સ્વતંત્ર પક્ષ

સ્વતંત્ર પક્ષ એક ભારતીય શાસ્ત્રીય ઉદારવાદી રાજકીય પક્ષ હતો, જે ૧૯૫૯થી ૧૯૭૪ સુધી અસ્તિત્વમાં હતો. સી. રાજગોપાલાચારીએ જવાહરલાલ નેહરુના વર્ચસ્વવાળી કોંગ્રેસના વધુને વધુ સમાજવાદી અને આંકડાકીય દૃષ્ટિકોણને પહોંચી વળવાની પ્રતિક્રિયામાં તેની સ્થાપના કરી હતી.

તેમાં સંખ્યાબંધ પ્રતિષ્ઠિત નેતાઓ હતા, જેમાં મોટા ભાગના જૂના કોંગ્રેસીઓ હતા. ઉદાહરણ તરીકે, ચક્રવર્તી રાજગોપાલાચારી, ટંગુતુરી પ્રકાશમ પંતુલુ, મીનુ મસાણી, એનજી રંગા, દર્શન સિંહ ફેરુમાન, ઉધમ સિંહ નાગોકે અને કન્હૈયાલાલ મુનશી. પક્ષની રચના માટે ઉશ્કેરણી એ ડાબેરી વળાંક હતો જે કોંગ્રેસે અવડી અને નાગપુરના ઠરાવોમાં લીધો હતો. સ્વતંત્ર પક્ષ "લાયસન્સ રાજ" નાબૂદ કરીને બજાર આધારિત અર્થવ્યવસ્થાની હિમાયત કરતો હતો, જો કે તેણે અનિયંત્રિત બજાર જેવી નીતિઓનો વિરોધ કર્યો હતો. સ્વતંત્રને ભારતીય રાજકીય સ્પેક્ટ્રમના આર્થિક જમણેરી સ્થળ પર માનવામાં આવે છે, પણ તે હિંદુ-રાષ્ટ્રવાદી ભારતીય જનસંઘની જેમ ધર્મ-આધારિત પક્ષ ન હતો. ૧૯૬૦માં રાજગોપાલાચારી અને તેમના સાથીદારોએ ૨૧ મુદ્દાનો ઢંઢેરો તૈયાર કર્યો હતો; જેમાં આઝાદીની લડત દરમિયાન નેહરુના સહયોગી અને અત્યાર સુધી કોંગ્રેસીઓ હોવા છતાં સ્વતંત્રતાની રચના શા માટે કરવી પડી હતી તે વર્ણવ્યું હતું. વડા પ્રધાન જવાહરલાલ નેહરુ સ્વતંત્ર પક્ષની ખૂબ ટીકા કરતા હતા, અને પક્ષને "પ્રમુખો, કિલ્લાઓ અને જમીનદારોના મધ્યમ યુગના" તરીકે ઓળખાવતા હતા.

ભારતની સ્વતંત્ર પાર્ટી

• 
  સી. રાજગોપાલાચારીએ સ્વતંત્ર પાર્ટીની સ્થાપના કરી હતી. અગાઉ, તેઓ ભારતના છેલ્લા ગવર્નર-જનરલ હતા અને ભારતના સર્વોચ્ચ નાગરિક પુરસ્કાર, ભારત રત્નના પ્રથમ પ્રાપ્તકર્તાઓમાંના એક હતા.
• 
  એનજી રંગા સ્વતંત્ર પાર્ટીના સ્થાપક સભ્ય હતા અને ઘણા વર્ષો સુધી તેના પ્રમુખ હતા.
• 
  જયપુરની મહારાણી અને કૂચ બિહારની રાજકુમારી ગાયત્રી દેવી સ્વતંત્ર પાર્ટીમાં સફળ રાજનેતા હતા.
• બેઝાવાડા રામચંદ્ર રેડ્ડી સ્વતંત્ર પાર્ટીના સ્થાપક સભ્ય હતા.
  બેઝાવાડા રામચંદ્ર રેડ્ડી સ્વતંત્ર પાર્ટીના સ્થાપક સભ્ય હતા.

ચૂંટણી ઇતિહાસ

૧૯૬૨ની સામાન્ય ચૂંટણીમાં, તેની રચના પછીની પ્રથમ ચૂંટણીમાં, સ્વતંત્રને કુલ મતોના ૭.૮૯ ટકા મત મળ્યા અને ત્રીજી લોકસભા (૧૯૬૨-૬૭)માં ૧૮ બેઠકો જીતી. તે ચાર રાજ્યો - બિહાર, રાજસ્થાન, ગુજરાત અને ઓરિસ્સામાં પ્રભુત્વ ધરાવતા કોંગ્રેસના મુખ્ય વિરોધ તરીકે ઉભરી આવ્યું હતું. ૧૯૬૭માં આગામી સામાન્ય ચૂંટણી સુધીમાં, સ્વતંત્ર ભારતના કેટલાક ભાગોમાં નોંધપાત્ર બળ બની ગયું હતું; તેણે ૮.૭ ટકા મતો જીત્યા અને ૪૪ બેઠકો સાથે ચોથી લોકસભા(૧૯૬૭-૭૧)માં એકમાત્ર સૌથી મોટો વિરોધ પક્ષ બન્યો. ૧૯૭૧માં સ્વતંત્ર પક્ષ મહાગઠબંધનમાં જોડાયો, જેનો હેતુ વડા પ્રધાન ઇન્દિરા ગાંધીને હરાવવાનો હતો. પાર્ટીએ ૩% મત મેળવીને આઠ બેઠકો મેળવી. પછીના વર્ષે ૧૯૭૨માં તેના સ્થાપક રાજગોપાલાચારીનું અવસાન થયું, અને સ્વતંત્રતા ઝડપથી ઘટી ગઈ. ૧૯૭૪ સુધીમાં તેના ઘણા સભ્યો ચરણ સિંહની આગેવાની હેઠળના ભારતીય લોકદળમાં જોડાવા સાથે તે વિસર્જન થઈ ગયો.

વર્ષ	ચૂંટણી	પ્રખ્યાત- </br> મત	બેઠકો
૧૯૬૨	૧૯૬૨ ભારતીય સામાન્ય ચૂંટણી	૭.૯ %	૧૮ / ૪૯૪
૧૯૬૭	૧૯૬૭ ભારતીય સામાન્ય ચૂંટણી	૮.૭ %	૪૪ / ૫૨૦
૧૯૭૧	૧૯૭૧ ભારતીય સામાન્ય ચૂંટણી	૩.૧ %	૮ / ૫૧૮

વિચારધારા

મૂળભૂત સિદ્ધાંતો

સૌપ્રથમ અને અગ્રણી સ્વતંત્ર પક્ષ 'ધર્મ, જાતિ, વ્યવસાય અથવા રાજકીય જોડાણના ભેદ વિના' સામાજિક ન્યાય અને તમામ લોકોની સમાન તક માટે પ્રતિબદ્ધ હતો.

પક્ષને લાગ્યું કે રાજ્ય દ્વારા ઓછામાં ઓછી હસ્તક્ષેપ સાથે વ્યક્તિઓને મહત્તમ સ્વતંત્રતા આપીને લોકોની પ્રગતિ, કલ્યાણ અને સુખ પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. રાજ્યએ તેના હસ્તક્ષેપને બદલે લોકોમાં અન્ય લોકોને મદદ કરવાની ભારતીય પરંપરાને પ્રોત્સાહન આપવું જોઈએ.

ખાસ કરીને, પક્ષનું માનવું હતું કે રાજ્યએ ભારતના બંધારણ દ્વારા બાંયધરી આપેલા મૂળભૂત અધિકારોનું પાલન કરવું જોઈએ અને ખાસ કરીને, જો વ્યક્તિઓની મિલકત જાહેર હેતુઓ માટે હસ્તગત કરવી હોય તો તેને વળતર આપવું જોઈએ. તે નાગરિકોને તેમના બાળકોને તેઓ ઇચ્છે તે રીતે શિક્ષિત કરવાની સંપૂર્ણ સ્વતંત્રતા આપવામાં પણ માનતો હતો. તેણે ખાદ્ય ઉત્પાદન વધારવાની જરૂરિયાતને ઓળખી અને ખેડૂતોને જમીનના સંપૂર્ણ અધિકારો અને કૃષિમાં ઉત્પાદન વધારવા માટે પ્રોત્સાહનો આપીને તે કરવાની માંગ કરી.

ઉદ્યોગમાં, તેણે ખાનગી સાહસોને પૂરક બનાવવા અને રેલ્વે જેવી રાષ્ટ્રીય સેવાઓમાં રાજ્યની હાજરીને માત્ર ન્યૂનતમ સુધી ઘટાડવાનો પ્રયાસ કર્યો. તે વેપાર અને વાણિજ્ય પરના નિયંત્રણોને દૂર કરવા માંગતો હતો. જો કે, તે ગેરવાજબી નફો, કિંમતો અને ડિવિડન્ડ સામે પ્રતિબદ્ધ હતો. તે કેપિટલ ગુડ્સ ઉદ્યોગો, ગ્રાહક માલ ઉદ્યોગો અને ગ્રામીણ અને નાના ઉદ્યોગોના વિકાસ પર સમાન ભાર મૂકવામાં માનતો હતો. કરવેરા અને રાજ્યના ખર્ચના ક્ષેત્રોમાં, તે કરકસરમાં માનતો હતો અને કહે છે કે રાજ્ય દ્વારા લેવામાં આવતો કરવેરો એ વહીવટ અને સામાજિક અને આર્થિક પ્રવૃત્તિઓને આગળ ધપાવવા માટે પૂરતો હોવો જોઈએ પરંતુ મૂડી નિર્માણ માટે નહીં; અને ખાનગી રોકાણને દબાવવું જોઈએ નહીં. સરકારે અસાધારણ રીતે મોટી ખાધ ચલાવવાથી અથવા વિદેશી લોન લેવાનું પણ ટાળવું જોઈએ જે ચૂકવવાની દેશની ક્ષમતાની બહાર છે. ખાસ કરીને, તેણે અમલદારશાહીના બિનજરૂરી વિસ્તરણનો પ્રતિકાર કર્યો.

અર્થવ્યવસ્થામાં રાજ્યના હસ્તક્ષેપને ઘટાડવા માટે ઊભા રહીને સ્વતંત્ર પાર્ટીએ શ્રમ માટે વાજબી સોદો, ઉત્પાદકતામાં વધારો કરવા માટે વેતન અને સામૂહિક રીતે સોદાબાજી કરવાનો કામદારોનો અધિકાર મેળવવા માટે પ્રતિબદ્ધતા દર્શાવી હતી. તેણે તેમના સભ્યોને તે પક્ષના મૂળભૂત સિદ્ધાંતોમાં સમાવિષ્ટ ન હોય તેવા કોઈપણ મુદ્દા પર પ્રશ્ન અને ટીકા કરવાની સંપૂર્ણ સ્વતંત્રતા પણ આપી.

અન્ય

પક્ષના મૂળભૂત સિદ્ધાંતોમાં વિદેશ નીતિ, રાષ્ટ્રભાષા, રાજ્ય પુનઃરચના અને ધાર્મિક અને સામાજિક સુધારા જેવા અનેક મુદ્દાઓ આવરી લેવામાં આવ્યા ન હતા.

પક્ષ સામાન્ય રીતે સામ્યવાદનો વિરોધ કરતો હતો અને ૧૯૬૯માં ભારત સરકારને તે સમયે ભારતમાં ૩ મુખ્ય સામ્યવાદી પક્ષો, જેમ કે સીપીઆઈ, સીપીઆઈ(એમ) અને નક્સલવાદીઓ પર સશસ્ત્ર સંઘર્ષો માટે ખુલ્લેઆમ અથવા મૌન સમર્થનને કારણે પ્રતિબંધ મૂકવા વિનંતી કરી હતી, જેને સ્વતંત્ર પક્ષે રાષ્ટ્ર માટે મોટા સુરક્ષા ખતરા તરીકે જોયા હતા.

વિદેશી બાબતોમાં તેણે બિન-જોડાણ અને યુએસએસઆર સાથે ગાઢ સંબંધનો વિરોધ કર્યો અને યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ અને પશ્ચિમ યુરોપ સાથે ઘનિષ્ઠ જોડાણની હિમાયત કરી.

ઘટાડો અને વારસો

સ્વાતંત્ર મુખ્યત્વે નિષ્ફળ ગયું કારણ કે ભારતીય રાજકારણમાં મધ્યવાદી પક્ષ માટે હજુ સુધી કોઈ જગ્યા ન'તી. ઉપરાંત, શ્રીમંત અને મધ્યમ ખેડુતો હજી કોંગ્રેસથી સંપૂર્ણ અને અફર રીતે વિમુખ થયા ન હતા, ખાસ કરીને કારણ કે સહકારી ખેતીને કોલ્ડ સ્ટોરેજમાં મૂકવામાં આવી હતી અને જમીનની ટોચમર્યાદાના કાયદાએ વાસ્તવમાં હાલના હોલ્ડિંગ્સ માટે થોડો ખતરો ઉભો કર્યો હતો. બીજી બાજુ, તેઓ ઘણી સરકારી નીતિઓ અને પગલાંના મુખ્ય લાભાર્થીઓ હતા: જમીનની આવકમાં ઘટાડો અને ગ્રામીણ ધિરાણની જોગવાઈ, સુધારેલ પરિવહન, સિંચાઈ અને વીજળીકરણ સહિત સેવાઓનું વિસ્તરણ. મોટા પ્રમાણમાં, વેપારી વર્ગે શોધી કાઢ્યું કે આયોજન, જાહેર ક્ષેત્ર અને સરકારી નિયમો તેના વિકાસને અવરોધતા નથી અને તેના બદલે, ઘણી બાબતોમાં, તેને વિકાસ કરવામાં મદદ કરે છે. મિશ્ર અર્થતંત્રે પણ તેના વિસ્તરણ માટે પૂરતો અવકાશ છોડી દીધો હતો. સૌથી ઉપર, તેના વિકાસલક્ષી અને સુધારાવાદી એજન્ડાને અનુસરવામાં અડગ હોવા છતાં, નેહરુ સરકાર મિલકતવાળા વર્ગો સાથે વ્યવહાર કરવામાં તદ્દન મધ્યમ અને સમાધાનકારી હતી. રાજકુમારો અને જમીનદારોનો પણ નાશ થયો ન હતો અને તેમને વળતર અને અન્ય આર્થિક રાહતોથી સાંત્વના આપવામાં આવી હતી. છેલ્લે, કોંગ્રેસના જમણેરીઓને સમજાયું કે જ્યાં સુધી નેહરુ જીવતા હતા ત્યાં સુધી દેશમાં તેમનું સ્થાન અવિશ્વસનીય હતું; તેથી, તે છોડવા માટે કોઈ ઝોક દર્શાવતો નથી. બીજી બાજુ, જ્યારે ૧૯૬૯માં કોંગ્રેસનું વિભાજન થયું અને કોંગ્રેસ (O) એક રાજકીય બળ તરીકે ઉભરી આવી, ત્યારે સ્વતંત્ર પક્ષ તરીકે સ્વતંત્રનું અસ્તિત્વ અદૃશ્ય થઈ ગયું, કારણ કે કોંગ્રેસ(O) જમણેરી પક્ષ તરીકે વધુ બળવાન હતું.

જ્યારે નાગભૈરવ જય પ્રકાશ નારાયણ, લોકસત્તા પાર્ટીના સ્થાપક-નેતા, 2014 માં પૂછવામાં આવ્યું કે શું તેઓ તેમની પાર્ટીને "સ્વતંત્ર પાર્ટીના આધુનિક જમાનાના પુનઃમૂર્ત સ્વરૂપ તરીકે જુએ છે", તેમણે જવાબ આપ્યો "મોટા પ્રમાણમાં, હા. . . . સ્વતંત્ર પાર્ટીના સ્થાપકો સ્વપ્નદ્રષ્ટા હતા અને જો ભારત તેમના નેતૃત્વને અનુસરે તો આપણે ચીન આજે આર્થિક રીતે જ્યાં છે ત્યાં રહી શક્યા હોત."