કામદેવ
| કામદેવ | |
|---|---|
પ્રેમ, કામવાસના | |
 અઢારમી સદીનું કાષ્ટ શિલ્પ | |
| અન્ય નામો | કંદર્પ, સ્મર, મીનકેતુ, અનંગ, અતનુ |
| જોડાણો | પ્રદ્યુમ્ન, વાસુદેવ |
| રહેઠાણ | કેતુમાલાવર્ષ |
| મંત્ર | કામગાયત્રી[૧] |
| શસ્ત્ર | મેઘધનુષ અને પુષ્પ |
| વાહન | પર્વત |
| જીવનસાથી | રતિ (દેવી), પ્રીતિ |
| માતા-પિતા | બ્રહ્મા |
કામદેવ ( સંસ્કૃત : कामदेव) એ હિંદુઓના પ્રેમના દેવતા છે.[૨] તેમનાં બીજા નામોમાં છે રાગબ્રીન્તા ( સ્નેહાન્કુર ), અનંગ (અશરીર ), કંદર્પ ( દેવતાઓની ઇચ્છાઓ પણ પૂરી કરનાર),[૩] [૪] મન્મથ (મન-મંથન) મનસીજ (મનથી ઉત્પન્ન જેને સંસ્કૃતમાં સૌમનસ કહેવાય છે), મદન (સૃષ્ટિને ઘેનમાં રાખનાર), રતિકાંતા (રતિનો સ્વામી), પુષ્પવાન, પુષ્પધન્વા (પુષ્પનું ધનુષ ધારણ કરનાર) અને કામ (કામના) . કામદેવ હિંદુ દેવી શ્રીના પુત્ર છે. બીજી તરફ તે ભગવાન કૃષ્ણના પુત્ર પ્રદ્યુમ્ન તરીકે અવતરે છે.[૨] તેમની પત્ની રતિ છે, જે કામનાની દેવી છે. વૈષ્ણવો તેમના આધ્યાત્મિક અસ્તિત્વને કૃષ્ણ સાથે સમાન માને છે.
વ્યુત્પત્તિ
[ફેરફાર કરો]સંસ્કૃત શબ્દ કામ-દેવનો અર્થ 'દૈવી પ્રેમ' અથવા 'પ્રેમનો દેવ' થાય છે. એટલે કે, માનવ મનમાં કામ કરતી હયાતી . દેવ શબ્દનો અર્થ થાય છે દૈવી અથવા સ્વર્ગીય; કામનો શાબ્દિક અર્થ થાય છે વાસના અથવા ઈચ્છા (ખાસ કરીને શારીરિક પ્રેમ અથવા જાતીય સંબંધમાં). વિષ્ણુ પુરાણ અને ભાગવત પુરાણમાં (5.18.15) દેવ કામ્યદેવ વિષ્ણુ કામદેવનું બીજું નામ છે. આ શબ્દનો ઉપયોગ ક્યારેક દેવતાઓ મદન અને શિવના નામ તરીકે વપરાય છે. સંસ્કૃત ગ્રંથ પ્રયાચિત પદ્યના લેખકનું નામ પણ કામદેવ છે. બીજી બાજુ, કૃષ્ણનું પણ બીજું નામ કામદેવ છે; કેટલીકવાર આ શબ્દનો ઉપયોગ કૃષ્ણના ઉપનામ તરીકે પણ થાય છે. અગ્નિનું બીજું નામ કામ છે. આ નામ ઋગ્વેદમાં પણ વપરાયું છે (ઋગ્વેદ 9, 113.11).[૪] અથર્વવેદમાં 'કામ' નો ઉપયોગ લૈંગિક ઇચ્છાના અર્થમાં નહીં, પરંતુ 'સમગ્ર વિશ્વની કલ્યાણ ઇચ્છા'ના અર્થમાં થાય છે.
આઇકોનોગ્રાફી
[ફેરફાર કરો]કામદેવની એક બાજુવાળા સુંદર યુવાન તરીકે કલ્પના કરવામાં આવે છે. કામદેવની નસકોરી સુંવાળી છે, કમર અને જાંઘ સુંવાળી છે; વાળ વાદળી અને વાંકડિયા છે. તેમની છાતી વિશાળ છે. તેમની આંખો, ચહેરો અને નખ રક્તિમ છે. શરીર પર બકુલની વાસ, મકર રાશિનું વાહન અને હાથમાં ધનુષ્ય છે. તેમનું ધનુષ્ય પુષ્પોનું બનેલું છે અને તે ધનુષ્યની પ્રત્યંચા મધમાખીઓથી બનેલી છે અને તીર પાંચ પ્રકારના સુગંધિત ફૂલો (અશોક, સફેદ અને વાદળી કમળ, મલ્લિકા અને આમ્રમંજરી)થી બનેલાં છે.[૫] [૬] કામદેવની પ્રાચીન ટેરાકોટા પ્રતિમા ઉત્તર પ્રદેશ, ભારતના મથુરા સંગ્રહાલયમાં સચવાયેલી છે.[૭]
પૌરાણિક કથા
[ફેરફાર કરો]
ઋગ્વેદ અને અથર્વવેદના વિવિધ શ્લોકોમાં કામદેવને લગતાં વિવિધ વિવરણ અને વાર્તાઓ જોવા મળે છે. જો કે, વિવિધ પુરાણોમાં વર્ણવ્યા મુજબ તેમની કિવદંતીઓ વધુ જાણીતી છે.[૫]
કામદેવના જન્મની કથા જુદા જુદા પુરાણોમાં જુદી જુદી રીતે વર્ણવવામાં આવી છે.[૮] કેટલીક દંતકથાઓ મુુજબ તેમનો જન્મ બ્રહ્માના મનમાંથી થયો હતો.[૯] વૈકલ્પિક રીતે, તે દેવી શ્રીના પુત્ર છે. કેટલીકવાર કામદેવને ઇન્દ્રની સેવામાં સંપૂર્ણ રીતે રોકાયેલા દેવતા તરીકે દર્શાવવામાં આવે છે.[૧૦] તેમની પત્ની રતિ મૃણાલયત બહુયુક્તા તથા ચક્ર તથા પદ્મ ધારિણી[૧૧] છે. કામદેવ વિશેના અનેક પ્રાચીન નાટકોમાં રતિ એક નાનું પાત્ર છે. તેનામાં પ્રેમના દેવતાના કેટલાક ગુણો પણ છે.[૧૨] દેવી વસંત હંમેશા કામદેવનો સાથ આપે છે.[૧૩] કામદેવે વિવિધ પૌરાણિક યુદ્ધોમાં ભાગ લીધો હતો. યોદ્ધા તરીકે તેમની સેનાની પણ જરૂર છે.[૧૪]
મત્સ્ય પુરાણ અનુસાર, વિષ્ણુ-કૃષ્ણ અને કામદેવ વચ્ચે ઐતિહાસિક સંબંધ છે.[૬] ગૌડિય પરંપરામાં કૃષ્ણને ક્યારેક કામદેવ તરીકે પૂજવામાં આવે છે. કૃષ્ણ-કેન્દ્રિત ગૌડિયા વૈષ્ણવવાદમાં, એવું માનવામાં આવે છે કે કામદેવ વાસુદેવ શિવ દ્વારા નાશ પામ્યા પછી કૃષ્ણનો એક ભાગ બન્યા હતા. આ સ્વરૂપમાં કામદેવ એવા સ્વર્ગના છોડના ઉપદેવ છે; જે દૈહિક ઇચ્છાઓને ઉત્તેજીત કરવામાં સક્ષમ છે. આ સ્વરૂપમાં કૃષ્ણની પત્ની રુક્મિણીના ગર્ભમાં કામદેવનો જન્મ થયો અને તેણે પ્રદ્યુમ્ન નામ ધારણ કર્યું. જોકે કેટલાક માને છે કે તે વિષ્ણુ વર્ગનો પ્રદ્યુમ્ન નથી. તેથી વૈષ્ણવો તેમને જીવતત્ત્વ વર્ગમાંથી માને છે. જો કે, દેવતા તરીકે તેમની વિશેષ શક્તિ દર્શાવીને, તે વિષ્ણુના પ્રદ્યુમ્ન વર્ગનો ભાગ બની ગયો. ષડગોસ્વામીના મતે, કામદેવ શિવના ક્રોધથી ભસ્મ થઈ ગયા અને વાસુદેવના શરીરનો ભાગ બની ગયા. પાછળથી રુક્મિણીના ગર્ભમાં તેનો જન્મ થયો. આ કારણોસર, એવું માનવામાં આવે છે કે તેઓ કૃષ્ણના અવતાર છે, તેથી તેમનામાં કૃષ્ણનો રંગ, દેખાવ અને ગુણો સ્પષ્ટ છે. [૧૫]
કામદેવના દેવતાના લક્ષણો નીચે મુજબ છે: તેના સાથીઓ છે કોયલ, પરબત, ભૃંગના ઝૂંડ, વસંતઋતુ અને હળવો પવન. આ બધા વસંતના પ્રતીકો છે. કામદેવનો તહેવાર હોળી, હોલિકા કે વસંત છે.
શિવ પુરાણ અનુસાર, કામદેવ સૃષ્ટિના સર્જનહાર બ્રહ્માના પુત્ર છે. સ્કંદપુરાણ સહિત અન્ય સ્રોત અનુસાર, કામદેવ પ્રસુતિના ભાઈ છે; આ બંને બ્રહ્માએ બનાવેલા શતરૂપાના સંતાનો છે. પાછળથી અંદાજો દર્શાવે છે કે તે વિષ્ણુનો પુત્ર હતો.[૧૬] જો કે, તમામ સ્રોત સંમત છે કે તેમણે પ્રસુતિ અને દક્ષની પુત્રી રતિ સાથે લગ્ન કર્યાં હતાં.
પૂજા
[ફેરફાર કરો]ક્લીં કામદેવાય વિદ્મહે પુષ્પાબનાયા ધીમહિ તન્નોહનઙ્ગા પ્રચોદયાત્ ।
કામદેવ પૂજા મંત્ર
ક્લીં કામદેવાય નમઃ ।
આ પણ જુઓ
[ફેરફાર કરો]નોંધ
[ફેરફાર કરો]- ↑ History of Dharmaśāstra.
- ↑ ૨.૦ ૨.૧ Sanford, A.W. (2005). "Shifting the Center: Yak&sdotu; as on the Margins of Contemporary Practice". 73 (1): 89–110. Cite journal requires
|journal=(મદદ) - ↑ Edgerton, F. (1912). "A Hindu Book of Tales: The Vikramacarita". 33 (3): 249–284. મેળવેલ 2008-07-06. Cite journal requires
|journal=(મદદ) - ↑ ૪.૦ ૪.૧ Monier-Williams Sanskrit-English Dictionary
- ↑ ૫.૦ ૫.૧ "A study of Kamadeva in Indian story literature". મૂળ માંથી ૨૦૦૯-૦૧-૧૪ પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2008-07-06. Cite journal requires
|journal=(મદદ) - ↑ ૬.૦ ૬.૧ Sanford, A.W. (2002). "Painting words, tasting sound: visions of Krishna in Paramanand's sixteenth-century devotional poetry". 70 (1): 55–81. Cite journal requires
|journal=(મદદ) - ↑ History of Indian Theatre By M. L. Varadpande. p.188. Published 1991, Abhinav Publications, ISBN 81-7017-278-0.
- ↑ Benton 2006
- ↑ Benton 2006
- ↑ Benton 2006
- ↑ Benton 2006
- ↑ Benton 2006
- ↑ Benton 2006
- ↑ Benton 2006
- ↑ Prabhupada, A.C.B.S. (1972). Kṛṣṇa, the Supreme Personality of Godhead. પૃષ્ઠ Ch. 55: Pradyumna Born to Kṛṣṇa and Rukmiṇī.
- ↑ The Book of Hindu Imagery: Gods, Manifestations and Their Meaning By Eva Rudy Jansen p. 93
સંદર્ભ
[ફેરફાર કરો]- Benton, Catherine (2006), God of desire: tales of Kamadeva in Sanskrit story literature, Albany, N.Y: State University of New York Press, pp. 236, ISBN 0-7914-6565-9