ભારતના રાષ્ટ્રપતિ

રાષ્ટ્રપતિ of ભારતીય ગણતંત્ર
ભારતનું રાષ્ટ્રચિહ્ન
ભારતનો રાષ્ટ્રધ્વજ
હાલમાં દ્રૌપદી મુર્મૂ  ૨૫ જુલાઇ ૨૦૨૨થી
માનદ્	માનનીય (ભારત અને કોમનવેલ્થ દેશોમાં) હીઝ એક્સલન્સી (ભારતની બહાર) મિ. પ્રેસિડેન્ટ (અનધિકૃત)
સ્થિતિ	રાષ્ટ્રના વડા
નિવાસસ્થાન	રાષ્ટ્રપતિ ભવન
નિમણૂક	ઇલેક્ટ્રોલ કોલેજ ઓફ ઇન્ડિયા
પદ અવધિ	પ વર્ષ લંબાવી શકાય છે
Precursor	ગવર્નર જનરલ ઓફ ઇન્ડિયા
પ્રારંભિક પદધારક	રાજેન્દ્ર પ્રસાદ (૧૯૫૦–૧૯૬૨)
સ્થાપના	ભારતનું બંધારણ ૨૬ જાન્યુઆરી ૧૯૫૦‌
નાયબ પદ	ભારતના ઉપરાષ્ટ્રપતિ
પગાર	₹૫,૦૦,૦૦૦ (US$૬,૬૦૦) (દર મહિને)
વેબસાઇટ	presidentofindia.nic.in

ભારતના રાષ્ટ્રપતિ ભારતીય ગણતંત્રના વડા અને ભારતીય સૈન્ય દળના કમાન્ડર-ઇન-ચીફ છે. તેઓ તમામ પ્રકારની કટોકટી લાદે છે અને દૂર કરે છે, યુદ્ધ / શાંતિની ઘોષણા કરે છે. તેઓ દેશના પ્રથમ નાગરિક છે. ભારતના રાષ્ટ્રપતિ ભારતીય નાગરિક હોવા જરૂરી છે.

સૈદ્ધાંતિક રીતે, રાષ્ટ્રપતિ પાસે પૂરતી શક્તિ છે. પરંતુ કેટલાક અપવાદો સિવાય, રાષ્ટ્રપતિના કાર્યાલયમાં આપવામાં આવેલી મોટાભાગની સત્તાઓ વાસ્તવમાં વડા પ્રધાનની આગેવાની હેઠળની મંત્રી પરિષદ દ્વારા ઉપયોગમાં લેવાય છે. ભારતના રાષ્ટ્રપતિ નવી દિલ્હીના રાષ્ટ્રપતિ ભવનમાં રહે છે, જેને રાયસીના હિલ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. રાષ્ટ્રપતિ કેટલી વખત પદ સંભાળી શકે તેની કોઈ મર્યાદા નથી. અત્યાર સુધી માત્ર પ્રથમ રાષ્ટ્રપતિ રાજેન્દ્ર પ્રસાદે આ પદ પર બે વખત પોતાનો કાર્યકાળ પૂરો કર્યો છે.

પ્રતિભા પાટીલ ભારતના ૧૨મા રાષ્ટ્રપતિ હતા અને આ પદ સંભાળનાર પ્રથમ મહિલા રાષ્ટ્રપતિ હતા. તેમણે ૨૫ જુલાઈ ૨૦૦૭ના રોજ પદ અને ગોપનીયતા ના શપથ લીધા હતા. હાલમાં ભારતના રાષ્ટ્રપતિ તરીકે દ્રૌપદી મુર્મૂ છે.

ઇતિહાસ

ભારત ૧૫ ઓગસ્ટ ૧૯૪૭ના રોજ બ્રિટનથી સ્વતંત્ર થયું અને વચગાળાની વ્યવસ્થા હેઠળ દેશ કોમનવેલ્થ ડોમિનિયન બન્યો. આ વ્યવસ્થા હેઠળ, ભારતના ગવર્નર જનરલની સ્થાપના ભારતના રાજ્યના વડા તરીકે કરવામાં આવી હતી, જેમની નિમણૂક બ્રિટિશ ભારતમાં બ્રિટનના વચગાળાના રાજા જ્યોર્જ છઠ્ઠા દ્વારા કરવામાં આવી હતી, જે અંગ્રેજોને બદલે ભારતના વડા પ્રધાનની સલાહથી કરવામાં આવી હતી.

આ એક અસ્થાયી માપદંડ હતો, પરંતુ ભારતીય રાજકીય વ્યવસ્થામાં સામાન્ય રાજાનું અસ્તિત્વ ચાલુ રાખવું એ ખરેખર સાર્વભૌમ રાષ્ટ્ર માટે યોગ્ય વિચાર નહોતો. આઝાદી પહેલા ભારતના છેલ્લા બ્રિટિશ વાઇસરોય લોર્ડ માઉન્ટબેટન ભારતના પ્રથમ ગવર્નર જનરલ બન્યા હતા. તેમણે ટૂંક સમયમાં ચક્રવર્તી રાજગોપાલાચારીને પદ સોંપ્યું, જેઓ ભારતના એકમાત્ર ભારતીય મૂળના ગવર્નર જનરલ બન્યા.

રાષ્ટ્રપતિની ચુંટણી

ભારતના રાષ્ટ્રપતિ કલમ ૫૫ મુજબ પ્રમાણસર પ્રતિનિધિત્વ પ્રણાલીની સિંગલ ટ્રાન્સફરેબલ વોટ સિસ્ટમ દ્વારા ચૂંટાય છે. રાષ્ટ્રપતિની પસંદગી ભારતની સંસદના બે ગૃહો (લોકસભા અને રાજ્યસભા) તેમજ રાજ્યની ધારાસભાઓ (વિધાનસભાઓ)ના ચૂંટાયેલા સભ્યો દ્વારા પાંચ વર્ષની મુદત માટે કરવામાં આવે છે.

ભારતના કોઈપણ નાગરિક કે જેની ઉંમર ૩૫ વર્ષ કે તેથી વધુ છે તે આ પદ માટે ઉમેદવાર બની શકે છે. રાષ્ટ્રપતિ પદ માટેનો ઉમેદવાર લોકસભાના સભ્ય બનવા માટે લાયકાત ધરાવતો હોવો જોઈએ અને સરકાર હેઠળ કોઈ લાભનું પદ ધરાવતો ન હોવો જોઈએ. સુપ્રીમ કોર્ટને રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણી સંબંધિત કોઈપણ વિવાદનો નિર્ણય કરવાનો અધિકાર છે.

ન્યાયિક સત્તાઓ

બંધારણની કલમ ૭૨ રાષ્ટ્રપતિને ન્યાયિક સત્તા આપે છે કે તે સજાને નાબૂદ કરી શકે છે, માફ કરી શકે છે, પાછી ખેંચી શકે છે, માફ કરી શકે છે, બદલી શકે છે.

દયા: વ્યક્તિને થયેલી સંપૂર્ણ સજા અને પ્રતીતિ અને ગેરલાયકાતને બાજુ પર રાખવી અને તેને એવી સ્થિતિમાં મૂકવો કે જાણે તેણે કોઈ ગુનો કર્યો ન હોય. આ લાભ સંપૂર્ણ અથવા આંશિક રીતે આપવામાં આવે છે અને સજા ભોગવતા પહેલા અથવા પછી આપી શકાય છે.

પરિવર્તન: કઠોર સજા ને સામાન્ય અથવા હળવી સજામાં બદલી નાખવી, જેમ કે સશ્રમ સજા ને શ્રમ હટાવી સામાન્ય સજામાં બદલી દેવી.

નિવારણ: સજાની મુદત ઘટાડી દેવી પરંતુ તેનો સ્વભાવ બદલવો નહીં.

વિરામ: સજા માં માફી આપવી, તે ખાસ પરિસ્થિતિ માં પર ઉપલબ્ધ છે જેમ કે સગર્ભા સ્ત્રી માટે સજામાં ઘટાડો કરવો.

વિલંબ: સજાના અમલમાં વિલંબ, ખાસ કરીને ફાંસીની સજાના કિસ્સામાં

રાષ્ટ્રપતિની માફીની સત્તા સંપૂર્ણપણે તેમની ઇચ્છા પર નિર્ભર છે.

રાષ્ટ્રપતિની સંસદીય શક્તિ

રાષ્ટ્રપતિ સંસદનો એક ભાગ છે. તેમની મંજુરી વિના કોઈપણ બિલ ગૃહમાં પસાર થઈ શકતું નથી કે લાવી શકાતું નથી.

રાષ્ટ્રપતિની વિવેકાધીન સત્તાઓ

1. કલમ ૭૪ મુજબ
2. કલમ ૭૮ મુજબ, વડાપ્રધાન સમય સમય પર રાષ્ટ્રપતિને મળશે અને રાજ્યની બાબતો અને ભવિષ્યના બિલો વિશે માહિતી આપશે, આ રીતે, કલમ ૭૮ મુજબ, રાષ્ટ્રપતિને માહિતી મેળવવાનો અધિકાર છે, આ કલમ વડા પ્રધાન પર બંધારણીય જવાબદારી મૂકે છે. આ અધિકારનો ઉપયોગ રાષ્ટ્રપતિ કોઈપણ સમયે કરી શકે છે, આ દ્વારા તેઓ મંત્રી પરિષદને બિલ અને નિર્ણયોના પરિણામો વિશે ચેતવણી આપી શકે છે.
3. જ્યારે કોઈપણ રાજકીય પક્ષ લોકસભામાં બહુમતી મેળવી શક્યો ન હોય, તો તે તેની વિવેકબુદ્ધિ અનુસાર વડાપ્રધાનની નિમણૂક કરશે.
4. સસ્પેન્શન વીટો/પોકેટ વીટો પણ વિવેકાધીન શક્તિ છે
5. સંસદના ગૃહોને બોલાવવા
6. જો મંત્રી પરિષદ પાસે બહુમતી ન હોય તો લોકસભાનું વિસર્જન.
7. કલમ ૭૬(૩) મંત્રી પરિષદને સંયુક્ત જવાબદારી આપે છે. રાષ્ટ્રપતિ મંત્રી પરિષદને વ્યક્તિગત રીતે મંત્રી દ્વારા લેવામાં આવેલ કોઈપણ નિર્ણય પર સંયુક્ત રીતે વિચાર કરવા માટે બોલાવી શકે છે.

બંધારણ હેઠળ રાષ્ટ્રપતિનું પદ

રામજસ કપૂર કેસ અને શેર સિંહ કેસમાં ચુકાદો આપતાં સુપ્રીમ કોર્ટે કહ્યું કે સંસદીય સરકારમાં વાસ્તવિક કાર્યકારી સત્તા મંત્રી પરિષદમાં હોય છે. ૪૨, ૪૪મા સુધારા પહેલા, કલમ ૭૪ નું લખાણ હતું કે વડા પ્રધાનની અધ્યક્ષતામાં મંત્રીમંડળ હશે જે રાષ્ટ્રપતિને સલાહ અને મદદ કરશે. આ લેખમાં એ જણાવ્યું નથી કે તે આ સલાહ સ્વીકારવા માટે બંધાયેલા હશે કે નહીં. માત્ર અંગ્રેજી પરંપરા મુજબ જ તે બાધ્ય હતા. ૪૨મા સુધારા દ્વારા, કલમ ૭૪ ના લખાણમાં ફેરફાર કરવામાં આવ્યો હતો અને રાષ્ટ્રપતિ સલાહ મુજબ કાર્ય કરવા માટે બંધાયેલા હતા. ૪૪મા સુધારા દ્વારા કલમ ૮૪ ફરીથી બદલવામાં આવી. હવે રાષ્ટ્રપતિ પુનઃવિચાર માટે તેમને આપવામાં આવેલી સલાહ પરત કરી શકે છે પરંતુ તેમને બીજી વખત મળેલી સલાહ મુજબ કામ કરવું પડશે.

ભારતના રાષ્ટ્રપતિઓ

મુખ્ય લેખ: ભારતના રાષ્ટ્રપતિઓની યાદી