વૈશ્વિકરણ

શાંઘાઈ (Shanghai), ચીન

ચિત્ર:01 Night exterior.jpgનો

રાત્રિ નજારો

ચિત્ર:Dariushhotel1.jpg

કોન્ટિનેન્ટલ-યુરોપીય ઢબની હોટલોના નિર્માણની શરૂ થયેલી પ્રક્રિયા એ પ્રવાસન (tourism), ટ્રાવેલ (travel) ઉદ્યોગને સાંકળી લેતા વૈશ્વિકીકરણની પ્રક્રિયાનું મહત્વનું પરિણામ છે, ડારિઉશ ગ્રાન્ડ હોટેલ (Dariush Grand Hotel), કિશ (Kish), ઈરાન (Iran)

ગ્લોબલાઈઝેશન-વૈશ્વિકીકરણ (વૈશ્વિકીકરણ) શબ્દનો અર્થ થાય છેઃ સ્થાનિક અથવા પ્રાદેશિક સંજોગો, વસ્તુઓનું વૈશ્વિક સ્તરે રૂપાંતર થવાની પ્રક્રિયા. સમગ્ર વિશ્વના લોકોનો એક સમાજ બને અને તેઓ એક સાથે કામ કરે તેવા સંજોગોનું સર્જન કરતી પ્રક્રિયા તરીકે તેને ઓળખાવી શકાય.

આ પ્રક્રિયા આર્થિક, તકનીકી, સામાજિક-સાંસ્કૃતિક અને રાજકીય પરિબળોનું સંયોજન છે.સામાન્ય રીતે આર્થિક વૈશ્વિકીકરણના સંદર્ભ માટે વૈશ્વિકીકરણ શબ્દનો ઉપયોગ થાય છે, આર્થિક વૈશ્વિકરણ એ વ્યાપાર (trade) , સીધુ વિદેશી મૂડીરોકાણ (foreign direct investment) ,મૂડીના પ્રવાહ, સ્થળાંતર (migration), અને તકનીકના ફેલાવા દ્વારા રાષ્ટ્રીય અર્થતંત્રનું આંતરરાષ્ટ્રીય અર્થતંત્ર સાથે થતું એકીકરણ છે.

ધી યુનાઈટેડ નેશન્સ (The United Nations) સંયુક્ત રાષ્ટ્ર ઈએસસીડબલ્યુએ (ESCWA)એ લખ્યું છે કે વૈશ્વિકીકરણ એ "વ્યાપક રીતે ઉપયોગમાં લેવાતો શબ્દ છે અને તેની વ્યાખ્યા વિવિધ પ્રકારે આપી શકાય છે. આર્થિક પરિપ્રેક્ષ્યમાં વાત કરીએ તો તે સામાન, મૂડી, સેવા અને શ્રમના પ્રવાહમાં સરળતા લાવવા માટે દેશની સરહદો દૂર કરવી અથવા તેને હળવી બનાવવાનો સંદર્ભ આપે છે... જો કે શ્રમબળના પ્રવાહ પર નોંધપાત્ર પ્રમાણમાં નિયંત્રણો રહે છે. વૈશ્વિકીકરણ નવી ઘટના નથી.તેની શરૂઆત ૧૯મી સદીના પાછલા વર્ષોમાં થઈ, પરંતુ પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધની શરૂઆતથી માંડીને ૨૦મી સદીના પ્રારંભિક ૭૫ વર્ષો સુધી તેનો ધીમી ગતિએ ફેલાવો થયો.આ પ્રકારના ધીમા ફેલાવા માટે અનેક રાષ્ટ્રોને જવાબદાર ગણી શકાય, જેમણે પોતાના દેશના ઉદ્યોગોના રક્ષણ માટે સંકુચિત નીતિ અપનાવી હતી.વીસમી સદીના પાછલા પચીસ વર્ષોમાં વૈશ્વિકીકરણની ગતિમાં ઝડપ આવી..."

કેટો ઈન્સ્ટિટ્યુટ (Cato Institute)ના ટોમ જી. પેલ્મર (Tom G. Palmer)એ વૈશ્વિકીકરણની વ્યાખ્યા આપી છે કે, " સરહદોની પાર વિનિમય અંગે રાજ્ય દ્વારા લાદવામાં આવેલા નિયંત્રણો દૂર અથવા હળવા થવા અને તેના પરિણામે ઉત્પાદન તથા વિનિમયના એકીકરણની સંયુક્ત વૈશ્વિક પદ્ધતિનો વ્યાપ વધવો."

થોમસ એલ. ફ્રેઈડમેન (Thomas L. Friedman) "ઉજ્જડ બની રહેલી પૃથ્વીની અસરો તપાસે છે", અને દલીલ કરે છે કે વૈશ્વિક વ્યાપાર (globalized trade), અન્ય દેશમાં મોકલાતા સ્રોત (outsourcing), પુરવઠાની સાંકળ (supply-chaining) અને રાજકીય બળોએ વિશ્વને હંમેશા માટે બદલી નાખ્યુ છે, જે વધારે સારુ અને વધારે ખરાબ બંને છે. તેઓ એવી પણ દલીલ કરે છે કે વૈશ્વિકરણની ગતિ વધી રહી છે અને વ્યાપારિક સંગઠનો તથા કામગીરી પર તેની અસર સતત વધતી રહેશે.

નોઆમ ચોમ્સ્કી (Noam Chomsky)ની દલીલ છે કે આર્થિક વૈશ્વિકરણ (economic globalization)ના નવમુક્ત સ્વરૂપના વર્ણન માટે સૈદ્ધાંતિક દ્રષ્ટિએ વૈશ્વિકરણ શબ્દનો ઉપયોગ થાય છે.

હર્મન ઈ. ડેલી (Herman E. Daly)ની દલીલ છે કે ક્યારેક આંતરરાષ્ટ્રીયકરણ અને વૈશ્વિકીકરણ શબ્દ એકબીજાના પર્યાય સ્વરૂપે વપરાય છે, પરંતુ અધિકૃત રીતે બંનેમાં સાધારણ ફરક છે. "આંતરરાષ્ટ્રીયકરણ" શબ્દ આંતરરાષ્ટ્રીય વ્યાપાર, સંબંધો, જોડાણો વગેરેના મહત્વ સંદર્ભે છે. આંતરરાષ્ટ્રીયનો અર્થ થાય છે રાષ્ટ્રો વચ્ચે અથવા રાષ્ટ્રોના સમુદાય સાથે.

ઈતિહાસ

સામાજિક વિજ્ઞાનમાં ૧૯૬૦ના દસકાથી વૈશ્વિકીકરણ નામનો ઉપયોગ થતો આવ્યો છે પરંતુ અર્થશાસ્ત્રીઓ ૧૯૮૦ના દસકાથી તેનો ઉપયોગ કરે છે; જો કે ૧૯૮૦ના દસકાના પાછલા વર્ષો અને ૧૯૯૦ના દસકા સુધી આ વિચાર લોકપ્રિય બન્યો નહોતો. વૈશ્વિકીકરણની વિભાવના અંગે સૌથી પહેલા અમેરિકન ઉદ્યોગપતિમાંથી મંત્રી બનેલા ચાર્લ્સ ટેઝ રસેલ (Charles Taze Russell)એ લખ્યું હતું અને તેમણે કોર્પોરેટ 'જાયન્ટ્સ' શબ્દ ૧૯૮૭માં શોધ્યો હતો.

વૈશ્વિકરણને સદીઓ લાંબી પ્રક્રિયા તરીકે જોવામાં આવે છે, જેમાં માનવ વસતી (human population)નું વિસ્તરણ અને સિવિલાઈઝેશન (civilization) સામાજિક વિકાસની ગણતરી કરાય છે, આ પ્રક્રિયા પાછલા ૫૦ વર્ષોમાં નાટ્યાત્મક રીતે વધી છે. વૈશ્વિકીકરણના પ્રારંભિક સ્વરૂપો રોમન સામ્રાજ્ય (Roman Empire), પર્થિઅન (Parthian) સામ્રાજ્ય અને હાન રાજવંશ (Han Dynasty)ના સમયમાં અસ્તિત્વ ધરાવતા હતા, ચીનમાં સિલ્ક રોડ (Silk Road) શરૂ થયો ત્યારે તે પર્થિઅન સામ્રાજ્યના સીમાડા સુધી પહોંચ્યો અને રોમન સામ્રાજ્ય તરફ તેણે પ્રગતિ કરી.

ઈસ્લામિક સુવર્ણકાળ (Islamic Golden Age)એ મુસ્લિમ વેપારીઓ (Muslim traders) અને શોધકર્તાઓ (explorers)એ સમગ્ર જૂના વિશ્વ (Old World)માં પ્રારંભિક વૈશ્વિક અર્થતંત્ર (global economy)ની સ્થાપના કરી અને તેના પરિણામે કૃષિ-પાકનું વૈશ્વિકીકરણ (globalization of crops) થયું અને વ્યાપાર, જ્ઞાન તથા ટેકનોલોજીનું વૈશ્વિકીકરણ થયું તેનું ઉદાહરણ છે, બાદમાં મોંગોલ સામ્રાજ્ય (Mongol Empire) કે જ્યારે સિલ્ક રોડ (Silk Road)ની સાથે વધારે મોટુ એકીકરણ થયું. ૧૬મી સદીના થોડા સમય પહેલા બે રાજ્યો આયબેરિયન પિનિન્સ્યુલ (Iberian Peninsula) - પોર્ટુગલના રાજ્ય (Kingdom of Portugal) અને કેસ્ટિલે (Kingdom of Castile) સાથે વધારે વ્યાપક પરિપ્રેક્ષ્યમાં વૈશ્વિકીકરણની શરૂઆત થઈ.

૧૬મી સદી (16th century)માં પોર્ટુગલ (Portugal)ના વૈશ્વિક સંશોધનો અને ખાસ કરીને મોટા પાયે બે ખંડ, અર્થતંત્ર અને સંસ્કૃતિનું જોડાણ. પોર્ટુગલનો આફ્રિકા (Africa), પૂર્વ દક્ષિણ અમેરિકા (South America) અને દક્ષિણ તથા પૂર્વ એશિયા (Asia) સાથેનો વેપાર અને સંશોધનો વૈશ્વિકીકરણનો પાયો નાખવાની દિશામાં સૌથી મોટુ અને પહેલુ પગલુ ગણાય છે. વૈશ્વિક વ્યાપાર (global trade)નું મોજુ, સંસ્થાનવાદ (colonization), અને સંસ્કૃતિઓનું આદાન-પ્રદાન (enculturation) વિશ્વના તમામ ખૂણાઓમાં પહોંચ્યા.

૧૬મી અને ૧૭મી સદીમાં યુરોપીય વ્યાપારના વિસ્તરણ દ્વારા વૈશ્વિક એકીકરણ ચાલુ રહ્યું, જ્યારે પોર્ટુગીઝ (Portuguese) અને સ્પેનિશ સામ્રાજ્ય (Spanish Empire)એ અમેરિકા (colonized the Americas)માં પોતાની વસાહતો સ્થાપી અને ત્યાર બાદ ફ્રાન્સ તથા ઈંગ્લેન્ડે પણ અમેરિકામાં સંસ્થાન સ્થાપ્યા. વૈશ્વિકીકરણે સંસ્કૃતિ (cultures) અને ખાસ કરીને સમગ્ર વિશ્વની દેશી-તળપદી સંસ્કૃતિઓ જબરજસ્ત અસર કરી છે. નવી શોધોના યુગ (Age of Discovery) દરમિયાન ૧૫મી સદી દરમિયાન અન્ય ખંડમાં પોતાની વસાહત સ્થાપનાર યુરોપની પ્રારંભિક વ્યાપારી કંપનીઓમાં પોર્ટુગલની કંપની ઓફ ગુએના (Company of Guinea)નો સમાવેશ થાય છે, આ કંપની મસાલા (spices)ના સોદા કરતી હતી અને સામાનની કિંમત નક્કી કરતી હતી.

૧૭મી સદીમાં વૈશ્વિકીકરણ વ્યાપારી પ્રવૃત્તિઓનો ભાગ બન્યું અને પહેલી બહુરાષ્ટ્રીય કોર્પોરેશન (multinational corporation) તરીકે ઓળખાતી બ્રિટિશ ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપની (British East India Company) (સ્થાપના ૧૬૦૦)ની સ્થાપના થઈ, આ સાથે જ ડચ ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપની (Dutch East India Company) (સ્થાપના ૧૬૦૨) અને પોર્ટુગીઝ ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપની (Portuguese East India Company) (સ્થાપના ૧૬૨૮) પણ અસ્તિત્વમાં આવી. જંગી રોકાણ, વિશાળ નાણાકીય જરૂરિયાતો અને આંતરરાષ્ટ્રીય વ્યાપાર સાથે સંકળાયેલા જોખમોના કારણે બ્રિટિશ ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીએ સૌ પ્રથમ વખત સંયુક્ત માલિકીના સિદ્ધાંતનો અમલ કર્યો, જેના માટે શેર્સ (shares)ની વહેંચણી કરવામાં આવીઃ જે વૈશ્વિકીકરણનું મહત્વનું પરિબળ છે.

(વિશ્વના સૌથી મોટા સામ્રાજ્ય) બ્રિટિશ સામ્રાજ્ય (British Empire) એ પોતાના વ્યાપક કદ અને શક્તિ વડે વૈશ્વિકીકરણની પ્રાપ્તિ કરી. આ સમય દરમિયાન બ્રિટિશ સંસ્કૃતિ અને આદર્શોને અન્ય રાષ્ટ્રો પર બળજબરીથી થોપવામાં આવ્યા.

૧૯મી સદીને ક્યારેક "વૈશ્વિકીકરણનો પ્રથમ યુગ" કહેવામાં આવે છે. આંતરરાષ્ટ્રીય વ્યાપાર, યુરોપની રાજસત્તાઓ વચ્ચેના રોકાણ , તેમની વસાહતોમાં ઝડપી વૃદ્ધિ આ સમયગાળાની લાક્ષણિકતા છે, અને બાદમાં અમેરિકાનું પરિબળ ઉમેરાયું.

આફ્રિકાના સહારા વિસ્તારના પ્રદેશો અને પેસિફિક (પ્રશાંત) સમુદ્રના વિસ્તારોનો વિશ્વની પદ્ધતિમાં સમાવેશ થયો. ૨૦મી સદીના પ્રારંભમાં પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધની સાથે "વૈશ્વિકીકરણના પ્રથમ યુગ"ના પતનની શરૂઆત થઈ. સર જ્હોન મેનાર્ડ કેઈન્સ,

The inhabitant of London could order by telephone, sipping his morning tea, the various products of the whole earth, and reasonably expect their early delivery upon his doorstep. Militarism and imperialism of racial and cultural rivalries were little more than the amusements of his daily newspaper. What an extraordinary episode in the economic progress of man was that age which came to an end in August 1914.

૧૯૨૦ના પાછલા દસકા દરમિયાન આર્થિક વ્યવહારોમાં સોનાના માપદંડની કટોકટી (gold standard crisis) તથા ૧૯૩૦ના દસકાના પ્રારંભમાં મહા મંદી (Great Depression)ના પગલે વૈશ્વિકીકરણના પ્રથમ યુગનો અંત આવ્યો.

૨૦૦૦ના પાછલા વર્ષોમાં મોટાભાગનું ઔદ્યોગિક જગત ઘેરી મંદી (recession)માં સપડાયુ.કેટલાક વિશ્લેષકો કહે છે કે વર્ષો સુધી આર્થિક એકીકરણમાં વૃદ્ધિ બાદ વિશ્વ અવૈશ્વિકીકરણ (deglobalization)ના તબક્કામાંથી પસાર થઈ રહ્યું છે.આર્થિક કટોકટીના દોઢ વર્ષ કરતાં ઓછા સમયમાં વિશ્વની સંપત્તિમાં ૪૫ ટકા સુધીનું ધોવાણ થયુ.

આધુનિક વૈશ્વિકીકરણ

બીજા વિશ્વયુદ્ધની સાથે શરૂ થયેલી વૈશ્વિકીકરણની પ્રક્રિયા એ મહદઅંશે રાજકારણીઓનું આયોજન હતી, જેમાં તેમણે સમૃદ્ધિ વધારવા અને પરસ્પરનું અવલંબન વધારવા વ્યાપારને અવરોધતા સરહદના સીમાડાઓ દૂર કરવા અને ભવિષ્યના યુદ્ધની શક્યતા ઘટાડવા પ્રયત્ન કર્યા. તેઓની કામગીરી વિશ્વના અગ્રણી રાજકારણીઓ વચ્ચેના કરાર બ્રેટ્ટન વૂડ્સ કોન્ફરન્સ (Bretton Woods conference) તરફ દોરી ગઈ, કે જેમાં આંતરરાષ્ટ્રીય વાણિજ્ય અને નાણાવ્યવસ્થા અંગે નિશ્ચિત માળખુ બનાવવા અને વૈશ્વિકીકરણની પ્રક્રિયાની કાળજી રાખવા આંતરરાષ્ટ્રીય સંસ્થાઓ સ્થાપવા સમજૂતિ સધાઈ.

આ સંસ્થાઓમાં ઈન્ટરનેશનલ બેન્ક ફોર રીકન્સ્ટ્રક્શન એન્ડ ડેવલપમેન્ટ (વર્લ્ડ બેન્ક (World Bank)) અને આંતરરાષ્ટ્રીય નાણા ભંડોળ (International Monetary Fund)નો સમાવેશ થાય છે.વૈશ્વિકીકરણને ટેકનોલોજીના વિકાસથી મદદ મળી છે અને તેના લીધે વ્યાપારનો ખર્ચ ઘટ્યો છે તથા વાટાઘાટોના તબક્કા પણ ઓછા થયા છે. જનરલ એગ્રીમેન્ટ ઓન ટેરિફ્સ એન્ડ ટ્રેડ (General Agreement on Tariffs and Trade) (જીએટીટી)માં આ કામગીરી માટે સંકલ્પ થયા હતા અને પરિણામે મુક્ત વ્યાપાર (free trade) પરના અંકુશો દૂર કરવા શ્રેણીબદ્ધ કરારો થયા.

આંતરરાષ્ટ્રીય કરારો -જીએટીટી દ્વારા બીજા વિશ્વયુદ્ધ બાદ આંતરરાષ્ટ્રીય વ્યાપાર પરના અંકુશો નોંધપાત્ર રીતે ઘટ્યા છે. વર્લ્ડ ટ્રેડ ઓર્ગેનાઈઝેશન (World Trade Organization) (ડબલ્યુટીઓ) અને તેનો પાયો નાખનાર જીએટીટીમાં આ બાબતોનો સમાવેશ થાય છે.

• મુક્ત વ્યાપારને પ્રોત્સાહન
  • જકાત (tariff)ની નાબૂદી અથવા ઘટાડોઃ જકાત મુક્ત અથવા ઓછી જકાત સાથે ફ્રી ટ્રેડ ઝોન (free trade zone)ની રચના
  • માલની હેરફેરનો ખર્ચ ઘટ્યો, ખાસ કરીને દરિયાઈ માર્ગે થતી હેરફેરમાં સામાનને બારદાનોમાં ભરીને મોકલવા (containerization)ના વિકાસથી આ પરિણામ આવ્યું.
  • મૂડી નિયંત્રણ (capital controls)માં ઘટાડો અથવા નાબૂદી
  • સ્થાનિક વ્યાપાર માટેની આર્થિક મદદ (subsidies)ની નાબૂદી, ઘટાડો અથવા એકસૂત્રતા.
  • વૈશ્વિક કોર્પોરેશન માટે સબસિડીઓની રચના
  • વધારે નિયંત્રણો સાથે મોટાભાગના દેશોમાં બૌદ્ધિક સંપત્તિ (intellectual property)ના કાયદામાં એકસૂત્રતા.
  • બૌદ્ધિક સંપત્તિને લગતા નિયંત્રણનો અગ્રણી રાષ્ટ્રો દ્વારા સ્વીકાર (દા.ત.ચીનમાં મંજૂર થયેલી પેટન્ટ (patent) અમેરિકા પણ સ્વીકારે.)

સાંસ્કૃતિક વૈશ્વિકીકરણના ચાલક બળ બનેલા કમ્યુનિકેશન ટેકનોલોજી અને સમગ્ર વિશ્વમાં પશ્ચિમી સાંસ્કૃતિક ઉદ્યોગના માર્કેટિંગને અતિક્રમણની પ્રક્રિયા તરીકે જોવામાં આવતા હતા અને પરંપરાગત વિવિધતાના ભોગે અમેરિકાનું વર્ચસ્વ સ્થાપવા પ્રયાસ થઈ રહ્યો છે તેવું મનાતું હતું. જો કે, ટૂંક સમયમાં જ પ્રતિકારરૂપે વૈશ્વિકીકરણનો વિરોધ કરવા અને પ્રાદેશિક ઓળખના રક્ષણ માટેની અને વૈયક્તિક લાક્ષણિકતાઓ સાચવી રાખવાની ઝુંબેશ શરૂ થઈ, પરંતુ મહદ અંશે તેને નિષ્ફળતા મળી.

ઉરુગ્વે રાઉન્ડ (Uruguay Round) (૧૯૮૬થી ૧૯૯૪) ડબલ્યુટીઓના ગઠન માટેની સંધિ તરફ દોરી ગયો, જેમાં વ્યાપારના વિવાદોમાં સમાધાનકારી સંસ્થા સ્થાપવાનું અને વ્યાપાર માટે એક સરખુ માળખુ બનાવવાનું નક્કી થયું. જકાત ઘટાડવા અને વ્યાપારના અવરોધ દૂર કરવાના હેતુથી થયેલા અન્ય દ્વિપક્ષી અને બહુપક્ષી વ્યાપારી કરારોમાં યુરોપના માસટ્રીચ્ટ ટ્રીટી (Maastricht Treaty) અને નોર્થ અમેરિકન ફ્રી ટ્રેડ એગ્રીમેન્ટ (North American Free Trade Agreement)નો સમાવેશ થાય છે.

યુનાઈટેડ સ્ટેટ્સ ઓફ અમેરિકા પર થયેલા ૯/૧૧ આતંકવાદી હુમલા (9/11 terrorist attacks) જેવી વૈશ્વિક સંઘર્ષની ઘટનાઓ અને વૈશ્વિકીકરણ પરસ્પર સંકળાયેલા છે, કારણ કે તેનાથી "આતંકવાદ સામેના વૈશ્વિક જંગ"ની શરૂઆત થઈ અને તેલ તથા ગેસની કિંમતોમાં સતત વૃદ્ધિ થવા માંડી, કારણ કે ઓપેક (OPEC)ના સભ્ય દેશોમાં મોટાભાગના આરબ દ્વીપકલ્પના રાષ્ટ્રો હતા.

૧૯૭૦માં વિશ્વ નિકાસ કુલ વિશ્વ ઉત્પાદન (gross world product)ના ૮.૫% હતી, જે વધીને ૨૦૦૧માં ૧૬.૧% થઈ. [૬]

વૈશ્વિકીકરણની મૂલવણી

વૈશ્વિકીકરણે સમગ્ર વિશ્વની વિવિધ સંસ્કૃતિઓને અસરપહોંચાડી છે.|thumb|

જાપાનીઝ મેકડોનાલ્ડ્સ (McDonald's) ફાસ્ટ ફૂડ (fast food) એ આંતરરાષ્ટ્રીય એકીકરણનો પુરાવો છે.

આર્થિક વૈશ્વિકીકરણ (economic globalization)ને ઊંડાણથી જોઈએ તો જણાશે કે તેને અનેક રીતે મૂલવી શકાય છે.વૈશ્વિકીકરણના લાક્ષણિકતા ગણાતા ચાર મુખ્ય આર્થિક પ્રવાહો આના કેન્દ્રમાં છેઃ

• માલ સામાન (Goods) અને સેવા (services) એટલે કે રાષ્ટ્રીય આવક અથવા વસતીની માથાદીઠ આવકના અનુપાતમાં નિકાસ (export) અને આયાત (import)નો સરવાળો
• શ્રમ (Labor)/લોકો (people) એટલેકે સ્થળાંતર (migration)નો દર, જનસંખ્યામાં સ્થળાંતર કરીને આવતા કે જતા લોકોનું પ્રમાણ.
• મૂડી (Capital) એટલે કે રાષ્ટ્રીય આવક અથવા વસતીની માથા દીઠ આવકના અનુપાતમાં બહારથી આવતું કે બહાર જતું સીધુ રોકાણ
• તકનિક (Technology), એટલે આંતરરાષ્ટ્રીય સંશોધન અને વિકાસનો પ્રવાહ, વસતીનું પ્રમાણ (અને તેના અનુપાતમાં આવેલા ફેરફાર) અને કોઈ ચોક્કસ શોધનો ઉપયોગ કરતાં લોકો (ખાસ કરીને ટેલિફોન, મોટરકાર, બ્રોડબેન્ડ જેવી "ફેક્ટર ન્યૂટ્રલ" શોધો)

વૈશ્વિકીકરણ એ માત્ર આર્થિક ઘટના નહી હોવાના કારણે વૈશ્વિકીકરણની મૂલવણીનો બહુપરિમાણિય અભિગમ તાજેતરમાં સ્વિસ વિચારકો (think tank)ના સંગઠને તાજેતરમાં તૈયાર કરેલા ઈન્ડેક્સ (index)માં જોવા મળે છે. આ ઈન્ડેક્સમાં વૈશ્વિકીકરણના ત્રણ મુખ્ય પાસાઓ- આર્થિક, સામાજિક અને રાજકીય-ને મૂલવવામાં આવ્યા છે. ત્રણ સૂચકાંકો ઉપરાંત વૈશ્વિકીકરણનો સમગ્ર ઈન્ડેક્સ અને તેના પેટા-પાસાઓનો સમાવેશ કરાયો છે. પેટા સૂચકાંકોમાં આર્થિક પ્રવાહ, આર્થિક નિયંત્રણો, અંગત સંપર્ક પરની વિગતો, માહિતિના પ્રવાહ પરની વિગતો અને સાંસ્કૃતિક નિકટતા સંદર્ભે ગણતરી કરાઈ છે. ડ્રેહર, ગેસ્ટન અને માર્ટિન્સ (૨૦૦૮)ની માહિતિ અનુસાર વાર્ષિક ધોરણે ૧૨૨ દેશો પર આ વિગતો ઉપલબ્ધ હોય છે.ઈન્ડેક્સ મુજબ સૌથી વધુ વૈશ્વિકરણ ધરાવતો દેશ બેલ્જિયમ (Belgium) છે અને ત્યાર બાદના ક્રમે ઓસ્ટ્રિયા (Austria), સ્વિડન (Sweden), યુનાઈટેડ કિંગડમ અને નેધરલેન્ડ્સ (Netherlands) છે.કેઓએફ ઈન્ડેક્સ મુજબ સૌથી ઓછુ વૈશ્વિકરણ ધરાવતા દેશોમાં હૈતી (Haiti), મ્યાનમાર (Myanmar) સેન્ટ્રલ આફ્રિકન રીપબ્લિક (Central African Republic) અને બુરુન્ડિ (Burundi) છે.

એ.ટી. કાર્ની (A.T. Kearney) અને વિદેશ નીતિ (Foreign Policy) મેગેઝિન એ સંયુક્ત રીતે અન્ય વૈશ્વિકીકરણ ઈન્ડેક્સ (Globalization Index) પ્રકાશિત કર્યો છે. ૨૦૦૬ના ઈન્ડેક્સ મુજબ સિંગાપોર (Singapore), આયર્લેન્ડ (Ireland), સ્વિટ્ઝર્લેન્ડ (Switzerland), યુએસ, નેધરલેન્ડ્સ (Netherlands), કેનેડા અને ડેન્માર્ક (Denmark) સૌથી વધુ વૈશ્વિકીકરણ ધરાવતા દેશ છે, જ્યારે કે યાદીમાં લેવાયેલ દેશોમાં ઈન્ડોનેશિયા (Indonesia), ભારત અને ઈરાન (Iran) સૌથી ઓછુ વૈશ્વિકીકરણ ધરાવે છે.

વૈશ્વિકીકરણની અસરો

વૈશ્વિકીકરણને વિવિથ પાસાઓ છે, જે વિશ્વને અનેક રીતે અસર કરે છેઃ જેમ કે,

• ઔદ્યોગિક- સમગ્ર વિશ્વમાં વ્યાપેલા ઉત્પાદન બજારનો સંપર્ક અને વપરાશકારો તથા કંપનીઓ માટે વિદેશી ઉત્પાદનની વસ્તુઓની બહોળા પ્રમાણમાં ઉપલબ્ધિ.દેશની આંતરિક અને દેશો વચ્ચેની સરહદો પર માલ-સામાનની અવરજવર.
• નાણાકીય- વિશ્વવ્યાપી નાણા બજારનો ઉદભવ અને વધારે સારા બાહ્ય ધિરાણની ઉપલબ્ધિ.કોઈપણ રાષ્ટ્રોની નિયંત્રક વ્યવહાર પદ્ધતિ કરતાં આ વિશ્વવ્યાપી માળખુ વધારે ઝડપથી વિકસતુ હોવાથી વૈશ્વિક નાણાકીય માળખાની અસ્થિરતા નાટ્યાત્મક રીતે વધે છે અને ૨૦૦૮ના પાછલા મહિનાઓમાં આ બાબતના પુરાવા મળ્યા છે.
• આર્થિક - વૈશ્વિક સહિયારા બજારની અનૂભૂતિ, જેનો આધાર નાણા અને માલ સામાનના વિનિમય અંગેની સ્વતંત્રતા પર છે. આ બજારોના એકબીજા સાથેના જોડાણનો અર્થ એવો થાય છે કે કોઈપણ એક દેશનું અર્થતંત્ર ભીંસમાં મૂકાય તો તેની અસર માત્ર જે-તે દેશ પૂરતી મર્યાદિત રહેતી નથી.
• રાજકીય - કેટલાકના મતે "વૈશ્વિકીકરણ"નો અર્થ થાય છે વિશ્વ સરકારનું સર્જન અથવા સરકારોની સાંઠગાઠ (દા.ત. ડબલ્યુટીઓ, વર્લ્ડ બેન્ક અને આઈએમએફ) કે જેઓ સરકારો વચ્ચેના સંબંધો પર નિયંત્રણ રાખે છે અને સામાજિક-આર્થિક વૈશ્વિકીકરણમાંથી ઉદભવતા અધિકારોની ખાતરી આપે છે.રાજકીય દ્રષ્ટિએ વિશ્વની સત્તાઓ વચ્ચે યુનાઈટેડ સ્ટેટ્સે શક્તિશાળી સ્થાન ભોગવ્યું છે, જેનું કારણ તેનું મજબૂત અને સમૃદ્ધ અર્થતંત્ર છે. વૈશ્વિકીકરણના પ્રભાવની સાથે અને યુનાઈટેડ સ્ટેટ્સના પોતાના અર્થતંત્રની મદદથી ચીનના લોકોએ પાછલા દસકામાં પ્રચંડ વિકાસનો અનુભવ કર્યો છે. વહેણો દ્વારા અંદાજવામાં આવતા દરની ગતિએ ચીને વિકાસકૂચ ચાલુ રાખે તો આગામી ૨૦ વર્ષમાં ચીન વિશ્વના અગ્રણી દેશોમાં મોખરાનું સ્થાન મેળવે તેવી શક્યતા છે. વિશ્વ સત્તાનુ સ્થાન મેળવવા અને યુનાઈટેડ સ્ટેટ્સની સ્પર્ધા કરવા ચીન પાસે પૂરતી સંપત્તિ, ઉદ્યોગો અને ટેકનોલોજી હશે. .
• માહિતિપૂર્ણ- ભૌગોલિક રીતે દૂર આવેલા સ્થળો વચ્ચે માહિતિના પ્રવાહમાં વૃદ્ધિ. આને ફાઈબર ઓપ્ટિક કમ્યુનિકેશન્સ, સેટેલાઈટ, ટેલિફોન અને ઈન્ટરનેટ (Internet)ની પ્રાપ્યતાના લાભની સાથે આવેલો ટેકનોલોજીકલ ફેરફાર કહેવાય.
• ભાષા - સૌથી વધુ લોકપ્રિય ભાષા ઈંગ્લિશ છે.
  • વિશ્વના ૭૫ ટકા જેટલા મેઈલ, ટેલેક્સ અને ઈંગ્લિશમાં છે.
  • અંદાજે વિશ્વના ૬૦ ટકા જેટલા રેડિયો કાર્યક્રમ ઈંગ્લિશમાં છે.
  • ઈન્ટરનેટ પર થતા ૯૦ ટકા વ્યવહારોમાં ઈંગ્લિશનો ઉપયોગ થાય છે.
• સ્પર્ધા - નવા વૈશ્વિક વ્યાપાર બજારમાં ટકવા માટે બહેતર ઉત્પાદકતા અને સ્પર્ધામાં વૃદ્ધિ જરૂરી છે. બજારો વિશ્વવ્યાપી બની રહ્યા હોવાથી વિવિધ ક્ષેત્રની કંપનીઓએ તેમના ઉત્પાદન સુધારવા પડે છે અને સ્પર્ધાનો સામનો કરવા ટેકનોલોજીનો વધારે કુશળ ઉપયોગ કરવો પડે છે.
• ઈકોલોજિકલ પર્યાવરણને લગતું વિજ્ઞાન - પર્યાવરણ સમક્ષ ઉભા થઈ રહેલા વૈશ્વિક પડકારોને આંતરરાષ્ટ્રીય સહકારથી ઉકેલી શકાય છે, જેમ કે વાતાવરણમાં પેરપાર (climate change), સરહદો ઓળંગીને દૂર સુધી ફેલાતું પાણી અને હવાનું પ્રદૂષણ, સમુદ્રમાં વધારે પડતી માછીમારી અને અતિક્રમણ કરતી પ્રજાતિઓનો ફેલાવો. પર્યાવરણને લગતા ઓછા નિયંત્રણો સાથે વિકાસશીલ દેશોમાં ઘણા કારખાના સ્થપાઈ રહ્યા હોવાથી વૈશ્વિકતા અને મુક્ત વ્યાપાર પ્રદૂષણ વધારી શકે છે. બીજી બાજુ, ઈતિહાસ એ બાબતનો સાક્ષી છે કે આર્થિક વિકાસ માટે "ગંદો" ઔદ્યોગિક તબક્કો જરૂરી છે અને એવી પણ દલીલ થાય છે કે નિયંત્રણોના નામે વિકાસશીલ રાષ્ટ્રોને જીવનધોરણ સુધારવાની તકથી વંચિત રાખવા જોઈએ નહિ.
• સાંસ્કૃતિક - સાંસ્કૃતિક સંપર્કોનું મિશ્રણ, ચેતના (consciousness)ની નવી શ્રેણીઓનું આગમન અને સાંસ્કૃતિક પ્રવાહોનું પ્રતિનિધત્વ કરતી ઓળખ, જીવનધોરણ સુધારવાની અને વિદેશી ઉત્પાદનો તથા વિચારોને માણવાની ઈચ્છા, નવી ટેકનોલોજી તથા આદતોનો સ્વીકાર અને "વિશ્વ સંસ્કૃતિ"માં ભાગીદારી. ઉપભોકતાવાદ (consumerism)ના પરિણામો અને ભાષાના હ્રાસ અંગે કેટલાક લોકો દુઃખ વ્યક્ત કરે છે.આ પણ જુઓ સંસ્કૃતિનો બદલાવ (Transformation of culture) .
  • બહુસંસ્કૃતિવાદ (multiculturalism) અને વ્યક્તિગત રીતે સાંસ્કૃતિક વિવિધતા (cultural diversity)નો બહેતર સંપર્ક. (દા.ત. હોલિવૂડ (Hollywood) અને બોલિવૂડ (Bollywood) ફિલ્મોની નિકાસ દ્વારા)કેટલાક લોકો આવી "આયાતી" સંસ્કૃતિને જોખમી ગણાવે છે, તેમનું માનવું છે કે આનાથી સ્થાનિક સંસ્કૃતિનું અસ્તિત્વ જોખમાશે તથા તેનાથી વિવિધતા ઘટશે અથવા સંસ્કૃતિઓનું મિશ્રણ (assimilation) અનુકૂલન પણ ઘટી શકે છે. અન્ય કેટલાકના મતે બહુસંસ્કૃતિવાદને શાંતિ માટે તથા લોકો વચ્ચેની પરસ્પરની સમજણ માટે ઉપકારક ગણાવે છે.
  • ગ્રેટર ઈન્ટરનેશનલ ટ્રાવેલ (travel) અને ટુરિઝમ (tourism)
  • વધારે મોટુ સ્થળાંતર (immigration) તથા ગેરકાયદેસર સ્થળાંતર (illegal immigration)
  • અન્ય દેશોમાં (તેમની સંસ્કૃતિમાં સ્વીકારાયેલા) સ્થાનિક કન્ઝ્યુમર ઉત્પાદનોનો ફેલાવો (દા.ત. ખાદ્ય વસ્તુઓ)
  • ફેડ્સ અને પોપની વિશ્વવ્યાપી સંસ્કૃતિ, જેમ કે પોકેમોન (Pokémon), સુડોકુ (Sudoku), નુમા નુમા (Numa Numa), ઓરિગામિ (Origami), આઈડોલ સીરિઝ (Idol series), યુ ટ્યુબ (YouTube), ઓરકુટ (Orkut), ફેસબુક (Facebook), અને માયસ્પેસ (MySpace).ઈન્ટરનેટ કે ટેલિવિઝન ધરાવતા હોય તેવા લોકો માટે ઉપલબ્ધ, પૃથ્વી પરની વસતિનો નોંધપાત્ર હિસ્સો આની પહોંચની બહાર છે.
  • વિશ્વમાં જાણીતી ફીફા વર્લ્ડ કપ (FIFA World Cup) અને ઓલિમ્પિક ગેમ્સ (Olympic Games) જેવા રમત જગતના કાર્યક્રમો.
  • ન્યૂ મીડિયામાં મલ્ટિનેશનલ કોર્પોરેશનોનું જોડાણ. રગ્બી ટીમ ઓલ-બ્લેક્સ (All-Blacks)ના પ્રાયોજક હોવાથી આદિદાસે વેબસાઈટ બનાવી છે જેના પર રગ્બીના દર્શકો આ ગેમ ડાઉનલોડ કરી શકે છે અને ઈન્ટરએક્ટિવ ગેમ હોવાથી રગ્બીની સ્પર્ધામાં ભાગ પણ લઈ શકે છે.
• સામાજિક - માનવીય મદદ અને વિકાસના પ્રયત્નનો સાથે વિશ્વ જાહેર નીતિના મહત્વના પ્રતિનિધિ તરીકે બિન-સરકારી સંગઠન (non-governmental organisation)ની પદ્ધતિનો વિકાસ.
• તકનીકી
  • વૈશ્વિક ટેલિકમ્યુનિકેશન માળખા (global telecommunications infrastructure)નો વિકાસ અને સરહદો ઓળંગીને આવતા ડેટાનો પ્રવાહ, ઈન્ટરનેટ (Internet), કમ્યુનિકેશન સેટેલાઈટ્સ (communication satellites), સબમરીન ફાઈબર ઓપ્ટિક કેબલ (submarine fiber optic cable), અને વાયરલેસ ટેલિફોન્સ (wireless telephones) જેવી ટેકનોલોજીનો ઉપયોગ
  • વૈશ્વિક સ્તરે કોપીરાઈટ કાયદા (copyright law)ઓ, પેટન્ટ (patent) અને વિશ્વવ્યાપાર કરાર જેવા ધોરણોના અમલમાં વધારો.
• કાયદેસર/નૈતિક
  • આંતરરાષ્ટ્રીય ક્રિમિનલ કોર્ટ (international criminal court)ની રચના અને આંતરરાષ્ટ્રીય ન્યાય ઝુંબેશ (international justice movements).
  • અપરાધની આયાત (Crime importation) અને અપરાધ વિરોધી લડાઈના પ્રયત્નોમાં વૈશ્વિક જાગૃતિ અને સહકારમાં વૃદ્ધિ.

વૈશ્વિકીકરણના હકારાત્મક પાસાઓ જાણવા ખૂબ જ સરળ છે અને તેના મોટા ફાયદા દરેક જગ્યાએ નજરે ચડે છે, ત્યારે તેના કેટલાક નકારાત્મક ફળ પણ છે જે માત્ર કેટલાક કોર્પોરેશનને વૈશ્વિક બનવા માટે પ્રોત્સાહન આપતા પાસાઓનું અથવા તેના પરિણામોનું ફળ હોઈ શકે છે.

વૈશ્વિકીકરણ- વિશ્વભરમાં અર્થતંત્રો અને સમાજોનું વધતું જતું એકીકરણ (integration)- આંતરરાષ્ટ્રીય અર્થતંત્રોમાં (international economics) પાછલા કેટલાક વર્ષોથી સૌથી વધુ ચર્ચાતો મુદ્દો છે.20 વર્ષ પહેલા ગરીબ હતા તેવા ચીન, ભારત અને અન્ય દેશોમાં ઝડપી વૃદ્ધિ અને ગરીબીમાં ઘટાડો એ વૈશ્વિકીકરણનું જમા પાસુ છે. પરંતુ વૈશ્વિકીકરણે અસમાનતા અને પર્યાવરણ પ્રદૂષણમાં વધારો કર્યો હોવાની ચિંતાના પગલે તેની સામે મોટા પાયે આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે વિરોધ ઉભો થયો છે

વ્યાપાર (Business)

1980ની નબળી આર્થિક નીતિઓના પરિણામે કોમોડિટી બજારમાં કડાકો આવ્યો હતો, તેના પરિણામે ઋણની કટોકટી સર્જાઈ હતી, કારણ કે એલડીસીએ કોમોડિટીનું ઉત્પાદન વધારવાનો અને આર્થિક વૃદ્ધિનો પ્રયાસ કર્યા હતા અને મોટા પ્રમાણમાં નાણા ઉધાર લીધા હતા. બેન્કોએ ત્યાર બાદ નવી લોન અને વર્તવ્યાજદરની પુનઃગોઠવણી તે સમયે વૈશ્વિકરણે તેમને કોમોડિટીની કિંમતો ઘટાડવા ફરજ પાડી હતી. એલડીસીઓ માટે કોમોડિટી એ આવકનો મુખ્ય સ્રોત હતી, જેના કારણે દેવાની ચૂકવણી કે તેમાં ઘટાડો કરવાનું તેમના વધારે અઘરુ બન્યું અને પરિણામે ઘણા કોમોડિટી ક્ષેત્રોમાં બેરોજગારી આવી.

દેવાની પુનઃચૂકવણી માટે એલડીસીએ આઈએમએફના સ્ટ્રક્ચરલ એડજસ્ટમેન્ટ પ્રોગ્રામ (એસએપી)ના અમલનો પ્રયત્ન કર્યો. એસએપી પ્રોગ્રામનો વ્યૂહ આયાત કરતા નિકાસ વધારે રાખવાનો, આયાત માટે રોકડ રકમના ઉત્પાદનનો અને વધારાની રકમ દેવાની ચૂકવણીમાં આપવાનો હતો. એલડીસીની આર્થિક પરિસ્થિતિ સુધારવા માટે એસએપી પ્રોગ્રામનો અમલ થયો હતો પરંતુ યોજના મુજબ તેના પરિણામ મળ્યા નહિ. એસએપીએ એલડીસીમાં બિન-ઔદ્યોગિકીકરણનું સર્જન કર્યું અને તેમને કોમોડિટી માટે ફરી નિકાસ પર અવલંબન રાખવા ફરજ પાડી.વિદેશી રોકાણકારોને જાહેર સંપત્તિ વેચવાના કારણે પણ બેરોજગારી સર્જાઈ.

વિશ્વના વ્યાપાર પર વૈશ્વિકીકરણે અત્યંત ઘેરી અસર પાડી છે. વૈશ્વિકીકરણની ઓળખ ગણાતા વ્યાપારના વાતાવરણમાં વિશ્વ સંકોચાતુ લાગે છે અને વિશ્વના કોઈ દૂરના ખૂણે આવેલો કારોબાર પણ ગલીના નાકે ચાલતા કોઈ વ્યાપાર પર મોટી અસર પાડી શકે છે. ઈન્ટરનેટનો સંપર્ક અને ઈ-કોમર્સે ત્રીજા વિશ્વના દેશોના અત્યંત નાના એકમોને પણ ઔદ્યોગિક વિશ્વના સમૃદ્ધ વ્યાપારના ક્ષેત્રમાં લાવી દીધા છે અને જૂનવાણી લૂમ પર હાથવણાટનું કામ કરતા ઓછી આવક મેળવતા કારીગરો પણ મોટા શહેરના ડીલરો સાથે સ્પર્ધા કરે તેવું

વૈશ્વિકીકરણે શ્રમબળની વસતીને પણ અસર પહોંચાડી છે. આજના શ્રમબળની લાક્ષણિકતા છે ઉંમર, લિંગ, જાતિ, વર્ગની દ્રષ્ટિએ અનેક વિવિધતા અને અન્ય ઘણા વસતીવિષયક પાસાઓ. હકીકતમાં 21મી સદીના વ્યાપારમાં વૈવિધ્યનું સંચાલન એ પાયાના મુદ્દાઓમાંથી એક છે.

આઉટસોર્સિંગ અને ઓફશોરિંગ જેવા વલણો એ વૈશ્વિકીકરણનું સીધું પરિણામ છે અને તેના લીધે સાંસ્કૃતિક વૈવિધ્ય સમસ્યારૂપ બની શકે તેવા કામના વાતાવરણનું સર્જન થયું છે. અમેરિકાની એક કંપની કે જ્યાં સમયપાલન એ મહત્વનું છે મિટિંગ હંમેશા સમય પર જ શરૂ થાય છે, આ કંપની દક્ષિણ અમેરિકા અથવા ફ્રાન્સમાં ઓફિસ શરૂ કરે તો સમાધાનનો સામનો કરવો પડે, કારણ કે આ સ્થળોએ મિટિંગમાં 10-15 મિનિટ મોડા પહોંચવાનું સ્વીકાર્ય છેઃ બરાબર સમયે પહોંચે તેને 'બ્રિટિશ ટાઈમ' કહેવામાં આવે છે

તકલીફોની દુકાન (Sweatshops)

ગરીબ રાષ્ટ્રો માટે આંતરરાષ્ટ્રીય બજારનો દરવાજો કે જે અન્ય સ્રોતનો માર્ગ મોકળો કરે છે તેને વૈશ્વિકીકરણ કહી શકાય. કોઈ દેશ કે રાષ્ટ્ર પાસે પોતાની જમીનમાં પકવેલા કે તેમાંથી ખાણ પ્રવૃત્તિ દ્વારા મેળવેલા ઉત્પાદનો ઓછા હોય ત્યારે વિશાળ કોર્પોરેશનોને આવા દેશોનો લાભ લેવાની અને “ગરીબી નિકાસ“ કરવાની તક દેખાય છે. આર્થિક વૈશ્વિકીકરણના પ્રારંભિક પરિણામો તરીકે વ્યાપાર અને કોર્પોરેટ વૃદ્ધિ તરીકે નોંધાયા છે ત્યારે હકીકતમાં ઘણા વધારે ગરીબ રાષ્ટ્રોમાં વૈશ્વિકીકરણ એ નીચા વેતન દર (wage rate)નો લાભ લેવા માટે કરાયેલુ વિદેશી રોકાણ છેઃ આમ છતાં રોકાણ દ્વારા દેશનું મૂડી રોકાણ (Capital Stock) વધે છે અને સાથે વેતન દર પણ વધે છે.

વૈશ્વિકીકરણના વિરોધીઓ દ્વારા ઉપયોગમાં લેવાતા ઉદાહરણોમાંનું એક છેઃ ઉત્પાદકો દ્વારા ”તકલીફોની દુકાન (Sweatshops)”વિશ્વ વિનિમય (Global Exchange) અનુસાર સ્પોર્ટ્સ શૂના ઉત્પાદકો મોટા પાયે આ ”તકલીફોની દુકાનો”નો ઉપયોગ કરે છે અને જો ચોક્કસ રીતે કોઈ કંપનીનું નામ આપવું હોય તો તે છે- નાઈકી (Nike).ફેક્ટરીઓ ગરીબ રાષ્ટ્રોમાં સ્થપાઈ છે કે જ્યાં કર્મચારીઓ ઓછા વેતનથી કામ કરવા તૈયાર છે.ત્યાર બાદ જો પેલા દેશોમાં ઉત્પાદન પ્રક્રિયાનું સંચાલન કરતાં શ્રમ કાયદામાં પરિવર્તન આવે અને કડક કાયદા બને તો ફેક્ટરી બંધ કરી દેવાય છે અને તેને વધારે મુક્ત આર્થિક નીતિઓ ધરાવતા દેશમાં સ્થાપવામાં આવે છે.

તકલીફોની દુકાન વિરોધી અભિયાન માટે અને લોકોને શિક્ષિત કરવા માટે વિશ્વવ્યાપી એજન્સીઓ સ્થાપવામાં આવી છે. “ધી ડીસન્ટ વર્કિંગ કંડિશન એન્ડ ફેર કોમ્પિટિશન એક્ટ“- કામ માટેનું યોગ્ય વાતાવરણ અને સ્વચ્છ સ્પર્ધા ધારો- એ અમેરિકામાં રાષ્ટ્રીય મજૂર સમિતિ (National Labor Committee)એ ઘડેલો કાયદો છે. તકલીફોની દુકાનના સામાનની નિકાસ, આયાત કે વેચાણ પર પ્રતિબંધ મૂકવાની અને માનવીય તથા કામદારના અધિકારોનો આદર કરવાની કંપનીઓની કાયદેસરની જવાબદારી છે. આંતરરાષ્ટ્રીય મજૂર સંગઠન (International Labor Organization)એ ઘણા કડક કાયદા ઘડ્યા છે અને આ કાયદાના ભંગનું પરિણામ અમેરિકાના બજારોમાં પ્રવેશ માટે પ્રતિબંધ છે.

ચોક્કસ રીતે વાત કરીએ તો, મૂળ ધોરણોમાં બાળ મજૂરી (child labor), બળજબરીથી મજૂરી (forced labor) માટે મનાઈ છે, સંગઠનનું સ્વાતંત્ર્ય (freedom of association), આયોજનનો અને સંયુક્ત વાટાઘાટોનો અધિકાર તથા કામની યોગ્ય પરિસ્થિતનો સમાવેશ થાય છે.

ટિઝિઆના ટેરાનોવા (Tiziana Terranova)એ જણાવ્યું છે કે વૈશ્વિકીકરણે "મુક્ત શ્રમ"ની સંસ્કૃતિ આણી છે. ડિજિટલ સંદર્ભે, આ એવી જગ્યા છે જ્યાં વ્યક્તિ (મૂડી રોકનાર) શોષણ કરે છે અને સાથે "મજૂર પોતાની જાતે ટકી શકે તેવા સાધનો ખલાસ કરી નાખે છે."ઉદાહરણ તરીકે ડિજિટલ મીડિયા (digital media)ના વિસ્તારમાં (એનિમેશન, હોસ્ટિંગ ચેટ રૂમ (chat room), ડિઝાઈનિંગ રૂમ) કે જ્યાં સામાન્ય રીતે લાગે છે તેના કરતાં ઓછી ચમકદમક હોય છે. ગેમિંગ ઉદ્યોગમાં, ચાઈનિઝ ગોલ્ડ માર્કેટ સ્થાપિત થયું છે.

સંસ્કૃતિ (Culture)

એક પાવરફૂલ સ્રોતે સમગ્ર વિશ્વમાંથી સાંસ્કૃતિક સરહદો તોડી નાખી છે. આ પ્રભાવશાળી સાધન કયુ છે?તે છે ઈન્ટરનેટ અને શોધો માટેની તેની અનંત સંભાવના.ઈન્ટરનેટના માધ્યમથી વ્યક્તિ વિશ્વના ગમે તે ખૂણે સરળતાથી સંપર્ક કરી શકે છે. સમગ્રતયા અલગ પદ્ધતિ જીવન જીવતી વ્યક્તિ સાથે તે વાતચીત કરી શકે છે અને આમ છતાં બંને વચ્ચે એક સમાનતા છે, ઈન્ટરનેટ. ભાષાનું બંધન હોય તો ફ્લિકર, કોઈ ફોટ શેરિંગ સાઈટ વડે સિંગાપોર કે જર્મનીના લોકો એક પણ શબ્દ વગર એકસરખી રીતે વાતચીત કરી શકે છે. ઈન્ટરનેટે સાચા અર્થમાં વિશ્વને નાનકડુ બનાવી દીધું છે. અમેરિકાની કોઈ વ્યક્તિ સવારના ભોજનમાં જાપાનીઝ નૂડલ્સ લેતુ હોય કે પછી સિડની ઓસ્ટ્રેલિયામાં કોઈ ઈટાલિયન મીટબોલ્સની મજા માણતુ હોય. સંસ્કૃતિનું એક ઉત્તમ પાસુ છે ખોરાક. ભારત તેની કઢી અને સ્વાદિષ્ટ મસાલા માટે જાણીતું છે. પેરીસની સુગંધીદાર ચીઝ પ્રખ્યાત છે. અમેરિકાના બર્ગર અને ફ્રાઈસ પ્રસિદ્ધ છે. મેકડોનાલ્ડ્સના ચેરી મસ્કોટ, રોનાલ્ડ, લાલ અને પીળી થીમ તથા સ્નિગ્ધ ફાસ્ટફૂડ એક સમયે અમેરિકામાં પ્રિય હતા.હવે તે વૈશ્વિક કંપની છે અને કુવૈત, ઈજિપ્ત અને માલ્ટા સહિત 31,000 સ્થળોએ તેની રેસ્ટોરન્ટ છે. આ રેસ્ટોરન્ટ એ વૈશ્વિક સ્તરે ખોરાક મહત્વના બની રહ્યા હોવાનું એક ઉદાહરણ માત્ર છે. ભારતીય સંસ્કૃતિમાં સદીઓથી ધ્યાનને પવિત્ર ક્રિયા માનવામાં આવે છે. તે શરીરને શાંત કરે છે, વ્યક્તિને તેના અંતરાત્મા સાથે જોડાણની તક આપે છે અને કૃત્રિમ આવરણોથી દૂર લઈ જાય છે. વૈશ્વિકીકરણ પહેલા અમેરિકનો ધ્યાન કરતા નહોતા અને યોગાની સાદડી પર ઘૂંટણ વાળીને બેસતા નહોતા. વૈશ્વિકીકરણ બાદ હવે આ સામાન્ય આદત છે, એટલે સુધી કે શરીરને આકારોમાં રાખવા માટે આને અસરકારક માર્ગ માનવામાં આવે છે. કેટલાક લોકો સંપૂર્ણ અનુભવ મેળવવા માટે ભારતનો પ્રવાસ પણ કરે છે. વૈશ્વિકરણના કારણે સામાન્ય બનેલી અન્ય એક આદત છે ચીનના ચિહ્નોવાળા ટેટૂ-છૂંદણા. આ ચોક્કસ ટેટૂઓ આજની યુવાપેઢીમાં અત્યંત લોકપ્રિય થયા છે અને ઝડપથી તેઓ પ્રથા બની રહ્યા છે.સંસ્કૃતિઓના મિલાપની સાથે બોડી આર્ટ માટે અન્ય દેશની ભાષાનો ઉપયોગ હવે સામાન્ય ગણાય છે. સંસ્કૃતિને માનવ પ્રવૃત્તિની તરાહ કહેવામાં આવે છે અને ચિહ્નોથી આ પ્રવૃત્તિઓને મહત્વ મળે છે. સંસ્કૃતિ એટલે લોકોનો ખોરાક, કપડાની પસંદગી, માન્યતાઓ અને રોજિંદી પ્રવૃત્તિઓ.વૈશ્વિકીકરણે વિવિધ સંસ્કૃતિઓને જોડી છે અને તેમાંથી એક નવી જ વસ્તુ બનાવી છે. નેશનલ જીઓગ્રાફિકમાં “વૈશ્વિકીકરણ“ વિશે લેખ લખનાર એર્લા ઝ્વિંગલે જણાવે છે કે, “સંસ્કૃતિ જ્યારે બાહ્ય પરિબળોથી અસર પામે છે, ત્યારે તેઓ કોઈક વસ્તુની અવગણના કરે છે અને અન્યને સ્વીકારે છે, અને તરત જ તેના રૂપાંતરની શરૂઆત કરે છે.“

Alan Greenspan has proclaimed himself "shocked" that "the self-interest of lending institutions to protect shareholders' equity" proved to be an illusion... The Reagan-Thatcher model, which favored finance over domestic manufacturing, has collapsed. ... The mutually reinforcing rise of financialization and globalization broke the bond between American capitalism and America's interests. ...we should take a cue from Scandinavia's social capitalism, which is less manufacturing-centered than the German model. The Scandinavians have upgraded the skills and wages of their workers in the retail and service sectors -- the sectors that employ the majority of our own workforce. In consequence, fully employed impoverished workers, of which there are millions in the United States, do not exist in Scandinavia.

વૈશ્વીકીકરણની તરફેણમાં (વૈશ્વિકવાદ)

ચિત્ર:Less than $2 a day.png

જેફ્રી સાશ (Jeffrey Sachs) જેવા વૈશ્વિકીકરણના હિમાયતીઓ ચીન જેવા દેશોમાં ગરીબીના દરમાં આવેલા ઘટાડા તરફ નિર્દેશ કરે છે, કે જ્યાં વૈશ્વિકીકરણે મજબૂત પગ જમાવ્યા છે. જ્યારે કે વૈશ્વિકીકરણની ઓછી અસર અનુભવનાર સબ-સહારાન આફ્રિકાના પ્રદેશોમાં ગરીબી દર સ્થિર રહ્યો છે.

મુક્ત વ્યાપાર (free trade)ના સમર્થકોનો દાવો છે કે ખાસ કરીને વિકાસશીલ રાષ્ટ્રોમાં આનાથી આર્થિક સમૃદ્ધિ અને તકો વધે છે અને નાગરિક સ્વાતંત્ર્યય વધે છે અને પરિણામે સ્રોતની વધારે સક્ષમ ફાળવણી કરી શકાય છે. તુલનાત્મક લાભ (comparative advantage)ના આર્થિક સિદ્ધાંતો મુજબ મુક્ત વ્યાપારથી તમામ સંકળાયેલા દેશોને લાભ થાય છે અને આ પ્રક્રિયા સ્રોતની સક્ષમ ફાળવણી તરફ દોરી જાય છે.જો વ્યાપક રીતે વાત કરીએ તો વૈશ્વિકીકરણથી વિકાસશીલ દેશોમાં નીચા ભાવ, વધુ રોજગારી, ઊંચી ઉપજ અને ઉચ્ચ જીવન ધોરણ આવે છે.

One of the ironies of the recent success of India and China is the fear that... success in these two countries comes at the expense of the United States. These fears are fundamentally wrong and, even worse, dangerous. They are wrong because the world is not a zero-sum struggle... but rather is a positive-sum opportunity in which improving technologies and skills can raise living standards around the world.

— Jeffrey D. Sachs, The End of Poverty, 2005

લેઈસેઝ-વાજબી મૂડીવાદ (laissez-faire capitalism), અને કેટલાક ઉદારવાદીઓ (Libertarians)ના પુરસ્કર્તાઓ કહે છે કે લોકશાહી (democracy) અને મૂડીવાદ (capitalism) સ્વરૂપે વિકસિત વિશ્વમાં રાજકીય અને આર્થિક સ્વાતંત્ર્ય (economic freedom)ની ઉચ્ચતર કક્ષા એ તેમના પોતાના હેતુ છે અને તેનાથી ઉચ્ચ સ્તરની ભૌતિક સમૃદ્ધિનું સર્જન થાય છે. તેઓ વૈશ્વિકીકરણને સ્વાતંત્ર્ય અને મૂડીવાદના લાભદાયી પ્રસાર તરીકે જુએ છે.

લોકશાહી વૈશ્વિકીકરણ (democratic globalization)ના સમર્થકોને ક્યારેક વૈશ્વિકવાદીઓ તરફી ગણવામાં આવે છે. તેઓ માને છે કે વૈશ્વિકીકરણનો પહેલો તબક્કો બજારલક્ષી હતો અને ત્યાર બાદના તબક્કામાં વિશ્વ નાગરિક (world citizen)ની ઈચ્છાઓનું પ્રતિનિધિત્વ કરતી વૈશ્વિક આંતરરાષ્ટ્રીય સંસ્થાના ગઠન થવું જોઈએ. અન્ય વિશ્વવાદીઓ કરતા જુદા પાડતો મુદ્દો એ છે કે આ ઈચ્છાને દિશા આપવા માટે તેઓ કોઈ પણ પ્રકારની આગોતરી વિચારધારા રજૂ કરતા નથી, પરંતુ લોકશાહી પ્રક્રિયા દ્વારા નાગરિકોને મુક્ત પસંદગીની છૂટ આપે છે અને આ વ્યાખ્યા તેમના પર છોડે છે.

ભૂતપૂર્વ કેનેડિયન સાંસદ (Canadian Senator) ડગલાસ રોચે (Douglas Roche), ઓ.સી. (O.C.), જેવા કેટલાક લોકો ગ્લોબલાઈઝેશનને અનિવાર્ય માને છે અને બિન-ચૂંટાયેલી આંતરરાષ્ટ્રીય સમિતિઓની બાદબાકી માટે સીધી ચૂંટાયેલી (directly-elected) સંયુક્ત રાષ્ટ્રની સંસદીય સભા (United Nations Parliamentary Assembly) જેવી સંસ્થાઓ સ્થાપવાની તરફેણ કરે છે.

વૈશ્વિકીકરણના સમર્થકોની દલીલ છે કે વૈશ્વિકીકરણ વિરોધી ઝુંબેશમાં પોતાનો અભિપ્રાય સાચો ઠેરવવા અવિશ્વસનિય પુરાવા (anecdotal evidence)નો ઉપયોગ થાય છે, જ્યારે કે વિશ્વના આંકડાઓ વૈશ્વિકીકરણનું મજબૂત સમર્થન કરે છેઃ

• વિશ્વ બેન્કના આંકડા અનુસાર 1981થી 2001 સુધીમાં રોજની એક ડોલર અથવા તેનાથી ઓછી આવક મેળવતા લોકોની સંખ્યા 1.5 અબજથી ઘટીને 1.1 અબજ થઈ છે. આ સાથે જ વિશ્વી વસતી પણ વધી છે, જેના લીધે ટકાની દ્રષ્ટિએ વિકાસશીલ દેશોમાં આવા લોકોની સંખ્યા વસતીના 40 ટકાથી ઘટીને 20 ટકા થઈ છે. વ્યાપાર અને રોકાણ પરના અંકુશો દૂર કરતાં મોટા પગલાઓ ઝડપથી આકાર લઈ રહ્યા છે, પરંતુ કેટલાક લોકોની દલીલ છે કે આના બદલે ગરીબીની મૂલવણી માટેના વિસ્તૃત માપદંડોનો અભ્યાસ થવો જોઈએ.
• વૈશ્વિકીકરણની અસર ધરાવતા દેશોમાં બે ડોલર અથવા તેનાથી ઓછી દૈનિક આવક ધરાવતા લોકોની ટકાવારી વિશાળ પ્રમાણમાં ઘટી છે, જ્યારે કે અન્ય વિસ્તારોમાં ગરીબીનો દર મોટા ભાગે સ્થિર રહ્યો છે. ચીન સહિત પૂર્વ-એશિયામાં ટકાવારી 50.1% સુધી ઘટી છે, જ્યારે કે સબ-સહારન આફ્રિકામાં 2.2%ની વૃદ્ધિ થઈ છે.

વિસ્તાર	ડેમોગ્રાફિકઃ વસ્તીમાં જન્મ, મૃત્યુ, રોગ વગેરેના વૈજ્ઞાનિક અભ્યાસને લગતું	1981	1984	1987	1990	1993	1996	1999	2002	ટકાવારીમાં ફેરફાર 1981-2002
પૂર્વ એશિયા અને પ્રશાંત	પ્રતિદિન એક ડોલર કરતાં ઓછુ	57.7%	38.9%	28.0%	29.6%	24.9%	16.6%	15.7%	11.1%	-80.76%
	પ્રતિદિન બે ડોલર કરતાં ઓછુ	84.8%	76.6%	67.7%	69.9%	64.8%	53.3%	50.3%	40.7%	-52.00%
લેટિન અમેરિકા	પ્રતિદિન એક ડોલર કરતાં ઓછુ	9.7%	11.8%	10.9%	11.3%	11.3%	10.7%	10.5%	8.9%	-8.25%
	પ્રતિદિન બે ડોલર કરતાં ઓછુ	29.6%	30.4%	27.8%	28.4%	29.5%	24.1%	25.1%	23.4%	-29.94%
સબ-સહારન આફ્રિકા	પ્રતિદિન એક ડોલર કરતાં ઓછુ	41.6%	46.3%	46.8%	44.6%	44.0%	45.6%	45.7%	44.0%	+5.77%
	પ્રતિદિન બે ડોલર કરતાં ઓછુ	73.3%	76.1%	76.1%	75.0%	74.6%	75.1%	76.1%	74.9%	+2.18%

સ્રોતઃ વિશ્વ બેન્ક, ગરીબી અંદાજો, 2002

• વિશ્વને એક સમગ્ર એકમ તરીકે જોઈએ તો આવક અસામનતા (Income inequality) ઘટી રહી છે.વ્યાખ્યા અને વિગતોની પ્રાપ્યતા સંદર્ભે અતિશય ગરીબના ઘટાડાની ગતિના મામલે મતભેદો છે. નીચે નોંધ્યા મુજબ, આ વિવાદ ઉભો કરનારા અન્ય લોકો છે. અર્થશાસ્ત્રી ઝેવિયર સલા-આઈ-માર્ટિન (Xavier Sala-i-Martin)એ ૨૦૦૭ વિશ્લેષણમાં દલીલ કરી હતી કે વિશ્વને એક એકમ તરીકે જોઈએ તો આવકની અસમાનતા ઘટી રહી હોવાની વાત ખોટી છે.[૭]આવક અસાનતાના ભૂતકાળના વલણો અંગે કોણ સાચુ છે તેની ચર્ચાનો કોઈ અર્થ નથી, પરંતુ સાપેક્ષ અસાનતા કરતાં સંપૂર્ણ ગરીબમાં સુધારો વધુ મહત્વનો હોવાની દલીલ થાય છે. [૮]
• બીજા વિશ્વ યુદ્ધ (World War II)થી માંડીને વિકાસશીલ દેશોમાં અપેક્ષિત જીવન (Life expectancy) લગભગ બમણું થયું છે અને વિકસતા તથા વિકસિત રાષ્ટ્રો કે જ્યાં વિકાસ ઓછો છે વચ્ચેનું અંતર ઘટવાની શરૂઆત થઈ ગઈ છે. એટલે સુધી કે અલ્પ વિકસિત સબ-સહારન આફ્રિકામાં અપેક્ષિત જીવન બીજા વિશ્વ યુદ્ધ પહેલા ૩૦ વર્ષ હતું, જે વધીને ૫૦ વર્ષ થયુ હતું, જોકે બાદમાં એઈડ્સની વ્યાપક મહામારી અને અન્ય રોગોના કારણે હાલમાં તેનું સ્તર ઘટીને ૪૭ વર્ષ થયું છે. દરેક વિકાસશીલ દેશમાં બાળ મૃત્યુ (Infant mortality)નું પ્રમાણ ઘટ્યુ છે.
• લોકશાહીમાં નાટ્યાત્મક ઢબે વધારે થયો છે અને ૨૦૦ના વર્ષમાં દરેક રાષ્ટ્ર સાર્વત્રિક મતાધિકાર (universal suffrage) ધરાવતો હતો જ્યારે કે ૧૯૦૦માં આવા રાષ્ટ્રોનું પ્રમાણ ૬૨.૫% હતું.
• મહિલાઓને નોકરી અને આર્થિક સલામતી મળવાથી બાંગ્લાદેશ (Bangladesh) જેવા રાષ્ટ્રોએ સ્ત્રીઓને સમાન હકની હિમાયત કરતા નારીવાદ (Feminism)ના ક્ષેત્રે પ્રગતિ કરી છે.
• રોજની માથાદીઠ ૨,૨૦૦ કેલરી (calorie) (૯,૨૦૦ કિલોજૂલ (kilojoules) કરતાં ઓછો ખોરાક મેળવનાર લોકોની સંખ્યા ૧૯૬૦ના દસકાની મધ્યમાં ૫૬% હતી, જે ૧૯૯૦ના દસકામાં ઘટીને ૧૦% કરતા પણ ઓછી થઈ.
• ૧૯૫૦થી ૧૯૯૯ની વચ્ચે વિશ્વનો સાક્ષરતા દર ૫૨%થી વધીને ૮૧% થયો. ખાસ કરીને મહિલા સાક્ષરતા ક્ષેત્રે પ્રગતિ સધાઈઃ પુરષોની સરખામણીમાં મહિલાઓનો સાક્ષરતા દર ૧૯૭૦માં ૫૯% ટકા હતો, જે ૨૦૦માં ૮૦% થયો.
• ૧૯૬૦માં શ્રમ બળમાં બાળકોનું પ્રમાણ ૨૪% હતું, જે ૨૦૦માં ૧૦% થયું.
• કાર, રેડિયો અને ટેલિફોનમાં વીજવપરાશનું વલણ વધી રહ્યું છે અને સાથે જ સ્વચ્છ પાણી મેળવતા લોકોનું પ્રમાણ પણ વધી રહ્યું છે.
• ધી ઈમ્પ્રુવિંગ સ્ટેટ ઓફ ધી વર્લ્ડ (The Improving State of the World) નામનું પુસ્તક તેના માટે પુરાવા રજૂ કરે છે, જે મુજબ માનવજાતિની સ્થિતિ સુધરી રહી છે અને વૈશ્વિકીકરણ આ સુધારોનો એક ભાગ છે. પર્યાવરણીય અસરથી વિકાસ મર્યાદિત રહેશે તેવી દલીલોનો પણ તે જવાબ આપે છે.

વૈશ્વિકીકરણના ટીકાકારો પશ્ચિમીકરણ (Westernization)ની ટીકા કરતા હોય છે પરંતુ, ૨૦૦૫ યુનેસ્કો અહેવાલએ દર્શાવ્યું હતું કે સાંસ્કૃતિક આદાન-પ્રદાન સ્વીકૃત બની રહ્યો છે. ૨૦૦૨માં ચીન એ ત્રીજુ સાંસ્કૃતિક સામાનનું સૌથી મોટુ નિકાસકાર હતું, જ્યારે કે પહેલા અને બીજા ક્રમે યુકે તથા યુએસ હતા. ૧૯૯૪થી ૨૦૦૨ની વચ્ચે ઉત્તર અમેરિકા અને યુરોપીય સંઘ વચ્ચેની સાંસ્કૃતિક નિકાસનો ફાળો ઘટ્યો હતો, જ્યારે કે એશિયાની સાંસ્કૃતિક નિકાસે ઉત્તર અમેરિકાને પાછળ રાખી દીધુ હતું.

વૈશ્વિકીકરણ-વિરોધી

મુખ્ય લેખ: Anti-globalization

વૈશ્વિકીકરણના નવઉદાર (neoliberal) સ્વરૂપનો વિરોધ કરતા રાજકીય સમુદાય અને જૂથોના ઉલ્લેખ માટે વૈશ્વિકીકરણ વિરોધી શબ્દનો ઉપયોગ થાય છે.

પોતાનું સાર્વભૌમત્વ દર્શાવવા માટે અને લોકશાહી નિર્ણયની પ્રક્રિયા દર્શાવવા માટે રાજ્ય દ્વારા લેવાયેલા પલગા અથવા પ્રક્રિયાનો પણ વૈશ્વિકીકરણ-વિરોધમાં માં સમાવેશ થઈ શકે છે. લોકોના આંતરરાષ્ટ્રીય સ્થળાંતરને નિયંત્રિત રાખવા લેવાતા પગલા, માલસામાન અને માન્યતા, વિશેષ રીતે મુક્ત બજાર (free market) નિયંત્રણો હળવા બનાવવા આઈએમએફ (IMF) અથવા ડબલ્યુટીઓ (WTO) જેવી સંસ્થાઓ દ્વારા અપાતા પ્રોત્સાહનથી વૈશ્વિકીકરણ-વિરોધી અસરો સર્જાઈ શકે છે. આ ઉપરાંત નાઓમી ક્લેઈન (Naomi Klein) તેમના પુસ્તક નો લોગોમાં જણાવે છે તેમ વૈશ્વિકીકરણ વિરોધ કોઈ એક સામાજિક ચળવળ (social movement) અથવા અમ્બ્રેલા ટર્મ (umbrella term)ને સૂચવે છે, જે રાષ્ટ્રવાદીઓ (Nationalists) અને સમાજવાદીઓ જેવી અનેક અલગ-અલગ સામાજિક ચળવળોને આવરી લેતી હોય. અન્ય કિસ્સામાં, કોર્પોરેશનો વ્યાપાર કરારના પ્રભાવનો ઉપયોગ કરી લોકશાહી (democratic) નાગરિકોના અધિકાર, પર્યાવરણ (environment) નિશ્ચિત રૂપે હવાની ગુણવત્તાના ઈન્ડેક્સ (air quality index) અને વરસાદી જંગલ (rain forests)નેનુકસાન પહોંચે તે રીતે સત્તાનો અમલ કરતા હોય ત્યારે ભાગીદારો બહુમતિની અનિયંત્રિત રાજકીય સત્તાનો, બહુ-રાષ્ટ્રીય કોર્પોરેશનનો વિરોધ કરે છે. શ્રમ કાયદા (labor rights) નિશ્ચિત કરવામાં રાષ્ટ્રીય સરકારના સાર્વભૌમત્વ જોખમમાં મૂકાતુ હોય અને તેમાં યુનિયનની રચનાનો અધિકાર, સ્વાસ્થ્ય અને સલામતીના કાયદા અથવા વિકાસશીલ દેશો (developing countries)સાંસ્કૃતિક આદતો કે પરંપરાનો ભંગ થતો હોય ત્યારે વિરોધ થાય છે.

"વૈશ્વિક-વિરોધી"અથવા "સંશયવાદી" ગણાતા (હિર્સ્ટ અને થોમ્પસન) કેટલાક લોકો વ્યાખ્યાને અસ્પષ્ટ અને ભૂલ ભરેલી ગણાવે છે. પોડોબ્નિક જણાવે છે કે, "વિરોધમાં ભાગ લેતા મોટાભાગના લોકો આંરરાષ્ટ્રીય સંગઠનોનું સમર્થન મેળવે છે અને સામાન્ય રીતે તેઓ લોકશાહી માટે મદદરૂપ બને તેવા વૈશ્વિકીકરણના સ્વરૂપની માગ કરતા હોય છે જેમાં પ્રતિનિધિત્વ, માનવ અધિકાર અને સમાનતાની માગ હોય છે.

જોસેફ સ્ટિગ્લિટ્ઝ અને એન્ડ્ર્યુ ચાર્લટન લખે છે:

The anti-globalization movement developed in opposition to the perceived negative aspects of globalization. The term 'anti-globalization' is in many ways a misnomer, since the group represents a wide range of interests and issues and many of the people involved in the anti-globalization movement do support closer ties between the various peoples and cultures of the world through, for example, aid, assistance for refugees, and global environmental issues.

આ દ્રષ્ટિ સાથે સંકળાયેલા કેટલાક સભ્યો પોતાની જાતને વૈશ્વિક ન્યાય ચળવળ (Global Justice Movement) તરીકે ઓળખાવવાનું પસંદ કરે છે, કોર્પોરેટ-વૈશ્વિકીકરણ વિરોધી ઝુંબેશ, ચળવળોની ચળવળ (ઈટાલીમાં લોકપ્રિય શબ્દ), "વૈશ્વિકીકરણમાં બદલાવ (Alter-globalization)" ચળવળ (ફ્રાન્સમાં લોકપ્રિય), "વૈશ્વિકીકરણનો પ્રતિકાર" ચળવળ અને અન્ય શરતોની સંખ્યા.

આર્થિક વૈશ્વિકીકરણના વર્તમાન વહેણનો વિરોધ કરનાર વિવેચકો માને છે કે પૃથ્વીના જીવચક્રને પહોંચી રહેલી અસહ્ય હાનિ સંદર્ભે પૃ્થવીને થઈ રહેલા નુકસાન તથા મનુષ્યએ ચૂકવવી પડતી કિંમત માટે વૈશ્વિકીકરણ જવાબદાર છે એટલે કે ગરીબી, અસામનતા, વિભિન્ન દેશ અને મૂળના લોકોના મિશ્રણથી ઉભી થતી વિસંવાદિતા, અન્યાય જેવી વસ્તુઓ ભોગવીને માનવીએ ચૂકવવી પડતી કિંમત માટે તથા તથા પરંપરાગત સંસ્કૃતિના થઈ રહેલા હ્રાસ માટે વૈશ્વિકીકરણ સાથે સંકળાયેલુ આર્થિક પરિવર્તન જવાબદાર છે. વિકાસ પ્રક્રિયાની ગણતરી વિશ્વ બેન્ક જેવી સંસ્થાઓ દ્વારા ઉપયોગમાં લેવાતા જીડીપી જેવા માપદંડોને તેઓ સીધો પડકાર ફેંકે છે અને ન્યૂ ઈકોનોમિક્સ ફાઉન્ડેશન (New Economics Foundation) દ્વારા બનાવવામાં આવેલ હેપી પ્લેનેટ ઈન્ડેક્સ (Happy Planet Index) જેવા અન્ય માપદંડોને વધુ પસંદ કરે છે.પરસ્પર સંકળાયેલા અનેક વિઘાતક સંજોગો માટે વૈશ્વિકીકરણ જવાબદાર હોવાનો તેમનો દાવો છે. તેઓ માને છે કે ઈરાદો નહિ હોવા છતાં વૈશ્વિકીકરણે "સામાજિક ભંગાણ, લોકશાહીનું પતન, પર્યાવરણને વધારે ઝડપથી અને વધારે પ્રમાણમાં પહોંચી રહેલું નુકસાન, નવા રોગોનો ફેલાવો વધતી ગરીબી અને એકલતા" જેવી સમસ્યા સર્જી છે.

વૈશ્વિકીકરણ અને વૈશ્વિકીકરણ વિરોધી શબ્દોનો વિવધ રીતે ઉપયોગ થાય છે. નોઆમ ચોમ્સ્કી (Noam Chomsky) માને છે કે

The term "globalization" has been appropriated by the powerful to refer to a specific form of international economic integration, one based on investor rights, with the interests of people incidental. That is why the business press, in its more honest moments, refers to the "free trade agreements" as "free investment agreements" (Wall St. Journal). Accordingly, advocates of other forms of globalization are described as "anti-globalization"; and some, unfortunately, even accept this term, though it is a term of propaganda that should be dismissed with ridicule. No sane person is opposed to globalization, that is, international integration. Surely not the left and the workers movements, which were founded on the principle of international solidarity - that is, globalization in a form that attends to the rights of people, not private power systems.

The dominant propaganda systems have appropriated the term "globalization" to refer to the specific version of international economic integration that they favor, which privileges the rights of investors and lenders, those of people being incidental. In accord with this usage, those who favor a different form of international integration, which privileges the rights of human beings, become "anti-globalist." This is simply vulgar propaganda, like the term "anti-Soviet" used by the most disgusting commissars to refer to dissidents. It is not only vulgar, but idiotic. Take the World Social Forum, called "anti-globalization" in the propaganda system -- which happens to include the media, the educated classes, etc., with rare exceptions. The WSF is a paradigm example of globalization. It is a gathering of huge numbers of people from all over the world, from just about every corner of life one can think of, apart from the extremely narrow highly privileged elites who meet at the competing World Economic Forum, and are called "pro-globalization" by the propaganda system. An observer watching this farce from Mars would collapse in hysterical laughter at the antics of the educated classes.

વિવેચકોની દલીલ છે કેઃ

• વધારે ગરીબ રાષ્ટ્રોને ક્યારેક નુકસાન થાય છેઃ વૈશ્વિકીકરણથી દેશો વચ્ચેના મુક્ત વ્યાપારને પ્રોત્સાહન મળે છે તે વાત સાચી છે, પરંતુ તેના નકારાત્મક સંજોગો પણ છે કારણ કે કેટલાક દેશો તેમના રાષ્ટ્રીય બજારને બચાવવા પ્રયત્ન કરે છે. સામાન્ય રીતે વધારે ગરીબ રાષ્ટ્રોની મુખ્ય નિકાસ કૃષિ સામાન હોય છે. મોટા દેશો ઘણીવાર પોતાના ખેડૂતોને સબસિડીનો લાભ આપે છે. (જેમ કે ઈયુ (EU) સામાન્ય કૃષિ નીતિ (Common Agricultural Policy), જેના લીધે ગરીબ ખેડૂતોને પાકની કિંમત મુક્ત વ્યાપાર (free trade)માં હોવી જોઈએ તેના કરતાં ઓછી મળી છે.
• ગરીબ વિદેશી કામદારોનું શોષણ. મજબૂત ઔદ્યોગિક તાકાતો સામે રક્ષણ કરવામાં નબળા દેશોની નિષ્ફળતાના કારણે આવા દેશના લોકોનું શોષણ થઈ રહ્યું છે અને તેઓ સસ્તા મજૂર બની રહ્યા છે. રક્ષણના અભાવના કારણે શક્તિશાળી ઔદ્યોગિક રાષ્ટ્રોની કંપનીઓ કામદારોને પૂરતો પગાર આપીને અત્યંત લાંબા કલાકો સુધી અને અસુરક્ષિત સ્થિતિઓમાં કામ કરાવી શકે છે, જો કે અર્થશાસ્ત્રીઓ માને છે કે માલિકોના સ્પર્ધાત્મક બજારમાં પોતાની મરજીથી આવા સંજોગોમાં કામદારો કામ કરતા હોય તો પણ તેને "શોષણ" ગણાવી શકાય. સસ્તા મજૂરોની વિપુલતાના કારણે શક્તિશાળી રાષ્ટ્રોને દેશો વચ્ચે સામનતા નહિ લાવવા માટે પ્રોત્સાહન મળે છે. આ રાષ્ટ્રો ઔદ્યોગિક દેશ તરીકે વિકાસ કરે તો વિકાસની સાથે ધીમે ધીમે સસ્તા મજૂરોની ફોજ પણ અદ્રશ્ય થઈ જશે. એ વાત સાચી છે કે કામદારો પોતાની નોકરી છોડવા માટે સ્વતંત્ર છે, પરંતુ ઘણા ગરીબ રાષ્ટ્રોમાં રોજગારીની અપ્રાપ્યતા એટલે કામદારો અને તેમના પરિવાર માટે આનો અર્થ ભૂખમરો થાય છે.
• આઉટસોર્સિંગ તરફ સ્થળાંતરઃ ઓછા ખર્ચે મળતા ઓફશોર કામદારોએ કોર્પોરેશનોને પોતાનું ઉત્પાદન વિદેશોમાં ખસેડવા લલચાવી છે. મેન્યુફેક્ચરિંગ ક્ષેત્રના છૂટા કરાયેલા કામદારોએ સેવા ક્ષેત્રમાં કામ કરવુ પડે છે, જ્યાં વેતન અને લાભ ઓછા હોય છે, પરંતુ ટર્નઓવર ઉંચુ હોય છે .અમેરિકામાં વધતી જતી આર્થિક અસામનતાનું મુખ્ય પાસુ ગણાતા મધ્યમવર્ગને નબળો બનાવવામાં આ પરિબળે ફાળો આપ્યો છે .મોટાપાયે છટણી અને અન્ય દેશોમાં આઉટસોર્સિંગના કારણે એક સમયે મધ્યમવર્ગમાં આવતા પરિવારો નીચલા સ્તરે મૂકાઈ ગયા છે. આનો અર્થ એવો પણ થાય કે પ્રગતિના પગથિયારૂપ ગણાતા મધ્યમવર્ગની બાદબાકીના કારણે ગરીબીના ચક્રમાંથી બહાર નીકળવાનું ગરીબો માટે હવે વધારે મુશ્કેલ બન્યું છે.
• નબળા મજૂર સંગઠનો: હંમેશા વિકસતી જતી કંપનીઓની સમાંતરે સસ્તા મજૂરોનો વધારાનો જથ્થો ઉપલબ્ધ હોવાથી યુનાઈટેડ સ્ટેટ્સમાં મજૂર સંગઠનોને નબળા બનાવ્યા છે.સભ્યોની સંખ્યા ઘટવા માંડે ત્યારે સંગઠનો તેમની અસરકારકતા ગુમાવે છે. પરિણામે કામદારો બદલવા સક્ષમ, ઓછુ વેતન આપતા તથા યુનિયન રહિત નોકરીનો એક માત્ર વિકલ્પ આપતા કોર્પોરેશનો પર આવા સંગઠનો ઓછુ પ્રભુત્વ ધરાવે છે.

ડિસેમ્બર ૨૦૦૭માં વિશ્વ બેન્ક (World Bank)ના અર્થશાસ્ત્રી બ્રાન્કો મિલાનોવિક (Branko Milanovic)એ વૈશ્વિક ગરીબી અને અસામનતા પરના અગાઉના પ્રાયોગિક સંશોધન સામે પ્રશ્નો ખડા કર્યા છે. તેમનું માનવું છે કે ખરીદ શક્તિમાં સમાનતાના સુધારેલા આંકડા સૂચવે છે કે અગાઉ માનવામાં આવતું હતું તેના કરતા વિકાસશીલ દેશોની હાલત વધારે ખરાબ છે. મિલાનોવિકે નોંધ્યું છે કે "પાછલા દસકામાં આપણી માહિતિ મુજબ દેશોની આવકનું રૂપાંતર થઈ રહ્યું હોવાના અથવા તેમાં નવો વળાંક આવ્યો હોવાના સેંકડો વિદ્ધત્તાપૂર્ણ લેખો પ્રકાશિત થયા છે, પરંતુ આ તમામ આંકડા ખોટા હતા."શક્ય છે કે નવી વિગતો સાથે અર્થશાસ્ત્રીઓ તેમની ગણતરી સુધારશે અને તેઓ એમ પણ માને છે કે વૈશ્વિક અસાનતા અને ગરીબી સ્તરના અંદાજ અંગેના નિર્દેશો નોંધપાત્ર માત્રામાં છે. વૈશ્વિક અસામનતા ૬૫ ગિનિ પોઈન્ટ્સ (Gini points) હોવાનો અંદાજ હતો, જ્યારે કે નવા આંકડા સૂચવે છે કે વૈશ્વિક અસામનતા ગિનિ માપદંડ મુજબ ૭૦ હતી.આંતરરાષ્ટ્રીય અસામનતાનું સ્તર આટલુ બધુ ઉંચુ હોય તેમાં કોઈ નવાઈ નથી, કારણ કે મહદઅંશે નમૂનાની જગ્યા જેટલી મોટી હોય અસામનતાનું સ્તર પણ તેટલુ ઉંચુ જ દર્શાવે છે.

વૈશ્વિકીકરણના ટીકાકારો કાયમથી ભારપૂર્વક જણાવતા આવ્યા છે કે કોર્પોરેટ હિતો મુજબ હંમેશા વૈશ્વિકીકરણની પ્રક્રિયા પાસે મધ્યસ્થી કરાવાય છે અને તેનાથી વૈકલ્પિક વૈશ્વિક સંસ્થા અને નીતિઓની શક્યતા ઉભી થાય છે, તેઓ માને છે કે આ સ્થિતિ સમગ્ર પૃથ્વીના ગરીબ અને કામકાજી વર્ગના નૈતિક દાવાઓ અને પર્યાવરણે લગતી ચિંતાઓની વધારે સમાન ધોરણે કાળજી રાખે છે.

ચળવળ ખૂબ વ્યાપક છે, તેમાં ચર્ચ સમૂહો, રાષ્ટ્રીય મુક્તિવાદી પક્ષો, ખેડૂત (peasant) સંગઠનવાદીઓ, બૌદ્ધિકો, કલાકારો, રક્ષણવાદી (protectionist)ઓ, અરાજકતાવાદી (anarchists)ઓ છે અને તેઓ પુનઃસ્થાનિયકરણ-વિકેન્દ્રીકરણ તથા અન્ય મુદ્દાઓનું સમર્થન કરે છે. કેટલાક સુધારાવાદી (reformist) છે, (મૂડીવાદના નિયંત્રિત-મધ્યમ સ્વરૂપની હિમાયત કરે છે) જ્યારે કે અન્ય લોકો વધારે ક્રાંતિ (revolution)કારી છે (તેમની દલીલ છે કે તેઓ જે માને છે તે મૂડીવાદ કરતાં વધારે માનવીય પદ્ધતિ છે) અને અન્યો છે પ્રગતિના વિરોધી (reactionary)ઓઃ તેઓ માને છે કે વૈશ્વિકીકરણથી રાષ્ટ્રીય ઉદ્યોગ અને રોજગારનો નાશ થાય છે.

તાજેતરના આર્થિક વૈશ્વિકીકરણના ટીકાકારોએ ઉપસ્થિત કરેલા મહત્વના મુદ્દાઓમાં બે દેશ વચ્ચે અને દેશની અંદરના વિસ્તારોમાં ઉભી થઈ રહેલી આવકની અસાનતાનો સમાવેશ થાય છે અને તેમનું કહેવું છે કે આ બધી પ્રક્રિયાઓના કારણે અસાનતા વધી રહી છે. ૨૦૦૧ના એક લેખમાં જણાવાયું હતું કે ૮માંથી ૭ માપદંડોને જોતા લાગે છે કે ૨૦૦૧માં પૂરા થતા ૨૦ વર્ષ દરમિયાન આવકની અસાનતા વધી છે.આ ઉપરાંત, "૧૯૮૦ના દસકાથી વિશ્વના નીચલા વિસ્તારોમાં આવકની વહેંચણી કદાચ સંપૂર્ણપણે પડી ભાગી છે." આ સાથે જ સંપૂર્ણ ગરીબી અંગેના વિશ્વ બેન્કના આંકડાઓને પણ પડકારવામાં આવ્યા છે. ૧૯૮૭થી ૧૯૯૮ દરમિયાન એક ડોલરપ્રતિદિનથી ઓછી કમાણી કરતા લોકોની સંખ્યા સ્થિર રહી હોવાના વિશ્વ બેન્કના દાવાઓ પ્રત્યે લેખમાં શંકા વ્યક્ત કરાઈ છે, કારણકે આ ગણતરીમાં પૂર્વગ્રહયુક્ત પદ્ધતિ અપનાવાઈ હતી.

અસમાનતા ઉડીને આંખે વળગે અને સંપૂર્ણ સ્વરૂપે દેખાય તે માટે એક ચાર્ટ છે, જેને શેમ્પેઈન ગ્લાસ અસર કહેવામાં આવે છે, ૧૯૯૨ સંયુક્ત રાષ્ટ્ર વિકાસ કાર્યક્રમ અહેવાલમાં દર્શાવાયુ હતું કે વૈશ્વિક આવકની વહેંચણી અત્યંત અસમાન છે, વિશ્વની વસતીના ૨૦% ધનવાનો ૮૨.૭% આવક પર નિયંત્રણ ધરાવે છે.

ડિસ્ટ્રિબ્યુશન ઓફ વર્લ્ડ જીડીપી, ૧૯૮૯

વસતીનો પાંચમો ભાગ	આવક
સૌધી વધુ ધનવાન	૮૨.૭%
બીજા ૨૦%	૧૧.૭%
ત્રીજા ૨૦%	૨.૩%
ચોથા ૨૦%	૧.૪%
સૌથી વધુ ગરીબ ૨૦%	૧.૨%

સ્રોતઃ સંયુક્ત રાષ્ટ્રનો વિકાસ કાર્યક્રમ.૧૯૯૨ માનવ વિકાસ અહેવાલ

મુક્ત વ્યાપાર (fair trade)ના સિદ્ધાંતમાં માનનારા અર્થશાસ્ત્રીઓનો દાવો છે કે અનિયંત્રિત મુક્ત વ્યાપાર (free trade)થી વધારે નાણાકીય સાધનો (financial leverage) ધરાવતા (એટલે કે ધનવાન) લોકોને ગરીબોના ભોગે લાભ થાય છે.

અમેરિકાના તીવ્ર રાજકીય પ્રભાવનો સમયગાળો અને અમેરિકાનની દુકાનો, બજારો અને અન્ય દેશોમાં વસ્તુઓ લઈ જવા સાથે અમેરિકીકરણ સંકળાયેલુ છે. તેથી વૈશ્વિકીકરણ, ઘણુ વધારે વૈવિધ્યકરણ ધરાવતી ઘટના છે, જે બહુપાર્શ્વીય રાજકીય વિશ્વ સાથે, વસ્તુઓ-બજારના વધારા સાથે અને આવી વસ્તુઓ દ્વારા દરેક દેશ સાથે સંકળાયેલી છે.

વૈશ્વિકીકરણના કેટલાક વિરોધીઓ આ ઘટનાને કોર્પોરેટવાદી (corporatist)ઓના હિતને પ્રોત્સાહન તરીકે જુએ છે.તેમનો એવો પણ દાવો છે કે કોર્પોરેટ એકમો (corporate entities)ની વધતી જતી શક્તિ અને સ્વાયત્તતા દ્વારા દેશોની રાજકીય નીતિઓને આકાર અપાય છે.

આંતરરાષ્ટ્રીય સામાજિક મંચ

જુઓ મુખ્ય લેખઃ યુરોપીયન સામાજિક મંચ (European Social Forum), એશિયન સામાજિક મંચ (Asian Social Forum), (આફ્રિકા સામાજિક મંચ), વિશ્વ સામાજિક મંચ (World Social Forum) (ડબલ્યુએસએફ).

૨૦૦૧માં પ્રથમ ડબલ્યુએસએફ એ બ્રાઝિલ (Brazil)માં પોર્ટો એલેગ્રે (Porto Alegre)ના સંચાલન માટે લેવાયેલુ પગલુ હતું.વિશ્વ સામાજિક મંચનું સૂત્ર હતુ, "અન્ય વિશ્વ શક્ય છે".ડબલ્યુએસએફની કામગીરી-સ્વરૂપ નક્કી કરવા માટે તેના સિદ્ધાંતોના પત્રનો અહીંયા સ્વીકાર થયો હતો.

ડબલ્યુએસએફ અંતરાલે યોજાતી બેઠક બન્યુઃ ૨૦૦૨ અને ૨૦૦૩માં પોર્ટો એલેગ્રે ખાતે બેઠકનું આયોજન થયું અને અમેરિકા દ્વારા ઈરાક પર થયેલા હુમલાના વિશ્વવ્યાપી વિરોધના જુવાળનું કેન્દ્ર બની. ૨૦૦૪માં તે મુંબઈ (Mumbai) (અગાઉ બોમ્બે તરીકે ઓળખાતુ ભારતનું શહેર) ખાતે યોજાઈ, જેથી એશિયા અને આફ્રિકાના વધુ લોકોનો સંપર્ક થઈ શકે. આખરી મુલાકાતમાં ૭૫,૦૦૦ પ્રતિનિધિઓએ ભાગ લીધો.

દરમિયાનમાં, ડબલ્યુએસએફનું ઉદાહરણ લઈને સ્થાનિક મંચો પણ બન્યા, જેમાં તેના સિદ્ધાંતોના પત્રનો સ્વીકાર થયો. પ્રથમ યુરોપીયન સામાજિક મંચ (European Social Forum) (ઈએસએફ)નું આયોજન નવેમ્બર ૨૦૦૨માં ફ્લોરેન્સ (Florence) ખાતે થયું. સૂત્ર હતું "યુદ્ધનો વિરોધ, વંશવાદનો વિરોધ અને નવ-સ્વાતંત્ર્યવાદનો વિરોધ".તેમાં ૬૦,૦૦૦ પ્રતિનિધિઓ જોડાયા અને યુદ્ધ વિરોધી જંગી દેખાવો સાથે તેનું સમાપન થયું. (આયોજકોના જણાવ્યા પ્રમાણે ૧૦,૦૦,૦૦૦ લોકો જોડાયા હતા)અન્ય બે ઈએસએફ પેરિસ અને લંડન ખાતે અનુક્રમે ૨૦૦૩ અને ૨૦૦૪માં યોજાયા.

તાજેતરમાં ચળવળની પાછળ સામાજિક મંચોની ભૂમિકા અંગે કેટલીક ચર્ચાઓ થઈ હતી. કેટલાક તેને "લોકપ્રિય યુનિવર્સિટી" તરીકે અને વૈશ્વિકીકરણની સમસ્યાથી અનેક લોકોને જાગૃત કરવાના પ્રસંગ તરીકે જુએ છે.પ્રતિનિધિઓ ચળવળમાં સુમેળ સ્થાપવા, સંગઠન બાબતે અને નવા અભિયાનના આયોજન માટે પોતાના પ્રયત્ન કેન્દ્રીત કરે તેવું અન્ય કેટલાક પસંદ કરે છે. આમ છતાં એવી દલીલો વારંવાર થાય છે કે અગ્રણી દેશોમાં (મોટાભાગના વિશ્વમાં) ડબલ્યુએસએફ એ ઉત્તરીય એનજીઓ અને દાતાઓ દ્વારા ચલાવાતા સ્વૈચ્છિક સંસ્થાના સંમેલનો કે જેઓ ગરીબોની લોકપ્રિય ચળવળ પ્રત્યે શત્રુતા ધરાવે છે તેના કરતાં સામાન્ય ચડિયાતુ છે.

આ પણ જુઓ

• પ્રાચીન વૈશ્વિકીકરણ (Archaic globalization)
• કોલંબિયન વિનિમય (Columbian Exchange)
• વિશ્વનાગરિક (Cosmopolitan)
• અવૈશ્વિકીકરણ (Deglobalization)
• વિકાસ વિવેચન (Development criticism)
• મુક્ત વ્યાપાર (Free Trade)
• વૈશ્વિક (Global)
• વિશ્વ નાગરિક ચળવળ (Global citizens movement)
• વૈશ્વિક ન્યાય (Global justice)
• વૈશ્વિક નીતિ સંસ્થા (Global Policy Institute)
• વૈશ્વિકતા (Globality)
• વૈશ્વિકીકરણ અને માંદગી (Globalization and disease)
• વૈશ્વિકીકરણ અને આરોગ્ય (Globalization and Health)
• વૈશ્વિકીકરણ ઈન્ડેક્સ (Globalization Index)
• વૈશ્વિક એકીકૃત ઉદ્યોગ (Globally Integrated Enterprise)
• મહા સંક્રમણ (Great Transition)
• નવી વિશ્વ શ્રેણી (New World Order)
• ઓફશોરિંગ (Offshoring)
• આઉટસોર્સિંગ (Outsourcing)
• ધી યુરોપીયન ગ્લોબલાઈઝેશન એડજસ્ટમેન્ટ ફંડ (The European Globalisation adjustment Fund)
• વૈશ્વિક અર્થતંત્ર (The Global Economy)
• આંતરરાષ્ટ્રીય ઈન્ડેક્સ (Transnationality Index)
• વિશ્વ અર્થતંત્ર (World economy)
• વિશ્વ-વ્યવસ્થા સિદ્ધાંત (World-systems theory)
• વર્લ્ડ ટ્રેડ ઓર્ગેનાઈઝેશન (World Trade Organization)

અન્ય વાંચન

• Barbara, Christopher (2008). International legal personality: Panacea or pandemonium? Theorizing about the individual and the state in the era of globalization. Saarbrücken: Verlag Dr. Müller. ISBN 3639115147.
• von Braun, Joachim (2007). Globalization of Food and Agriculture and the Poor. Oxford: Oxford University Press. ISBN 9780195695281.
• બસ્ટાર્ડેસ-બોઆડા, એલ્બર્ટ (૨૦૦૨), “વૈશ્વિકીકરણના યુગમાં વિશ્વભાષા નીતિઃ 'જટિલતા' સંદર્ભે વિવધતા અને પરસ્પર સંપર્ક", નોવ્સ એસએલ, રીવિસ્ટા ડે સોશિયોલિન્ગ્વિસ્ટિકા (બાર્સેલોના), http://www6.gencat.net/llengcat/noves/hm02estiu/metodologia/a_bastardas1_9.htm.
• Barzilai, Gad (2008). Beyond Relativism: Where is Political Power in Legal Pluralism. The Berkeley Electronic Press. પૃષ્ઠ 395–416. ISSN 1565-1509.
• Haggblade, Steven (2007). Transforming the Rural Nonfarm Economy: Opportunities and Threats in the Developing World. Johns Hopkins University Press. પૃષ્ઠ 512. ISBN 978-0-8018-8663-8.
• પીટર બર્જર (Peter Berger), વૈશ્વિક સંસ્કૃતિના ચાર ચહેરા (ધી નેશનલ ઈન્ટ્રેસ્ટ, ફોલ ૧૯૯૭)
• Friedman, Thomas L. (2005). The World Is Flat. New York: Farrar, Straus and Giroux. ISBN 0-374-29288-4. CS1 maint: discouraged parameter (link)
• Kitching, Gavin (2001). Seeking Social Justice through Globalization. Escaping a Nationalist Perspective. Penn State Press. ISBN 0271021624. CS1 maint: discouraged parameter (link)
• ગેર્નોટ કોહલેર અને એમિલિઓ જોસ ચેવ્સ (સંપાદકો) “વૈશ્વિકીકરણઃ ટીકાત્મક દ્રષ્ટિકોણ“ હૌપૌગ, ન્યૂયોર્કઃ નોવા સાયન્સ પબ્લિશર્સ (http://www.novapublishers.com/)આઈએસબીએન ૧-૫૯૦૩૩-૩૪૬-૨.સમિર અમિન (Samir Amin), ક્રિસ્ટોફર ચેસ ડુન (Christopher Chase Dunn), આંદ્રે ગુંડર ફ્રેન્ક (Andre Gunder Frank), ઈમેન્યુઅલ વોલેર્સ્ટેઈન (Immanuel Wallerstein)ના યોગદાન સાથે
• Mander, Jerry (1996). The case against the global economy : and for a turn toward the local. San Francisco: Sierra Club Books. ISBN 0-87156-865-9. CS1 maint: discouraged parameter (link)
• Murray, Warwick E. (2006). Geographies of Globalization. New York: Routledge/Taylor and Francis. ISBN 0415317991. CS1 maint: discouraged parameter (link)
• Sen, Amartya (1999). Development as Freedom. Oxford, New York: Oxford University Press. ISBN 019289330. CS1 maint: discouraged parameter (link)
• Smith, Charles (2007). International Trade and Globalisation, 3rd edition. Stocksfield: Anforme. ISBN 1905504101. CS1 maint: discouraged parameter (link)
• Sirkin, Harold L (2008). Globality: Competing with Everyone from Everywhere for Everything. New York: Business Plus. પૃષ્ઠ 292. ISBN 0446178292.
• Steger, Manfred (2003). Globalization: A Very Short Introduction. Oxford, New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-280359-X. CS1 maint: discouraged parameter (link)
• સ્ટેગર, મેનફ્રેડ બી., “વૈશ્વિકવાદઃ નવી બજાર વિચારધારા “ લેનહેમ, એમડી.: રોમેન એન્ડ લિટલફિલ્ડ પબ્લિશર્સ, સી૨૦૦૨.આઈએસબીએન ૦૭૪૨૫૦૦૭૨૧
• Stiglitz, Joseph E. (2002). Globalization and Its Discontents. New York: W.W. Norton. ISBN 0-393-32439-7. CS1 maint: discouraged parameter (link)
• Stiglitz, Joseph E. (2006). Making Globalization Work. New York: W.W. Norton. ISBN 0-393-06122-1. CS1 maint: discouraged parameter (link)
• ટૌશ, અર્નો (૨૦૦૮), ‘બહુસાંસ્કૃતિક યુરોપઃ વૈશ્વિક લિસ્બન પ્રક્રિયાની અસરો‘હૌપૌગ, એન.વાય. નોવા સાયન્સ પબ્લિશર્સ (માહિતિ માટેઃ https://www.novapublishers.com/catalog/).
• ટૌશ, અર્નો (Tausch, Arno) (૨૦૦૯), “ટાઈટેનિક ૨૦૧૦?યુરોપીયન સંઘ અને તેની નિષ્ફળ “લિસ્બન સ્ટ્રેટેજી“હૌપૌગ, એન.વાય. નોવા સાયન્સ પબ્લિશર્સ (માહિતિ માટેઃ https://www.novapublishers.com/catalog/).
• Wolf, Martin (2004). Why Globalization Works. New Haven: Yale University Press. ISBN 978-0300102529. CS1 maint: discouraged parameter (link)

બાહ્ય જોડાણો

ઢાંચો:Wiktionarypar2

• ૨૦૦૪ વિકાસ અને વૈશ્વિકીકરણ. હકીકતો અને આંકડા
• લેટિન બિઝનેસ ક્રોનિકલ, ડિસે.૧૦, ૨૦૦૮ લેટિન અમેરિકાનું વધારે વૈશ્વિકીકરણ
• આર્જેન્ટિના સેન્ટર ઓફ ઈન્ટરનેશનલ સ્ટડીસ
• અર્નો ટૌશ (૨૦૦૬), ‘“વોશિંગ્ટન“થી “વિયેના“ સમજૂતી તરફ“?વૈશ્વિકીકરણ અને વૈશ્વિક શાસન વ્યવસ્થાનું પરિમાણવાચક વિશ્લેષણ’.યુરોપીય સંઘ-લેટિન અમેરિકા અને કેરિબિયન સમિટ ૨૦૦૬ની ચર્ચા પ્રક્રિયા તરફ દોરી જવા માટે તૈયાર કરાયેલ દસ્તાવેજ, મે ૧૧, ૨૦૦૬ થી મે ૧૨, ૨૦૦૬, વિયેના, ઓસ્ટ્રિયા. સેન્ટ્રો આર્જેન્ટિનો ડે એસ્ટુડિઓસ ઈન્ટરનેસિઓનેલ્સ, બુએનોસ એઈરેસ
• અર્નો ટૌશ (૨૦૦૭), ‘“વિધ્વંસક સર્જન”?સમ લોંગ-ટર્મ શુમ્પેટેરિઅન રીફ્લેક્શન ઓન ધી લિસ્બન પ્રોસેસ’ એન્ટેલેક્વિયા ઈ-બુક્સ, યુનિવર્સિટી ઓફ કેડિઝ/માલ્ગા (સ્પેન), મ્યુનિચ પર્સનલ રેપેક આર્કાઈવ, ગ્લોબલ ડેવલપમેન્ટ નેટવર્ક, યુનિવર્સિટી ઓફ સસેક્સ અને યુનિવર્સિટી ઓફ કનેક્ટિકટ, આઈડિયાસ/રેપેક
• ઓનલાઈન ફ્રીલાન્સરો પર વૈશ્વિકીકરણની અસર
• મુક્ત વ્યાપારના પડકારોને આલિંગનઃ વૈશ્વિક અર્થતંત્રમાં સ્પર્ધાત્મકતા અને સમૃદ્ધિ વક્તવ્ય ફેડરલ રિઝર્વ (Federal Reserve) ચેરમેન બેન બેર્નેક (Ben Bernanke) દ્વારા
• વૈશ્વિકીકરણ વિશ્વને હચમચાવે છે બીબીસી ન્યૂઝ
• ગ્લોબલાઈઝેશનઃ વન્ડરલેન્ડ ઓર વેસ્ટ લેન્ડ મુર્રે વેઈડેન્બૌમ દ્વારા
• અસાનતા પ્રોજેક્ટ યુનિવર્સિટી ઓફ ટેક્સાસ (University of Texas) તરફથી
• યુસી રિવરસાઈડ (UC Riverside) ખાતે ઈન્સ્ટિટ્યુટ ફોર રીસર્ચ ઓન વર્લ્ડ-સીસ્ટમ્સ
• રીસાયલન્સ, પાનઆર્ચી એન્ડ વર્લ્ડ સીસ્ટમ્સ એનાલિસિસ ઈકોલોજી એન્ડ સોસાયટી (Ecology and Society) જરનલ દ્વારા
• રીથિંકિંગ ગ્લોબલાઈઝેશન બ્લોગ
• ઓઈસીડી વૈશ્વિકીકરણનું આંકડાશાસ્ત્ર
• વૈશ્વિકીકરણના સિદ્ધાંતો

મલ્ટિમીડિયા

• સીબીસી આર્કાઈવ્સ મોસ્કો મેકડોનાલ્ડ્સના પ્રારંભ પર સીબીસી ટેલિવિઝન અહેવાલ આપે છે - પૂર્વ સામ્યવાદી રાષ્ટ્રોમાં પશ્ચિમિ કારોબાર વિસ્તરી રહ્યો હોવાનું ઉદાહરણ.
• સ્ક્વિઝ્ડઃ ધી કોસ્ટ ઓફ ફ્રી ટ્રેડ ઈન ધી એશિયા-પેસિફિક ૨૦૦૭ થાઈલેન્ડ (Thailand) અને ફિલિપિન્સ (Philippines)માં વૈશ્વિકીકરણની અસરો અંગે ફિલ્મ.