતે મુખ્ય બિલદાતાઓ (જેમ કે વીજળી માટે)ને બિલની ચૂકવણી કરવાનો સમાવેશ થાય છે.
ઈન્ટનેટ થકી બૅન્ક, ક્રેડિટ યુનિયન અથવા બિલ્ડિંગ સોસાયટીની સુરક્ષિત વેબસાઈટ પરથી ચૂકવણી વગેરેના વિનિમયો કરવામાં આવે તેના માટે ઓનલાઈન બૅન્કિંગ શબ્દપ્રયોગ કરવામાં આવે છે.
દૂરના બૅન્કિંગ નેટવર્ક સાથે પોતાના મોબાઈલનો ઉપયોગ કરીને જોડાણ સાધી સીધાસાદા બૅન્કિંગ વિનિમયો કરવાની પદ્ધતિને મોબાઈલ બૅન્કિંગ કહે છે.
દૂરના સ્થળેથી વીડિઓ અને ઓડિઓ (દશ્યશ્રાવ્ય) જોડાણ સાધીને બૅન્કિંગ વિનિમયો અથવા વ્યવાસાયિક બૅન્કિંગ સલાહ-મસલતો કરવામાં આવે ત્યારે તેના માટે વીડિયો બૅન્કિંગ શબ્દપ્રયોગ કરવામાં આવે છે. (ઓટોમેટેડ ટેલર મશીન એટીએમ જેવા) હેતુને અનુરૂપ બૅન્કિંગ ટ્રાન્સેકશન મશીન થકી અથવા વીડિયો કૉન્ફરન્સ સક્ષમ બૅન્ક શાખા થકી જ વીડિયો બૅન્કિંગ કરી શકાય છે.

બૅન્કના પ્રકારો

બૅન્કની પ્રવૃત્તિઓ/કામકાજને જુદા જુદા વિભાગોમાં વહેંચી શકાય, જેમ કે, વ્યકિતઓ અને નાના ધંધાદારીઓ સાથે સીધું કામકાજ કરતું રીટેલ (છૂટક) બૅન્કિંગ; મધ્યમ વેપાર ધરાવનારાઓને સેવા આપતું બિઝનેસ બૅન્કિંગ; મોટાં ઉદ્યોગગૃહો માટેનું કોર્પોરેટ બૅન્કિંગ; ઊંચું મૂલ્ય ધરાવતી વ્યકિતઓ અને પરિવારોને સંપત્તિ વ્યવસ્થાપન માટેની સેવાઓ પૂરી પાડતું ખાનગી બૅન્કિંગ; અને નાણાકીય બજારોમાંની ગતિવિધિઓ સાથે સંબંધિત રોકાણ બૅન્કિંગ. મોટા ભાગની બૅન્કો નફોકારક, ખાનગી સાહસ હોય છે. જો કે, કેટલીક સરકારી માલિકીની અથવા બિન-નફાકારક સંસ્થાઓની માલિકી પણ ધરાવે છે. કેન્દ્રીય/રાષ્ટ્રીયકૃત બૅન્કો એ સામાન્ય રીતે સરકાર-હસ્તક હોય છે અને તે અર્ધ-નિયમન જવાબદારીઓ નિભાવે છે, જેમ કે વેપારી બૅન્કો પર દેખરેખ રાખવી, અથવા રોકડ વ્યાજ દર પર નિયંત્રણ રાખવું. સામાન્ય રીતે તે બૅન્કિંગના વ્યવસ્થાતંત્રને પ્રવાહિતા બક્ષે છે અને કટોકટીના સમયે ધીરાણદાતા તરીકેનો છેલ્લો આશ્રય બનતી હોય છે.

રીટેલ (છૂટક) બૅન્કોના પ્રકારો

નેશનલ બૅન્ક ઓફ ધ રિપબ્લિક, સોલ્ટ લેક સિટી 1908

વ્યાપારી/વાણિજય બૅન્ક: આ શબ્દપ્રયોગ માત્ર રોકાણ બૅન્કથી સામાન્ય બૅન્કને જુદી પાડવા માટે કરવામાં આવે છે. મહામંદી પછી, યુ.એસ. કૉંગ્રેસે બૅન્કોને બૅન્કને લગતી પ્રવૃત્તિઓ સુધી મર્યાદિત રહેવા માટે, જયારે રોકાણ બૅન્કોને મૂડીબજારની ગતિવિધિઓ પૂરતા સીમિત રહેવાનો આદેશ કર્યો હતો. બંને જુદી જુદી નહીં પણ એક માલિકી હેઠળ હોવાથી, કેટલાક નિગમો અને મોટા ઉદ્યોગો પાસેથી થાપણો અને લોન મેળવવા ની પ્રવૃત્તિ સાથે સંબંધ રાખતી બૅન્ક કે બૅન્કની શાખા માટે "વ્યાપારી/વાણિજય બૅન્ક" શબ્દપ્રયોગ કરે છે.
સામુદાયિક બૅન્ક: તેમના ગ્રાહકો અને ભાગીદારોની સેવામાં પોતાના કર્મચારીઓને સ્થાનિક નિર્ણયો લેવા માટે પ્રોત્સાહિત કરતી સ્થાનિક સ્તરે સંચાલિત નાણાકીય સંસ્થાઓ.
સમૂહ વિકાસ બૅન્કો: વંચિત બજારો અથવા વસતિને નાણાકીય સેવાઓ અને ધિરાણ આપતી નિયંત્રિત બૅન્કો.
ટપાલખાતાની બચત બૅન્ક: રાષ્ટ્રીય ટપાલ સેવા સાથે સંકળાયેલી બચત બૅન્કો.
ખાનગી બૅન્ક: ઊંચું મૂલ્ય ધરાવતી વ્યકિતઓની મિલકતો/અસ્કયામતોનું વ્યવસ્થાપન કરતી બૅન્કો.
અપતટીય બૅન્ક: ઓછું કર-માળખું અને નિયમન ધરાવતા અધિકારક્ષેત્રોમાં સ્થિત બૅન્કો. અનેક અપતટીય બૅન્કો આવશ્યકરૂપે ખાનગી બૅન્કો હોય છે.
બચત બૅન્ક: યુરોપમાં 19મી સદીમાં અથવા ક્યારેક 18મી સદીમાં સુદ્ધાં બચત બૅન્કોનાં મૂળિયાં જોવા મળે છે. તેમનો મૂળ ઉદ્દેશ વસતિના તમામ સ્તરના લોકોને બચત ઉત્પાદનો ઉપલબ્ધ કરાવવાનો હતો. કેટલાક દેશોમાં, પ્રજાની પહેલથી બચત બૅન્કો ઊભી થઈ હતી; તો કેટલાકમાં, સામાજિક પ્રતિબદ્ધતા ધરાવતા વ્યકિતઓએ જરૂરી માળખું ઊભું કરવા માટે તેનો પાયો નાખ્યો હતો. હવે આજે તો, યુરોપિયન બચત બૅન્કો તેમનું ધ્યાન રીટેલ બૅન્કિંગ પરઃ ચૂકવણીઓ, બચત ઉત્પાદનો, વ્યકિતઓ અથવા નાના કે મધ્યમ કદના વ્યાવસાયિક સાહસોને ધિરાણ અને વીમાની સેવા આપવા પર કેન્દ્રિત કરી રહી છે. રીટેલ (છૂટક) સેવાઓ પરના તેમના વિશેષ ભાર ઉપરાંત, સ્થાનિક અને પ્રાંતીય સ્તરે સેવાઓ ઉપલબ્ધ કરતા પોતાના બૃહદ્ રીતે વિકેન્દ્રીત વિતરણ નેટવર્કના કારણે અને વેપાર તથા સમાજ પ્રત્યેના તેમના સામાજિક જવાબદારીભર્યા અભિગમના કારણે પણ તે વ્યાપારી/વાણિજય બૅન્કથી અલગ તરી આવે છે.
બિલ્ડિંગ સોસાયટીઓ અને લૅન્ડસબેન્ક(Landesbank): રીટેલ (છૂટક) બૅન્કિંગ કરતી સંસ્થાઓ.
નૈતિક બૅન્ક: તમામ કામકાજમાં પારદર્શિતાને પ્રાથમિકતા આપતી અને માત્ર તેમને જે સામાજિક રીતે જવાબદારીભર્યું લાગે તેવું જ રોકાણ કરતી બૅન્કો.
ઈસ્લામી બૅન્ક: ઈસ્લામી સિદ્ધાન્તો અનુસાર કામકાજ કરતી બૅન્કો.

રોકાણ બૅન્કોના પ્રકારો

રોકાણ બૅન્કો સ્ટોક અને હૂંડીપત્રો સામે "બાંહેધરીખત(underwrite)" (વેચાણની બાંહેધરી) આપે છે, તેમના પોતાનાં ખાતાઓ માટે વેપાર કરવો, બજાર ઊભા કરવા, અને મૂડીબજાર આધારે નિગમોને વિલિનીકરણ અને સંપાદન કરવા જેવી સલાહો આપવી.
વેપારી બૅન્કો એ વેપાર ભંડોળમાં પરોવાયેલી પરંપરાગત બૅન્કો છે. અલબત્ત, આધુનિક વ્યાખ્યા અનુસાર તે લોનના બદલે શેરના રૂપમાં વેપારી પેઢીઓને મૂડી પૂરી પાડનાર બૅન્ક તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. વેન્ચર કેપિટલ ફર્મ(સાહસ માટે મૂડી આપનાર પેઢી)થી વિપરીત, તે નવી કંપનીઓમાં રોકાણ કરવાનું વલણ ધરાવતી નથી.

બંને સંયુકત

સાર્વત્રિક બૅન્કો, જે વધુ પ્રચલિત રીતે નાણાકીય સેવાઓ આપતી કંપનીઓ તરીકે જાણીતી છે, તે આ પ્રવૃત્તિઓમાંની કેટલાકમાં પરોપવાયેલી હોય છે. આ મોટી બૅન્કો ખૂબ વિવિધતાભર્યાં જૂથો છે, જે અન્ય સેવાઓની સાથે વીમો પણ વિતરિત કરે છે- એટલે જ તેના પરથી બૅન્કાસ્યોરન્સ(bancassurance) શબ્દ બન્યો, "બાન્ક અથવા બૅન્ક" અને "એસ્યોરન્સ" (ખાતરી) શબ્દોની સંધિથી આ સંધિશબ્દ બન્યો છે, જે એક જ નિગમના છત્ર હેઠળ બૅન્કિંગ અને વીમો, બંને સેવા આપવામાં આવે છે તેનો સૂચક છે.

અન્ય પ્રકારની બૅન્કો

ઈસ્લામી બૅન્કો, ઈસ્લામી કાયદાની વિભાવનાઓને વળગી રહે છે. બૅન્કિંગનો આ પ્રકાર ઈસ્લામી ફતવાઓના આધાર પર સુસ્થાપિત થયેલા અમુક સિદ્ધાન્તોની આસપાસ ફરે છે. બૅન્કિંગના તમામ કામકાજમાં વ્યાજને, કે જે ઈસ્લામમાં નિષિદ્ધ છે તેને દૂર રાખવું આવશ્યક હોય છે. તેના બદલે, તે પોતાના ગ્રાહકોને જે નાણાકીય સવલતો આપે છે તેના પર ફી રાખીને અને નફો (વ્યવસ્થા ખર્ચની કિંમત વધારીને - markup) રાખીને આવક મેળવે છે.

અર્થતંત્રમાં બૅન્કનું સ્થાન

વૈશ્વિક બૅન્કિંગ ઉદ્યોગનું કદ

2006/2007માં વિશ્વભરની સૌથી મોટી 1,000 બૅન્કોની મિલકત 16.3% વધીને 74.2 ટ્રિલિયન ડોલરના વિક્રમને પહોંચી. પાછલા વર્ષમાં 5.4% વધારો તેમાં કારણભૂત હતો. ઈયુ(EU) બૅન્કો સૌથી મોટો, 53% હિસ્સો ધરાવે છે, જે એક દાયકા પહેલાં જે 43% હતો. યુરોપના હિસ્સામાં આવેલી વૃદ્ધિ જાપાનીઝ બૅન્કોના ભોગે આવી હતી, જેમનો હિસ્સો આ ગાળા દરમ્યાન અડધાથી વધુ ઓછો થઈ ગયો હતો, એટલે કે 21%થી 10% પર પહોંચી ગયો હતો. યુએસ બૅન્કોનો હિસ્સો પ્રમાણમાં 14%ની આસપાસ સ્થિર રહ્યો હતો. બાકી બચેલો ભાગ અન્ય એશિયાઈ અને યુરોપિયન દેશો તરફથી હતો.^[૮]

સંસ્થાઓની સંખ્યા (2005ના અંતે 7,540) અને તેમની સંભવિત શાખાઓ (75,000)ની દષ્ટિએ યુનાઈટેડ સ્ટેટ્સ આખા વિશ્વમાં સૌથી વધુ બૅન્કો ધરાવે છે.^{[સંદર્ભ આપો]} આ યુએસએના ભૌગોલિક અને નિયમન માળખાનું સૂચક છે, જેના પરિણામે તેની બૅન્કિંગ વ્યવસ્થાતંત્રમાં મોટી સંખ્યામાં નાની સંસ્થાઓથી લઈને મધ્યમ-કદની સંસ્થાઓ છે. નવેમ્બર 2009 મુજબ, શાખાઓની અનિશ્ચિત સંખ્યા ધરાવતી 140 નાની બૅન્કો ઉપરાંત ચીનની 4 ટોચની બૅન્કો 67,000 શાખાઓનો (ICBC:18000+, BOC:12000+,CCB:13000+,ABC:24000+) અતિરેક નોંધાવ્યો હતો. જાપાન 129 બૅન્ક અને 12,000 શાખાઓ ધરાવે છે. 2004માં, જર્મની, ફ્રાંસ અને ઈટાલી દરેકમાં 30,000થી વધુ શાખાઓ હતી જે યુકેની 15,000 શાખાઓ કરતાં બમણાથી વધુ હતી.^[૮]

બૅન્ક કટોકટી

અવારનવાર બૅન્કના વ્યવસ્થાતંત્રમાં કટોકટી ઊભી કરી શકે તેવા અનેક પ્રકારનાં જોખમો પ્રત્યે બૅન્ક સંવેદનશીલ હોય છે. તેમાં પ્રવાહિતાનું જોખમ (જયારે અનેક થાપણદારો ઉપાડ માટે વિનંતી કરે અને તે ઉપલબ્ધ ભંડોળ કરતાં વધુ હોય), ધિરાણ જોખમ (ૠણદાતાઓ તેમણે પાછું આપવું ઘટે તેટલું ૠણ બૅન્કને ચૂકવે નહીં તેવી શકયતા), અને વ્યાજદર જોખમ (જો વધતા વ્યાજદરના કારણે બૅન્કને તે લોન આપવા સામે જેટલું વ્યાજ મેળવે છે તેના પ્રમાણમાં તેની થાપણો પર વધુ વ્યાજ ચૂકવવાની ફરજ પડે અને તેથી બૅન્ક ખોટમાં જાય તેવી સંભાવના). સમગ્ર ઇતિહાસમાં અનેક વખત બૅન્કિંગ કટોકટી ઊભી થતી જોવા મળી છે, પણ સમગ્ર બૅન્કિંગ ક્ષેત્રને ભરડામાં લેતાં જોખમો એક કે તેથી વધુ વખત વાસ્તવિકરૂપ લઈ શકયા છે. મહામંદી દરમ્યાન જોવા મળેલી બૅન્કોની નાદારી, 1980ના દાયકાની યુ.એસ. બચત અને લોન કટોકટી અને 1990ના દાયકાના પૂર્વાર્ધમાં, 1990ના દાયકાની જાપાનીઝ બૅન્કિંગ કટોકટી અને 2000ના દાયકામાંની સબપ્રાઈમ ગીરો (મોર્ટિગેજ) કટોકટી તેનાં જાણીતાં ઉદાહરણો છે. સામાન્ય રીતે, સરકાર બચાવ આયોજન અથવા વ્યકિતગત જાહેર હસ્તક્ષેપથી બૅન્કોને બચાવી લે છે.^[૯]

બૅન્કિંગ ઉદ્યોગ સમક્ષના પડકારો

યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ (અમેરિકા)

યુનાઈટેડ સ્ટેટ્સમાં, બૅન્કિંગ ઉદ્યોગ સઘન નિયંત્રણ ધરાવતો ઉદ્યોગ છે, જે વિસ્તૃત અને કેન્દ્રિત નિયંત્રકોના હાથમાં છે. એફડીઆઈસી(FDIC)-વીમાકૃત થાપણો ધરાવતી તમામ બૅન્કો, એફડીઆઈસી(FDIC)ના નિયંત્રણ હેઠળ છે; જો કે, ઝીણવટીભરી તપાસ માટે,^{[સ્પષ્ટતા જરુરી]} ફેડ-સભ્ય સ્ટેટ બૅન્કો માટે ફેડરલ રિઝર્વ એ મુખ્ય ફેડરલ નિયમનકર્તા છે; રાષ્ટ્રીય બૅન્કો માટે ઑફિસ ઓફ ધ કન્ટ્રોલર ઓફ ધ કરન્સી (“OCC”- ચલણી નાણાનું નિયંત્રણ કરતું કાર્યાલય) મુખ્ય ફેડરલ નિયમનકર્તા છે; અને કરકસર માટે ઑફિસ ઓફ થ્રિફટ સુપરવિઝન, અથવા OTS, એ મુખ્ય ફેડરલ નિયમનકર્તા છે. રાજયની સભ્ય ન હોય તેવી બૅન્કોની તપાસ રાજયની એજન્સીઓ તેમ જ એફડીઆઈસી(FDIC) દ્વારા કરવામાં આવે છે. રાષ્ટ્રીય બૅન્કો માત્ર એક જ મુખ્ય નિયમનકર્તા હેઠળ હોય છે- ઓસીસી (OCC). દરેક નિયમન એજન્સી તેના પોતાના નિયમો અને કાયદાઓ ધરાવે છે, જેનું બૅન્ક અને બચત સંસ્થાઓએ (thrift) ચુસ્તપણે પાલન કરવું રહે છે. નાણાકીય સંસ્થાઓની ફેડરલ તપાસ માટે એકસરખા સિદ્ધાન્તો, ધોરણો અને અહેવાલ માટેના પત્રકો સૂચવવા માટે 1979માં એક ઔપચારિક અંતઃએજન્સી ફેડરલ ફાયનૅન્શિયલ ઈન્સ્ટિટયૂશન્સ એકઝામિનેશન કાઉન્સિલ(FFIEC)ની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી. અલબત્ત, એફએફઆઈઈસી(FFIEC)ના પરિણામે એજન્સીઓ વચ્ચે નિયમન અંગે સારા એવા પ્રમાણમાં સાતત્યતા આવી શકી હતી, છતાં તેના નિયમો અને કાયદાઓ સતત બદલાતા રહે છે.

બદલાતા નિયમો ઉપરાંત, ઉદ્યોગોમાં આવતા બદલાવો ફેડરલ રિઝર્વ, એફડીઆઈસી(FDIC), ઓટીએસ(OTS) અને ઓસીસી(OCC)ને આંતરિક એકત્રીકરણ તરફ દોરી ગયા. કાર્યાલયો બંધ કરી દેવામાં આવ્યા, દેખરેખ માટેના ક્ષેત્રોનું વિલિનીકરણ કરીને એક કરી દેવાયા, કર્મચારીઓનના સ્તર ઘટાડી દેવામાં આવ્યા અને બજેટ પર કાપ મૂકવામાં આવ્યો. બચેલા નિયમનકર્તાઓના માથે કામનો વધુ બોજો અને પ્રત્યેક નિયમનકર્તાના ભાગે વધુ બૅન્કો આવી. એક તરફ બૅન્કો બદલાતા રહેતા નિયમન વાતાવરણ સાથે તાલમાં રહેવાનો સંઘર્ષ કરે છે, તો બીજી તરફ નિયમનકર્તાઓ તેમનું કામનું ભારણ વહેંચવા અને તેમની બૅન્કોનું અસરકારક નિયમન કરવા સંઘર્ષ કરે છે. આ ફેરફારોની અસર રૂપે બૅન્કોને હવે નિયમનકર્તાઓ તરફથી પ્રત્યક્ષ ઓછા દંડ મળે છે, દરેક સંસ્થા પાછળ ઓછો સમય અપાય છે, અને તિરાડોમાંથી વધુ ને વધુ સમસ્યાઓ સરી જતી હોવાની સંભાવનાઓ વધી છે, જેના સંભવતઃ પરિણામરૂપે સમગ્ર યુનાઈટેડ સ્ટેટ્સમાં એકંદરે બૅન્કો નિષ્ફળ નીવડવાનું પ્રમાણ વધ્યું છે.

બૅન્ક અને બચત સંસ્થાઓ પર બદલાતા આર્થિક વાતાવરણનો નોંધપાત્ર પ્રભાવ જોવા મળે છે, લોન પર ઓછો વ્યાજદર મેળવવા છતાં ગ્રાહકોને આપવાનો વ્યાજદર અસરકારક રીતે જાળવી રાખવાનો, થાપણો પર વ્યાજ દર માટેની હરિફાઈ અને એકંદર બજારના બદલાવો, ઉદ્યોગના વહેણો અને આર્થિક અસ્થિરતા સામે ટકી રહેવા માટે તે સંઘર્ષ કરી રહ્યા છે. તાજેતરના આર્થિક બજારને અનુરૂપ પોતાની વિકાસ-વ્યૂહનીતિઓ અસરકારક રીતે ગોઠવવી એ બૅન્કો સમક્ષનો મોટો પડકાર છે. વધતા વ્યાજદરના વાતાવરણથી નાણાકીય સંસ્થાઓને મદદ મળતી લાગી શકે, પણ ગ્રાહકો અને વેપાર-ઉદ્યોગ પર કેવી અસર થશે તે ભાખી શકાય તેમ નથી, અને તેથી જ બૅન્કો સામે વિકસવાનો અને અસરકારક રીતે પ્રસરીને પોતાના શેરહોલ્ડરો માટે વકરો પેદા કરવાનો પડકાર ઊભો જ રહે છે.

આજની આર્થિક સ્થિતિમાં બૅન્કની અસ્કયામતોના પોર્ટફોલિયોનું મૅનેજમેન્ટ પણ એક પડકાર સમું રહે છે. લોન એ બૅન્કનો મુખ્ય અસ્કયામત વિભાગ છે અને જયારે લોનની ગુણવત્તા શંકાને પાત્ર બને, ત્યારે બૅન્કનો પાયો સંપૂર્ણપણે હચમચી જાય છે. બૅન્ક માટે હરહંમેશનો, અસ્કયામતોની ઘટતી જતી ગુણવત્તાનો પ્રશ્ન, નાણાકીય સંસ્થાઓ માટે એક મોટી સમસ્યારૂપ બની ગયો છે. તેની પાછળ અમુક કારણો છે, એક તો "સારા સમય"ના પોતાનાં વર્ષો દરમ્યાન બૅન્કોએ ધારણ કરેલો શિથિલ અભિગમ છે. કેટલાક કિસ્સાઓમાં વ્યવસ્થાપનનું ઊંડાણ અને બૅન્કો પર રાખવામાં આવતી નિયમન દેખરેખમાં ઘટાડાના કારણે સંભવતઃ આ અભિગમને ઉત્તેજન મળ્યું હશે. સમસ્યાઓ સરી જવા માટે, નહીં પકડાવા માટે પૂરતું વાતાવરણ હતું, પણ જયારે તે પરખાય ત્યારે બૅન્ક પર તેની નોંધપાત્ર અસર થઈ ચૂકી હોય. તે ઉપરાંત, બીજા કોઈ પણ ઉદ્યોગધંધાની જેમ, બૅન્કોએ પણ કિંમતો પર કાપ મૂકવાનો સંઘર્ષ આદર્યો છે, જેમાં કર્મચારીઓને પૂરતી તાલીમ આપવાના કાર્યક્રમો જેવા કેટલાક ખર્ચાઓને ધીમે ધીમે બાકાત કરી દેવામાં આવે છે.

માલિકી જૂથોનું વૃદ્ધત્વ જેવા અનેક બીજા પડકારોનો સામનો પણ બૅન્કે કરવો રહે છે. સમગ્ર દેશમાં, અનેક બૅન્કની વ્યવસ્થાપન ટીમો અને નિર્દેશકોનું મંડળ વૃદ્ધ થતા જાય છે. આવક અને વિકાસના આલેખેલાં અનુમાનો હાંસલ કરવા માટે જાહેર અને ખાનગી એમ બંને શેરહોલ્ડરો તરફથી બૅન્કે સતત દબાણનો પણ સામનો કરવો પડે છે. વિવિધ વર્ગના જોખમને કાબૂમાં રાખવા માટે નિયમનકર્તાઓ પણ બૅન્ક પર વધારાનું દબાણ ઊભું કરે છે. બૅન્કિંગ એ અત્યંત સ્પર્ધાત્મક ઉદ્યોગ છે. વીમા એજન્સીઓ, ક્રેડિટ યુનિયનો, ચેક કેશિંગ સર્વિસિસ, ક્રેડિટ કાર્ડ કંપનીઓ વગેરેના પ્રવેશથી નાણાકીય સેવાઓના ઉદ્યોગની હરિફાઈમાં ટકી રહેવું મુશ્કેલ બનતું જાય છે. તેની પ્રતિક્રિયારૂપે, બૅન્કોએ દલાલી અને વેપાર જેવા નાણાકીય બજારના કામકાજ થકી નાણાકીય સાધનોમાં પોતાની પ્રવૃત્તિઓ વિકસાવીને તેમાં મહત્તા હાંસલ કરી છે.

દલાલો થકી થાપણો

રોકાણકારો વતી મોટી રકમ બૅન્કમાં થાપણ તરીકે જમા કરનાર દલાલો એ બૅન્ક માટે થાપણોનો એક સ્રોત છે. આ નાણા સામાન્ય રીતે એવી બૅન્કોને મળે છે જે સૌથી અનુકૂળ અને મોટા ભાગે સ્થાનિક થાપણ સ્વીકારનારાઓ કરતાં સારી શરતો રજૂ કરતી હોય. બૅન્ક માટે એક પણ સ્થાનિક થાપણ વિના, તમામ થાપણો દલાલ થકી મેળવીને ઉદ્યોગમાં રહેવું શકય છે. આ પ્રકારની થાપણો નોંધપાત્ર સંખ્યામાં સ્વીકારવી, અથવા કયારેક જેમ તેને "હોટ મની" કહેવામાં આવે છે તે બૅન્કને મુશ્કેલ અને કયારેક જોખમી સ્થિતિમાં મૂકી દે છે, કારણ કે દલાલો થકી આવતી થાપણો માટેનો ઊંચો વ્યાજદર ચૂકવવા પૂરતો વકરો કરી શકે એ રીતે આ ભંડોળને ધીરવું અથવા રોકવું જરૂરી હોય છે. કયારેક તે જોખમી નિર્ણયોમાં અને છેવટે બૅન્કની નિષ્ફળતામાં સુદ્ધાં પરિણમી શકે છે. 2008 અને 2009માં વૈશ્વિક આર્થિક કટોકટી દરમ્યાન યુનાઈટેડ સ્ટેટ્સમાં નિષ્ફળ પુરવાર થયેલી બૅન્કો, સરેરાશ બૅન્ક કરતાં ચાર ગણી વધુ દલાલો થકી આવેલી થાપણો ધરાવતી હતી. જોખમી રીયલ એસ્ટેટ રોકાણોમાં આવી થાપણનું રોકાણ 1980ના દાયકાની બચત અને લોન કટોકટી માટે કારણભૂત બની હતી. દલાલો થકી આવતી થાપણો પરના નિયમનનો બૅન્કોએ વિરોધ કર્યો હતો, તેમની દલીલ હતી કે વિકસતાં સમુદાયોમાં જયાં હજી પૂરતી સ્થાનિક થાપણો નથી હોતી ત્યાં આ પદ્ધતિ બાહ્ય ભંડોળનો સ્રોત બની શકે છે.^[૧૦]

નફાકારકતા

એક બૅન્ક પોતાની થાપણો પર અને ભંડોળના અન્ય સ્રોતો પર જે કક્ષાનું વ્યાજ ચૂકવે છે અને પોતાની ધીરવાની પ્રવૃત્તિઓમાંથી જે કક્ષાનું વ્યાજ મેળવે છે તેના તફાવતથી તેનો નફો નક્કી થતો હોય છે. આ તફાવતને ભંડોળની કિંમત અને લોન વ્યાજ દર વચ્ચે સ્પ્રેડ (spread) તરીકે સંબોધવામાં આવે છે. ઐતિહાસિક રીતે, ધીરવાની પ્રવૃત્તિઓમાંથી થતો નફો ચક્રીય હોય છે અને લોન ગ્રાહકોની જરૂરિયાતો અને શકિતઓ પર આધાર રાખતો હોય છે. હમણાં તાજેતરમાં જ, રોકાણકારોએ આવકના વધુ સ્થિર પ્રવાહની માંગ કરી છે અને તેથી બૅન્કોએ વિનિમય શુલ્ક, પ્રાથમિક લોન શુલ્ક વગેરે પર વધુ ભાર મૂકયો છે અને તેમાં થાપણના હારબંધ કામકાજો અને આનુષંગિક સેવાઓ (આંતરરાષ્ટ્રીય બૅન્કિંગ, વિદેશી વિનિમય, વીમો, રોકાણ, વાયર ટ્રાન્સફર, વગેરે) પર સેવા શુલ્ક રાખવા પર વધુ ભાર મૂકયો છે. જો કે, હજી પણ વાણિજય બૅન્કની આવકનો મોટો હિસ્સો ધીરધારની પ્રવૃત્તિઓમાંથી આવે છે.

છેલ્લાં 20 વર્ષોમાં બજારની વધુ ને વધુ બદલાતી પરિસ્થિતિઓને પ્રતિભાવ આપતાં આપતાં પણ નફાકારક બની રહેવા માટે અમેરિકી બૅન્કોએ અનેક પગલાં લીધાં છે. સૌથી પહેલું, ગ્રામ-લિચ-બલિલેય ધારો (Gramm-Leach-Bliley Act), જે બૅન્કને ફરીથી રોકાણ અને વીમા ગૃહો સાથે વિલનીકરણ કરવાની છૂટ આપે છે. બૅન્કિંગ, રોકાણ અને વીમાને લગતાં કાર્યો ભેગાં કરવાથી પરંપરાગત બૅન્કોને ગ્રાહકોની "વન-સ્ટોપ શોપિંગ"ની વધતી જતી માંગને પહોંચી વળવાનો અને તેમને એકબીજાનાં ઉત્પાદનો વેચવાનો (જેનાથી નફાકારકતા પણ વધશે એવી બૅન્કોને આશા છે) મોકો મળે છે. બીજું, વેપારી ધિરાણમાંથી જોખમ-આધારિત કિંમતનો ઉપયોગ ઉપભોકતા ધિરાણ સુધી વિસ્તારવામાં આવ્યો છે, જેનો અર્થ એમ થયો કે જે ગ્રાહકો ઊંચું ધિરાણ જોખમ ધરાવતા હોય અને તેથી લોન પાછી વાળવાની બાબતમાં કસૂરદાર પુરવાર થવાની વધુ શકયતાઓ ધરાવતા હોય તેમને ઊંચો વ્યાજ દર લાગુ પાડી શકાય. આનાથી ખરાબ લોનોમાંથી ઊભી થયેલી ખોટને સરભર કરવામાં મદદ થાય છે, જે ધિરાણ બાબતે સારો ઇતિહાસ ધરાવતા હોય તેમને નીચા દરે લોન મળી શકે છે અને ઊંચું જોખમ ધરાવતા ગ્રાહકોને, જેમને ધિરાણ માટે નકારી દેવામાં આવત તેમને પણ ધિરાણ ઉત્પાદનો આપી શકાય છે. ત્રીજું, સામાન્ય પ્રજા અને ધંધાદારી ગ્રાહકો માટે ચૂકવણી પ્રક્રિયાની પદ્ધતિઓ વધારીને ઉપલબ્ધ બનાવવામાં આવી છે. આ ઉત્પાદનોમાં ડેબિટ કાર્ડ (ઉપાડ કાર્ડ), પ્રિપેઈડ કાર્ડ (આગોતરી ચૂકવણીનું કાર્ડ), સ્માર્ટ કાર્ડ અને ક્રેડિટ કાર્ડનો સમાવેશ થાય છે. તેમણે ગ્રાહકો માટે સગવડભરી રીતે વિનિમય-વહેવાર કરવા સરળ બનાવ્યા છે અને સમય જતાં તેમના વપરાશને નિર્વિધ્ન બનાવ્યો છે (અવિકસિત નાણાકીય વ્યવસ્થાતંત્રો ધરાવતા કેટલાક દેશોમાં, હજી પણ ચુસ્ત પણે રોકડમાં જ વ્યવહાર કરવો સામાન્ય છે, એટલે કે ઘર ખરીદવા રોકડ રકમ ભરેલી પેટી લઈને જવું ત્યાં સામાન્ય છે). અલબત્ત, સહેલાઈથી મળતા ધિરાણની સગવડતાના કારણે એવું જોખમ પણ વધ્યું છે કે ગ્રાહકો તેમના નાણાકીય સ્રોતોનું ગેરવ્યવસ્થાપન કરે અને અતિશય દેવું એકઠું કરે. ક્રેડિટ કાર્ડથી કરવામાં આવતી ચૂકવણીઓ પર વ્યાજ થકી અને ગ્રાહકો પાસેથી કાર્ડનું શુલ્ક લઈને તથા ક્રેડિટ કાર્ડ સ્વીકારનારી કંપનીઓ પાસેથી વિનિમયનું શુલ્ક લઈને બૅન્કો કાર્ડ ઉત્પાદનોમાંથી નાણા કમાઈ રહી છે. નફો રળવા અને સમગ્રપણે આર્થિક વિકાસ માટે તે મદદરૂપ છે.

વધુ

દેશ સાપેક્ષે માહિતી

સંસ્થાના પ્રકારો

શબ્દપ્રયોગો અને વિભાવનાઓ

સંબંધિત યાદીઓ

સંદર્ભો

↑ Macesich, George (30 June 2000). "Central Banking: The Early Years: Other Early Banks". Issues in Money and Banking. Westport, Connecticut: Praeger Publishers (Greenwood Publishing Group). પૃષ્ઠ 42. doi:10.1336/0275967778. ISBN 978-0-275-96777-2. મેળવેલ 2009-03-12. The first state deposit bank was the Bank of St. George in Genoa, which was established in 1407. Cite uses deprecated parameter |chapterurl= (મદદ)
↑ de Albuquerque, Martim (1855). Notes and Queries. London: George Bell. પૃષ્ઠ 431. CS1 maint: discouraged parameter (link)
↑ Matyszak, Philip (2007). Ancient Rome on Five Denarii a Day. New York: Thames & Hudson. પૃષ્ઠ 144. ISBN 050005147X.
↑ યુનાઈટેડ ડમિનિઅન્સ ટ્રસ્ટ લિ વિરુદ્ધ કિર્કવુડ, 1966, ઈંગ્લીશ કોર્ટ ઓફ અપીલ, 2 કયુબી 431
↑ (બૅન્કિંગ વટહુકમ, સેકશન 2, અર્થઘટન, હોંગકોંગ) નોંધશો કે આ ખટલામાં બૅન્કની વ્યાખ્યાને 3 મહિના કરતાં ઓછા ગાળા માટેની ફેર-ચૂકવણીને પાત્ર કોઈ પણ થાપણ સ્વીકારવા સુધી વિસ્તારવામાં આવી છે, કંપનીઓ કે જે 3 મહિના કરતાં વધુ લાંબા સમય માટે અને HK$100 000 કરતાં વધુ મોટી થાપણો સ્વીકારે છે તેમનું હોંગકોંગમાં બૅન્કને બદલે થાપણ લેનાર કંપનીઓ તરીકે નિયમન કરવામાં આવશે).
↑ ઉ.દા. ન્યૂઝીલૅન્ડમાંનો ટાયરી બૅન્કિંગ કાયદો, એ એલ ટાયરી, લેકિસસનેકિસસ 2003, પૃષ્ઠ 70.
↑ Statistics Department (2001). "Source Data for Monetary and Financial Statistics". Monetary and Financial Statistics: Compilation Guide. Washington D.C.: International Monetary Fund. પૃષ્ઠ 24. ISBN 9781589065840. મેળવેલ 2009-03-14. Cite uses deprecated parameter |chapterurl= (મદદ)
↑ ^૮.૦ ^૮.૧ Banking 2008 PDF (638 KB) ચાર્ટ 7-8, પૃષ્ઠ 3-4. આંતરરાષ્ટ્રીય નાણાકીય સેવાઓ, લંડન (IFSL-ઈન્ટરનેશનલ ફાયનાન્શિયલ સર્વિસિસ).
↑ Fratianni, Michele (2009). "Rescuing Banks from the Effects of the Financial Crisis" (PDF). SSRN Working Paper. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)
↑ ધ ન્યૂયોર્ક ટાઈમ્સ માં જુલાઈ 3, 2009ના એરિક લિપ્ટન અને એન્ડ્રૂ માર્ટિન દ્વારા "ફોર બૅન્કસ, વૅડ્સ ઓફ કેશ એન્ડ લોડ્સ ઓફ ટ્રબલ" લેખ

"જિનોઆ એન્ડ ધ હિસ્ટ્રી ઓફ ફાયનાન્સઃ અ સિરીઝ ઓફ ફર્સ્ટ્સ?" ગિયુઝપે ફેલ્લોની, ગાઈડો લૌરા. 9મી નવેમ્બર 2004, ISBN 88-87822-16-6 (www.giuseppefelloni.it પરથી આ પુસ્તક ડાઉનલોડ કરી શકાય છે)

વધુ વાંચન

યુસીબી (UCB) લાયબ્રેરીઝ ગોવપબ્સ(GovPubs) માંથી બૅન્કિંગ, બૅન્કસ, એન્ડ ક્રેડિટ યુનિયન્સ
અ ગાઈડ ટુ ધ નેશનલ બૅન્કિંગ સિસ્ટમ સંગ્રહિત ૨૦૦૯-૦૩-૨૫ ના રોજ વેબેક મશિન (પીડીએફ). ઑફિસ ઓફ ધ કન્ટ્રોલર ઓફ ધ કરન્સી (OCC- ચલણીનાણા નિયંત્રણ કાર્યાલય), વોશિંગ્ટન ડી.સી. યુએસએના રાષ્ટ્રીય બૅન્કિંગ વ્યવસ્થાતંત્રની, તેના નિયમનોની અને ઓસીસી(OCC)ની રૂપરેખા પૂરી પાડે છે.
રોથબાર્ડ, મુરેય ન્યુટન (1983). ધ મિસ્ટ્રી ઓફ બૅન્કિંગ . રિચાર્ડસન અને સ્નીડેર. ISBN 978-0-943940-04-5. લુડવિગ વોન મિસેસ ઈન્સ્ટિટ્યૂટ ખાતે 2008ની આવૃત્તિ (પીડીએફ). ISBN 0-19-515437-1. આધુનિક આંશિક-અનામત બૅન્કિંગ વ્યવસ્થા, તેનો ઉદ્ભવ, અને તેની બીજી આવૃત્તિની પ્રસ્તાવનામાં ડગલાસ ઈ. ફ્રેંચ લખે છે તેમ "દરેક પુરુષ, મહિલા, અને બાળકના જીવન પર તેની ભયાનક અસરો" સમજાવે છે.

[1] Macesich, George (30 June 2000). "Central Banking: The Early Years: Other Early Banks". Issues in Money and Banking. Westport, Connecticut: Praeger Publishers (Greenwood Publishing Group). પૃષ્ઠ 42. doi:10.1336/0275967778. ISBN 978-0-275-96777-2. મેળવેલ 2009-03-12. The first state deposit bank was the Bank of St. George in Genoa, which was established in 1407. Cite uses deprecated parameter |chapterurl= (મદદ)

[2] Albuquerque, Martim (1855). Notes and Queries. London: George Bell. પૃષ્ઠ 431. CS1 maint: discouraged parameter (link)

[3] Matyszak, Philip (2007). Ancient Rome on Five Denarii a Day. New York: Thames & Hudson. પૃષ્ઠ 144. ISBN 050005147X.

[4] યુનાઈટેડ ડમિનિઅન્સ ટ્રસ્ટ લિ વિરુદ્ધ કિર્કવુડ, 1966, ઈંગ્લીશ કોર્ટ ઓફ અપીલ, 2 કયુબી 431

[5] (બૅન્કિંગ વટહુકમ, સેકશન 2, અર્થઘટન, હોંગકોંગ) નોંધશો કે આ ખટલામાં બૅન્કની વ્યાખ્યાને 3 મહિના કરતાં ઓછા ગાળા માટેની ફેર-ચૂકવણીને પાત્ર કોઈ પણ થાપણ સ્વીકારવા સુધી વિસ્તારવામાં આવી છે, કંપનીઓ કે જે 3 મહિના કરતાં વધુ લાંબા સમય માટે અને HK$100 000 કરતાં વધુ મોટી થાપણો સ્વીકારે છે તેમનું હોંગકોંગમાં બૅન્કને બદલે થાપણ લેનાર કંપનીઓ તરીકે નિયમન કરવામાં આવશે).

[6] ઉ.દા. ન્યૂઝીલૅન્ડમાંનો ટાયરી બૅન્કિંગ કાયદો, એ એલ ટાયરી, લેકિસસનેકિસસ 2003, પૃષ્ઠ 70.

[7] Statistics Department (2001). "Source Data for Monetary and Financial Statistics". Monetary and Financial Statistics: Compilation Guide. Washington D.C.: International Monetary Fund. પૃષ્ઠ 24. ISBN 9781589065840. મેળવેલ 2009-03-14. Cite uses deprecated parameter |chapterurl= (મદદ)

[ifsl-8] ૮.૦ ^૮.૧ Banking 2008 PDF (638 KB) ચાર્ટ 7-8, પૃષ્ઠ 3-4. આંતરરાષ્ટ્રીય નાણાકીય સેવાઓ, લંડન (IFSL-ઈન્ટરનેશનલ ફાયનાન્શિયલ સર્વિસિસ).

[9] Fratianni, Michele (2009). "Rescuing Banks from the Effects of the Financial Crisis" (PDF). SSRN Working Paper. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ)

[10] ધ ન્યૂયોર્ક ટાઈમ્સ માં જુલાઈ 3, 2009ના એરિક લિપ્ટન અને એન્ડ્રૂ માર્ટિન દ્વારા "ફોર બૅન્કસ, વૅડ્સ ઓફ કેશ એન્ડ લોડ્સ ઓફ ટ્રબલ" લેખ

[૧]

[૨]

[૩]

[૪]

[૫]

[૬]

[૭]

[૮]

[૯]

[૧૦]