કાળકા માતા મંદિર, પાવાગઢ
| કાલિકા માતા મંદિર, પાવાગઢ | |
|---|---|
 કાળી માતાનું મંદિર અને પગથિયા | |
  Location in Gujarat માં સ્થાન  કાળકા માતા મંદિર, પાવાગઢ (ભારત) | |
| ભૂગોળ | |
| સ્થાન | પાવાગઢની ટેકરી |
| દેશ | ભારત |
| રાજ્ય | ગુજરાત |
| જિલ્લો | પંચમહાલ જિલ્લો |
| ઊંચાઇ | [convert: invalid number] |
| અક્ષાંસ-રેખાંશ | 22°27′40″N 73°30′42″E / 22.46111°N 73.51167°ECoordinates: 22°27′40″N 73°30′42″E / 22.46111°N 73.51167°E |
| સંસ્કૃતિ | |
| ગર્ભગૃહ | કાળીમાતા |
| મુખ્ય તહેવારો | નવરાત્રિ |
| સ્થાપત્ય | |
| સ્થાપત્ય | નાગર સ્થાપત્ય શૈલિ |
| ઇતિહાસ | |
| બાંધકામ તારીખ | ૧૦-૧૧ મી સદી |
| બાંધકામ કરનાર | વિશ્વામિત્ર ઋષિ |
કાળકા માતા મંદિર [૧]એ ગુજરાતના પંચમહાલ જિલ્લાના ચંપાનેર-પાવાગઢ પુરાતત્ત્વ ઉદ્યાન ક્ષેત્રમાં આવેલ, હિન્દૂ દેવી કાળકા માતાનું મંદિર છે. આ મંદિર પાવાગઢ પર્વતની ટોચ પર આવેલું છે. તેનું નિર્માણ ૧૦ મી અથવા ૧૧ મી સદીની આસપાસ થયું હતું. મંદિરમાં ત્રણ દેવીઓની મૂર્તિઓ છે: કેન્દ્રીય મૂર્તિ કાળકા માતાની છે, જેની ડાબી બાજુએ કાળી અને જમણી બાજુએ બહુચરમાતા ની મૂર્તિઓ છે. સુદ ૮ ના દિવસે મંદિર ખાતે મેળો ભરાય છે. જેમાં હજારો ભક્તો આવે છે. આ મંદિર એક શક્તિપીઠ છે. રોપ-વે દ્વારા સરળતાથી મંદિરમાં પહોંચી શકે છે.
ભૂગોળ[ફેરફાર કરો]
કાળકા માતા મંદિર ભારતના ગુજરાત રાજ્યમાં હાલોલની નજીક, [૨] દરિયાની સપાટીથી [૩] 762 metres (2,500 ft) ઊંચાઈ આવેલ મંદિર સંકુલ છે. આ મંદિર સંકુલ ચાંપાનેર-પાવાગઢ પુરાતત્ત્વીય ઉદ્યાનનો એક ભાગ છે, તથા યુનેસ્કો દ્વારા ઘોષિત વિશ્વ ધરોહર સ્થળ છે. [૪] આ મંદિર ગાઢ જંગલ વચ્ચે એક સીધા ખડક ઉપર આવેલું છે.
મુખ્ય રસ્તાથી ૫ કિ.મી.ના જેટલા જંગલમાંથી પસાર થતા માર્ગે મંદિર સુધી પહોંચી શકાય છે. [૩] આ રસ્તો પટાઇ રાવલના મહેલના ખંડેરોમાંથી પસાર થાય છે. વૈકલ્પિક રીતે, રોપ-વે (ઉડનખટોલા) દ્વારા પણ ઉપર પહોંચી શકાય છે, આ રોપ-વે ૧૯૮૬ માં શરૂ કરવામાં આવી હતી. [૫]
ઇતિહાસ[ફેરફાર કરો]
૧૦મી -૧૧ મી સદીમાં બંધાયેલ, કાળકા માતા મંદિર એ આ વિસ્તારનું સૌથી પ્રાચીન મંદિર છે. [૩] ગુજરાતના મેળાઓ અને તહેવારો માં આર. કે. ત્રિવેદીના જણાવ્યા મુજબ શરૂઆતમાં સ્થાનિક લેવા પાટીદાર લોકો અને રાજાઓ દ્વારા કાળકા માતાની પૂજા કરવામાં આવતી હતી, ત્યાર બાદ વિશ્વામિત્ર દ્વારા તેમનું આહ્વાન કરી પાવાગઢ શિખર પર સ્થાપિત કરવામાં આવ્યા હતા જ્યાં તેમને દુર્ગા અથવા ચંડીના સ્વરૂપ તરીકે પૂજવામાં આવે છે. આ મંદિર સાથે એક દંતકથા જોડાયેલી છે, એકવાર નવરાત્રીના તહેવાર દરમિયાન, મંદિરે ગરબાનું આયોજન કર્યું હતું, જેમાં સેંકડો ભક્તો એકઠા થયા હતા અને ભક્તિથી ગરબા લેતા હતા. આવી બિનશરતી ભક્તિ જોઈને દેવી મહાકાળી ખુદ સ્થાનિક મહિલાના વેશમાં ભક્તોની વચ્ચે આવ્યા અને તેમની સાથે નાચ્યા. તે સમયે, તે રાજ્યનો રાજા પટાઇ જયસિંહ પણ ભક્તો સાથે નાચતો હતો. તે સુંદર સ્ત્રીને જોઈ, તેની સુંદરતાથી મોહિત થઈ ગયો. વાસનાથી ભરેલા, રાજાએ તેનો હાથ પકડ્યો અને અયોગ્ય દરખાસ્ત કરી. દેવીએ તેને ત્રણ વાર હાથ છોડીને માફી માંગવા ચેતવણી આપી, પરંતુ રાજા કંઈપણ સમજવાની શક્તિ ગુમાવી ચૂક્યો હતો અને દેવીની વાત ન માન્યો. અંતે દેવીએ તેને શાપ આપ્યો કે તેના સામ્રાજ્યનું પતન થશે. ટૂંક સમયમાં એક મુસલમાન આક્રમણકારી મહમદ બેગડાએ રાજ્ય પર આક્રમણ કર્યું. પટાઇ જયસિંહ યુદ્ધમાં હારી ગયો અને મહમદ બેગડાએ તેને મારી નાખ્યો. [૬] પાવાગઢની કાલિકા માતાની પૂજા આદિવાસીઓ પણ કરે છે. [૧] ૧૫ મી સદીના નાટક ગંગાદાસ પ્રતાપ વિલાસમાં આ મંદિરનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું હતું. [૭] આ મંદિર કાળી માતાનું નિવાસસ્થાન હોવાનું માનવામાં આવે છે, અને તે શક્તિપીઠોમાંનું એક છે, [૮] દેવી સતીના પ્રતીકાત્મક અંગૂઠા અહીં પડ્યા હોવાનું પણ કહેવાય છે. [૯]
વાસ્તુકળા અને ફિટિંગ્સ[ફેરફાર કરો]
નાના અને સાદા મંદિરની સામે એક વિશાળ આંગણું છે જેની ચારે તરફ કિલ્લેબંધી કરવામાં આવી છે. યાત્રાળુઓના ધસારાને પહોંચી વળવા મંદિર લાંબા સમયગાળા સુધી ખુલ્લું રહે છે. [૩] દેવીને બલિ ચઢાવવા માટે મંદિરની સામે બે વેદીઓ છે, પરંતુ હવે લગભગ બેથી ત્રણ સદીઓથી કોઈપણ પ્રકારના પ્રાણી બલિ પર સખત પ્રતિબંધ છે. મંદિરમાં કાલી યંત્રની પૂજા કરવામાં આવે છે.
સંકુલને બે ભાગોમાં વહેંચાયેલું છે, ભોંયતળીએ હિન્દુ ધર્મસ્થાનોનો સમાવેશ થાય છે, જ્યારે મંદિરના છાપરા પર ગુંબજમાં મુસ્લિમ દરગાહ છે. [૧૦] ભોંયતળીયાના મુખ્ય મંદિરમાં ત્રણ દેવીની મૂર્તિઓ છે : મધ્યમાં કાળકા માતા (માથાના રૂપમાં દર્શાવવામાં આવી છે, જેને મુખવટા અને લાલ રંગથી ઓળખવામાં આવે છે [૩] ), જ્યારે મહાકાળી તેની જમણી બાજુએ આવેલી છે અને બહુચરા માતા તેમની ડાબી બાજુએ સ્થાપિત છે. જિર્ણોદ્ધાર પછી લગાડાવામાં આવેલી આરસની ફરસ લગભગ ૧૮૫૯ની છે.જે કાઠિયાવાડના લીંબડીના પ્રધાન દ્વારા દાન કરવામાં આવી હતી. ગુંબજવાળા મંદિરના ગુંબજમાં સુફી સંત સદન શાહ પીરની દરગાહ છે.
તહેવારો[ફેરફાર કરો]
આ મંદિર ગુજરાતમાં સૌથી મોટા પર્યટક અને યાત્રાધામોમાંનું એક છે, જે દર વર્ષે મોટી સંખ્યામાં લોકોને આકર્ષિત કરે છે. [૧૧] [૧૨] જીવન કાળ દરમ્યાન ઓછામાં ઓછી એક વખત અહીં યાત્રા કરવી એ ચૌધરી પરંપરા છે. [૧૩] કાળકા માતાના ભક્તો મંદિરમાં દર્શન કરી ઘંટ નાદ કરે છે. [૧૪] ચૈત્ર સુદ ૮ ના દિવસે મંદિરમાં દર વર્ષે એક મેળો ભરાય છે. ખાસ કરીને ચૈત્રની પૂર્ણિમા પર, એપ્રિલમાં અને ઓક્ટોબરમાં દશેરામાં, તમામ વર્ગના હિન્દુઓ મોટી સંખ્યામાં અહીં આવે છે. દર વર્ષે સપ્ટેમ્બર અને ઓક્ટોબરમાં નવરાત્રી દરમિયાન ખૂબ જ મોટી સંખ્યામાં ભક્તો એકઠા થાય છે અને ઉત્સવની ઉજવણી કરે છે. [ સંદર્ભ આપો ]
સંદર્ભ[ફેરફાર કરો]
- ↑ ૧.૦ ૧.૧ Stiglmayr, Elisabeth (1968). Acta ethnologica et linguistica. Universität Wien. Institut für Völkerkunde. પાનાઓ 25, 111. મેળવેલ 28 September 2012.
- ↑ Vyas, Rajni (2012). Gujarat Ni Asmita (5th આવૃત્તિ). Ahmedabad: Akshara Publication. પાનું 26.
- ↑ ૩.૦ ૩.૧ ૩.૨ ૩.૩ ૩.૪ "Pavagadh Hill/Kalika Mata Temple". The Official Website of Gujarat Tourism, Govt. of Gujarat. September 22, 2012. મૂળ માંથી 12 December 2010 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 29 September 2012.
- ↑ "Champaner-Pavagadh Archaeological Park". UNESCO. મેળવેલ 29 September 2012.
- ↑ "Usha Breco Limited | Maa Kalidevi". મૂળ માંથી 19 December 2011 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 29 September 2012.
- ↑ Burman, J. J. Roy (2005). Gujarat Unknown: Hindu-Muslim Syncretism and Humanistic Forays. Mittal Publications. પાનાઓ 79, 206–. ISBN 978-81-8324-052-9. મેળવેલ 28 September 2012.
- ↑ Śivānanda, Vi; Bhargava, Atul (2009). Champaner Pavagadh. Archaeological Survey of India. પાનું 33. ISBN 978-81-904866-2-0. મેળવેલ 28 September 2012.
- ↑ Srivastava, Vinod Chandra (2 January 2008). History of Agriculture in India, Up to C. 1200 A.D. Concept Publishing Company. પાનાઓ 702–. ISBN 978-81-8069-521-6. મેળવેલ 29 September 2012.
- ↑ "Pavagadh". Government of Gujarat. મેળવેલ 29 September 2012.
- ↑ Ruggles, D. Fairchild; Silverman, Helaine (15 June 2009). Intangible Heritage Embodied. Springer. પાનાઓ 85–. ISBN 978-1-4419-0071-5. મેળવેલ 28 September 2012.
- ↑ Unesco (30 September 2009). The world's heritage: a complete guide to the most extraordinary places. Collins. પાનું 730. ISBN 978-92-3-104122-8. મેળવેલ 28 September 2012.
- ↑ Srivastava, Mahesh Chandra Prasad (1978). Mother goddess in Indian art, archaeology & literature. Agam. પાનું 140. મેળવેલ 29 September 2012.
- ↑ Glatter, Augusta (1969). Contributions to the ethnography of the Chodhris, Surat District, Gujarat. Engelbert Stiglmayr. પાનું 25. મેળવેલ 29 September 2012.
- ↑ Gujarat State Gazetteers: Kheda. Directorate of Government Print., Stationery and Publications, Gujarat State. 1977. પાનું 163.