હસ્તપ્રત
હસ્તપ્રત અથવા માતૃભાષાગ્રંથો હાથ વડે લખાયેલ એક વિશેષ લખાણ છે. તે હસ્ત્રપતિ, લિપિગ્રંથ વગેરે નામોથી પણ જાણીતું છે. અંગ્રેજી ભાષામાં, તે Manuscript શબ્દથી પ્રખ્યાત છે આ પાઠો એમએસ (MS) અથવા એમએસએસ (MMS) જેવા સંક્ષેપ નામો દ્વારા પણ જાણીતા છે. ગુજરાતી ભાષામાં, તે 'હસ્તપ્રત', 'હસ્તલેખન', 'હસ્તાક્ષર' વગેરે નામથી પ્રખ્યાત છે. એવું માનવામાં આવે છે કે સોળમી સદી (૧૬) ની શરૂઆતમાં, વિદેશીઓ દ્વારા સંસ્કૃતનો અભ્યાસ શરૂ થયો. અધ્યયનની શરૂઆત પછી, તેની ખ્યાતિ સત્તરમી સદીના અંતમાં અને અઢારમી સદીની શરૂઆતમાં માનવામાં આવે છે. તે સમયગાળામાં, ભારતમાં સ્થિત માતૃભાષાગ્રંથોનો અભ્યાસ અને સંરક્ષણ વિવિધ સંગઠનો દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું.
હસ્તપ્રત એક દસ્તાવેજ છે જે એક વ્યક્તિ દ્વારા લખવામાં આવે છે અથવા ઘણા લોકો હાથથી લખે છે. જેમ કે હસ્તલિખિત પત્ર. મુદ્રિત અથવા કોઈપણ અન્ય પદ્ધતિ દ્વારા, બીજા દસ્તાવેજ (યાંત્રિક / વિદ્યુત રીત) માંથી નકલ કરેલી સામગ્રીને હસ્તપ્રત કહેવામાં આવતી નથી.
હસ્તપ્રતના રક્ષણ માટે નીચેનો શ્લોક જાણીતો છે:
जलाद्रक्षेत्तैलाद्रक्षेद्रक्षेच्छिथिलबन्धनात् ।
मूर्खहस्ते न मां दद्यादिति वदति पुस्तकम् ॥
અનુવાદ:
પાણી, તેલ, છૂટક બંધનથી મને સુરક્ષિત કરો.
મને મૂર્ખના હાથમાં ન મૂકવું જોઈએ - આવું પુસ્તક કહે છે.
ઇતિહાસ
[ફેરફાર કરો]માતૃભાષાગ્રંથોનો મુખ્ય હેતુ પ્રાચીન ભારતીયવિજ્ઞાન પરંપરાને જાળવી રાખવાનો છે. વેદના ગંભીર જ્ઞાનથી પંચતંત્રની બાલકથાઓ સુધી સંસ્કૃતમાં વિષય-વિવિધતા અસ્તિત્વમાં છે. હજારો વર્ષોથી સંકલિત કરેલું અને સાચવવામાં આવેલુ જ્ઞાન યુગોથી ચાલ્યું આવે છે. માતૃત્વગ્રંથો અથવા હસ્તપ્રતોનો ઇતિહાસ ભારતીય પરંપરાનો ઇતિહાસ માનવામાં આવે છે. માણસની યાદશક્તિ શક્તિ બળ અને વય સાથે સમય જતાં ઘટતી ગઈ છે. જેના કારણે તેને સુરક્ષિત રાખવા માટે વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિનો ઉપયોગ કરવાનું શરૂ થયું છે . માતૃત્વગ્રંથો અનેક પ્રકારના હોય છે, જેમાં તાડપત્ર , ભોજપત્ર, તામ્રપત્ર અને સુવર્ણપત્ર વગેરે જાણીતા પ્રકાર છે. હાલમાં, મોટાભાગના માતૃત્વ ગ્રંથો ભજપત્રો અને તડપત્રોમાં જોવા મળે છે. તાડપત્ર લોહ લખાણોથી લખવામાં આવ્યા હતા. માતૃત્વ ગ્રંથો લખવા માટે વિશિષ્ટ માધ્યમો અને કુશળતા જરૂરી છે. માતૃત્વ ગ્રંથોના લેખકો વિદ્વાન અને કળાથી ભરેલા હોવા જોઈએ. જર્મની દેશના વૈદિક વિદ્વાન મેક્સ મ્યુલર (૧૮૨૩–૧૯૦૦) એ તેમના પુસ્તકમાં લખ્યું છે કે "આ સમગ્ર વિશ્વમાં વિદ્વાન અને જ્ઞાનીઓનો દેશ એકમાત્ર ભારતછે, જ્યાં વિપુલ જ્ઞાન સંપદા હસ્તલેખિત ગ્રંથોના રૂપમાં સુરક્ષિત છે".
અનુક્રમણિકા
[ફેરફાર કરો]શરૂઆતમાં, 'રોયલ એશિયાટિક સોસાયટી' અને 'ઇન્ડિયા ઓફિસ ' દ્વારા સંસ્કૃત માતૃભાષાને આશ્રય આપવામાં આવતો હતો. 'રોયલ એશિયાટિક સોસાયટી' સંસ્થાની સ્થાપના ઇ.સ. ૧૭૮૪ માં થઇ. તે સંસ્થા દ્વારા, ભારતમાં હાલની માતૃભાષા ગ્રંથોની ગણતરી કરવાનું કાર્ય શરૂ થયું. આ સંસ્થાની ગ્રંથની સૂચિ લંડનથી ૧૮૦૭ માં પ્રકાશિત કરવામાં આવી હતી. તે યાદીના મુખ્ય સંપાદકો સર વિલિયમ જોન્સ અને લેડી જોન્સ હતા. હેનરી થોમસ કોલબ્રુક (૧૭૬૪-૧૮૩૭) ની ૧૮૦૭ માં બંગાળની એશિયાટિક સોસાયટીના અધ્યક્ષ તરીકે નિમણૂક કરવામાં આવી. તેમણે તેમના કાર્યકાળમાં ઘણા માતૃત્વ ગ્રંથોને સાચવ્યાં. તેમના દ્વારા લખાયેલ સંશોધન પુસ્તિકા લંડનમાં હજી સલામત છે. અન્ય વિદ્વાનોએ તેમને અનુસરીને ૧૮૧૭-૧૯૩૪ વચ્ચે વિવિધ ગ્રંથો પ્રકાશિત કર્યા. તે કામમાં મુખ્ય વ્યક્તિ પં. હરપ્રસાદ શાસ્ત્રીને માનવામાં આવે છે. આઠમો ભાગ શ્રી ચિંતાન ચક્રવર્તીએ ૧૯૩૪-૪૦ ની વચ્ચે સંપાદિત કર્યો હતો. શ્રી ચંદ્રસેનગુપ્તા દ્વારા માં દસમા ભાગનું સંપાદન કરવામાં આવ્યું હતું.
આ પણ જુઓ
[ફેરફાર કરો]બાહ્ય કડીઓ
[ફેરફાર કરો]- હસ્તપ્રતો માટે રાષ્ટ્રીય મિશનની વેબસાઇટ
- ભારતીય હસ્તપ્રતો સંગ્રહિત ૨૦૧૯-૦૪-૦૧ ના રોજ વેબેક મશિન - ભારતીય હસ્તપ્રતો અને પ્રાચીન પુસ્તકોનો સૌથી મોટો ઓનલાઇન સંગ્રહ
- સંસ્કૃત હસ્તપ્રતોનું રક્ષણ જરૂરી છે
- 'સંસ્કૃત હસ્તપ્રતોને રાષ્ટ્રીય સંપત્તિ જાહેર કરવી જોઈએ'
- સરસ્વતી મહેલ પુસ્તકાલય, સંસ્કૃત, તમિલ, મરાઠી અને તેલુગુમાં હસ્તપ્રતોનો સૌથી સમૃદ્ધ સંગ્રહ ધરાવે છે સંગ્રહિત ૨૦૦૪-૧૧-૨૯ ના રોજ વેબેક મશિન
- હસ્તપ્રત શબ્દોની બ્રિટીશ લાઇબ્રેરી ગ્લોસરી, મોટે ભાગે પશ્ચિમી મધ્યયુગીન હસ્તપ્રતો સાથે સંબંધિત સંગ્રહિત ૨૦૦૬-૧૨-૦૫ ના રોજ વેબેક મશિન
- સેન્ટર ફોર હિસ્ટ્રી ઓફ હિસ્ટ્રી, એડિનબર્ગ યુનિવર્સિટી સંગ્રહિત ૨૦૦૮-૦૬-૨૪ ના રોજ વેબેક મશિન
- હસ્તપ્રત વિભાગ, ચેપલ હિલ ખાતે ઉત્તર કેરોલિના યુનિવર્સિટી સંગ્રહિત ૨૦૦૮-૧૨-૨૧ ના રોજ વેબેક મશિન
- શયોન કલેક્શન - ઘણા વર્ણનો અને છબીઓ સાથે, તમામ પ્રકારનાં હસ્તપ્રતોનો વિશ્વનો સૌથી મોટો ખાનગી સંગ્રહ
- હસ્તપ્રત કેટલોગ સંગ્રહિત ૨૦૧૮-૦૬-૧૭ ના રોજ વેબેક મશિન
- સંસ્કૃત હસ્તપ્રત સંગ્રહિત ૨૦૧૮-૦૭-૦૮ ના રોજ વેબેક મશિન