મુંબઈ ગુજરાતી નાટક મંડળી

મુંબઈ ગુજરાતી નાટક મંડળી

સ્થાપના	1878 (1878)
વિઘટન	1948 (1948)
પ્રકાર	થિએટર મંડળી
હેતુ	ગુજરાતી રંગભૂમિ
સ્થાન	મુંબઈ

ગુજરાતી નાટક મંડળી (૧૮૭૮–૮૯) અને તેની અનુગામી મુંબઈ ગુજરાતી નાટક મંડળી (૧૮૮૯–૧૯૪૮) એ બોમ્બે, બ્રિટિશ ભારતની થિયેટર કંપની હતી. તેણે ગુજરાતી રંગભૂમિમાં સો કરતાં વધુ નાટકોનું નિર્માણ કર્યું હતું તેમજ ઘણા મોટા કલાકારો અને દિગ્દર્શકોની તાલીમ અને પરિચય સાથે ઘણું યોગદાન આપ્યું હતું.

ઇતિહાસ

ગુજરાતી નાટક મંડળી (૧૮૭૮–૮૯)

ગુજરાતી નાટક મંડળીના પાયા પર ગુજરાતી રંગભૂમિની સ્થાપના થઈ હતી. પારસી થિયેટર કંપનીના માલિક ફ્રેમજી ગુસ્તાદજી દલાલ સાથેના અસંતોષના જવાબમાં તેની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી. નાટ્યકાર રણછોડભાઈ દવે, જેમણે અગાઉ નાટક ઉત્તેજક મંડળી (૧૮૭૫-૯૪) સાથે કામ કર્યું હતું, તેમણે શરૂઆતમાં ગુજરાતી શિક્ષકોના કલાપ્રેમી જૂથ તરીકે શરૂ થયેલી નવી મંડળીની શરૂઆત અને સંચાલનમાં મદદ કરી હતી. ૫ જૂન ૧૮૭૮ના રોજ ત્રણ ભાગીદારો, જયશંકર સર્વેશ્વર, નરોત્તમ ભાઈચંદ અને શિવશંકર કરસનજીએ કંપનીની સહ-સ્થાપના કરી હતી, જે પાછળથી મહેતાજીની થિયેટર કંપની તરીકે જાણીતી થઈ. પાછળથી તેમાં માણેકરામ ધીરજરામ, દામોદર રતનસી સોમાણી અને લાલજી કરસનજી નવા ભાગીદાર તરીકે જોડાયા. ભાગીદારો કંપનીના વિવિધ વિભાગો માટે જવાબદાર હતા. સર્વેશ્વર કંપનીના મેનેજર અને ડિરેક્ટર હતા. કંપનીએ કોઈપણ પારસી પ્રભાવથી મુક્ત, શુદ્ધ ગુજરાતી સંસ્કૃતિથી પ્રભાવિત થિયેટરની પહેલ કરી હતી.

કંપનીએ સૌપ્રથમ લલિતા દુખદર્શકનું નિર્માણ કર્યું હતું, જે રણછોડભાઈ દવે દ્વારા લખાયેલ અને દિગ્દર્શિત સુધારાવાદી નાટક હતું. તેનું પ્રીમિયર ૬ જાન્યુઆરી ૧૮૭૮ના રોજ વિક્ટોરિયા થિયેટરમાં ૧૨૦૦ પ્રેક્ષકોની સામે યોજાયું હતું. પાંચ ખંડ અને ચોત્રીસ દૃશ્યો સાથે તે ગુજરાતી ભાષામાં પ્રથમ સામાજિક કરુણ નાટિકા હતી. તેમાં નંદનના પાત્ર સહિત વીસ પાત્રો હતા. નાટકના પાત્ર નંદનનું નામ મૂર્ખનો પર્યાય બની ગયું હતું.

દવેએ બીજું નાટક નળ દમયંતી લખ્યું અને દિગ્દર્શિત કર્યું, જે સફળ પણ થયું. અન્ય નાટકો, હરિશ્ચંદ્ર, મદાલસા અને ઋતુધ્વજ અને બાણાસુર મદમર્દન પણ કંપની દ્વારા બનાવવામાં આવ્યા હતા.

ખંભાતના છોટાલાલ મુલચંદ કાપડિયાએ અન્ય બે ભાગીદારો સાથે ગુજરાતી નાટક મંડળી ખરીદી લીધી. થિયેટર અભિનેતા-દિગ્દર્શક દયાશંકર વિસનજી ભટ્ટ ઉર્ફે દયાશંકર ગીરનારાએ તેનું નામ બદલીને મુંબઈ ગુજરાતી નાટક મંડળી રાખ્યું અને તેની આગળની પ્રગતિનું માર્ગદર્શન આપ્યું.

ઉદય અને પ્રશંસા (૧૮૮૯-૧૯૨૨)

મુલાણી દ્વારા લખાયેલ વિક્રમચરિત (૧૯૦૦)માં જેઠાલાલ નાયક, દયાશંકર વસનજી અને જયશંકર (લાખડવાલા)

મૂળશંકર મૂલાણીના લોકપ્રિય નાટક સૌભાગ્ય સુંદરી (૧૯૦૧)માં બાપુલાલ નાયક અને જયશંકર સુંદરી

ગેટી થિયેટર, બોમ્બે, ૧૯૦૪માં કમલતા નાટકમાં બાપુલાલ નાયક (ડાબે) અને જયશંકર સુંદરી

મુલાણી દ્વારા લખાયેલ નંદબત્રીસી (૧૯૦૬)માં બાપુલાલ નાયક, દયાશંકર ઓઝા અને મોહન મારવાડી

સ્નેહ સરિતાની એક જાહેરાત, નાટક (૧૯૧૫)

૧૯૧૫માં સ્નેહ-સરિતા નાટકમાં જયશંકર ભોજક 'સુંદરી' સાથે બાપુલાલ નાયક (ડાબે).

નવી કંપનીનું ઉદઘાટન ૨૯ જૂન ૧૮૮૯ ના રોજ બોમ્બેના શેરીફ અને નડિયાદના વતની ઝવેરીલાલ ઉમિયાશંકર યાજ્ઞિક દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું, જેમાં મણિલાલ નભુભાઈ દ્વિવેદીની કાન્તા પર આધારિત કુલીન કાંતા અથવા વનરાજવિજયના અભિનયની શરૂઆત કરવામાં આવી હતી. તેનું દિગ્દર્શન ગિરનાર દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું. દ્વિવેદીએ પર્ફોર્મન્સની જાહેરાત જોઈ અને બોમ્બેમાં ગોવર્ધનરામ ત્રિપાઠીને તેમની પરવાનગી વિના નાટક કરવા બદલ કાનૂની નોટિસ મોકલવા કહ્યું. દયાશંકર નડિયાદ ગયા અને દ્વિવેદીને મળ્યા જ્યાં તેમણે માફી માંગી, તેમને બોમ્બે લઈ ગયા, હીરાની વીંટી આપી અને ૪૦૦ થી ૫૦૦ રૂપિયામાં બીજું નાટક લખવા વિનંતી કરી. દ્વિવેદીએ વીંટી સ્વીકારી ન હતી પરંતુ તેમના માટે બીજું નાટક નૃસિંહાવતાર લખવા સંમત થયા હતા. નવું નાટક ૧૮ ફેબ્રુઆરી ૧૮૯૯ના રોજ મંચન કરવામાં આવ્યું હતું પરંતુ વ્યાવસાયિક રીતે નિષ્ફળ ગયું કારણ કે દિગ્દર્શક અને મુખ્ય અભિનેતા પારસી હતા.

ગીરનાર હેઠળ, કંપનીએ ઉત્કૃષ્ટ દેખાવ કર્યો અને ઘણા પ્રતિભાશાળી અભિનેતાઓ અને સ્વપ્નદ્રષ્ટા દિગ્દર્શકો તેમજ પ્રતિષ્ઠિત નાટ્યકારોને ખેંચી લાવ્યા હતા, જેમાં કેટલાક સાહિત્યિક વર્તુળોમાંથી પણ સામેલ છે. ૧૯૯૦ ના દાયકામાં, મૂળશંકર મુલાણી એક મુખ્ય નાટ્યકાર હતા જેમણે ઇતિહાસ અને પૌરાણિક કથાઓ પર આધારિત ઘણા નાટકો લખ્યા હતા. ત્યારે બાપુલાલ નાયક કંપનીના અગ્રણી અભિનેતા હતા.

શાંકુન્તલ (૧૮૮૯) અને રાજબીજ (૧૮૯૧) સફળ રહ્યા હતા. કુંદબાળા (૧૮૯૨)માં એક રજવાડા અને બ્રિટિશ રાજ વચ્ચેનો સંબંધ દર્શાવાયો હતો જેના પગલે, બ્રિટિશ સત્તાવાળાઓ દ્વારા સેન્સરશીપની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી. તે પછી સફળ નાટકો મૂળરાજ સોલંકી (૧૮૯૫) અને કરણઘેલો (૧૮૯૬, નંદશંકર મહેતાના કરણઘેલો) પર આધારિત હતા. બેરિસ્ટર (૧૮૯૭) એક એવા યુવક વિશે હતા જે પશ્ચિમી વિશ્વ પ્રત્યેના આકર્ષણને કારણે બરબાદ થઈ ગયો હતો.

બાપુલાલ નાયક સ્ટેજ પ્લાનિંગ અને થિયેટર કંપનીના સંચાલનમાં પણ સામેલ હતા. ૧૮૯૯ માં, તે અને મુલાણી કંપનીમાં ભાગીદાર બન્યા, દરેક કંપનીનો ૬ % હિસ્સો ધરાવે છે.

જયરાજ (૧૮૯૮) અને અજબકુમારી (૧૮૯૯) બોમ્બેમાં પ્લેગની ઘટનાને કારણે શરૂઆતમાં સફળ થયા ન હતા. જ્યારે તેઓ ૧૯૧૨-૧૩માં ફરીથી રજૂ કરવામાં આવ્યા ત્યારે તેઓ સફળ બન્યા હતા. કંપનીની નાણાકીય સ્થિતિ કથળી હોવા છતાં, શામળ ભટ્ટની સિંહાસન બત્રીસી પર આધારિત વિક્રમચરિત્ર (૧૯૦૦) નાણાંકીય રીતે સફળતા મેળવી અને કંપનીને પુનઃ સંતુલિત કરવામાં મદદ કરી હતી. અગાઉ સંમત થયેલી રકમ ન મળવાને કારણે દુઃખી થઈને મુલાણીએ કંપની છોડી દીધી હતી.

મુલાણી કંપનીમાં પાછા ફર્યા અને સૌભાગ્ય સુંદરી (૧૯૦૧) નાટક ફરીથી લખ્યુ હતું, જે શેક્સપિયરના ઓથેલોનું રૂપાંતરણ છે. કંપનીએ ૧૯૦૧માં ૧૨ વર્ષની વયના જયશંકર ભોજકને રજૂ કર્યા, જેમણે મુખ્યત્વે સ્ત્રી પાત્ર તરીકે અભિનય કર્યો કારણ કે તે સમયમાં થિયેટરમાં સ્ત્રીઓને મંજૂરી ન હતી. તેણે બાપુલાલ નાયકની સામે સૌભાગ્ય સુંદરીમાં મહિલા પાત્ર તરીકે દેસડેમોના ની ભૂમિકા ભજવી હતી. આ નાટક સફળ રહ્યું અને જયશંકરને જીવનપર્યંત તેમનું સુંદરી ('સુંદર સ્ત્રી') મળ્યું. આ જોડીએ ટૂંક સમયમાં જ ખ્યાતિ મેળવી અને જુગલ જુગારી (જુગલ ધ ગેમ્બલર, ૧૯૦૨), કમલતા (લવસ્ટ્રક ગર્લ, ૧૯૦૪), મધુ બંસરી (સ્વીટ ફ્લુટ, ૧૯૧૭), સ્નેહ સરિતા (૧૯૧૫), વિક્રમ ચરિત્ર (૧૯૦૨), દાગે હસરત (૧૯૦૧) સહિત અનેક સફળ નાટકોમાં સાથે અભિનય કર્યો. તેમની જોડી ૧૯૩૨ સુધી ચાલુ રહી. પ્રભાશંકર 'રામાણી'એ અનેક નાટકોમાં અભિનય કર્યો અને ખ્યાતિ પણ મેળવી. કંપનીએ ૧૯૦૫-૦૬માં કરાચીની પણ યાત્રા કરી હતી જ્યાં ગુંડાઓ દ્વારા તેમના પર હુમલો કરવામાં આવ્યો હતો તેમજ સુંદરીના અપહરણની અફવા પણ ફેલાઈ હતી.

સંગીત દિગ્દર્શક વાડીલાલ શિવરામ નાયકે લગભગ ચાલીસ નાટકોમાં ૫૦૦ થી વધુ ગીતોની રચના કરી હતી. આમાંથી લગભગ સો ગુજરાતના નાટક-ગીતોની સરગમ (ગુજરાતી નાટકોમાં ગીતોની નોંધ, ૧૯૫૬) માં પ્રકાશિત થયા હતા.

નાયકે નંદ-બત્રીસી (૧૯૦૬), ચંદ્રભાગા (૧૯૦૯), નવલશા હિરજી (૧૯૦૯), આનંદલહરી (૧૯૧૯) અને સૌભાગ્યનો સિંહ (૧૯૨૫) નામનું પ્રહસન લખ્યું હતું.

જ્યારે મુલાણીના ત્રણ નાટકો નિષ્ફળ ગયા, ત્યારે કંપનીએ નૃસિંહ વિભાકર દ્વારા લખાયેલા રાષ્ટ્રવાદી નાટકોનું મંચન કરવાનું પસંદ કર્યું. આ નાટકો પૌરાણિક કથા જેવા લોકપ્રિય વિષયોમાંથી પ્રેરણા લેવાને બદલે વાર્તા અને વિષયો સાથે પ્રયોગ કરે છે તેમજ સમકાલીન વિષયો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. તેમના નાટક સ્નેહસરિતા (૧૯૧૫)માં ભારતીય સ્વતંત્રતા ચળવળમાં ભાગ લેતી મહિલાનું મુખ્ય પાત્ર હતું. તેમના અન્ય નાટકો સુધાચંદ્ર (૧૯૧૫) સ્વરાજ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે અને મધુબંસરી (૧૯૧૭) હોમ-રૂલ ચળવળ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. ઉત્કૃષ્ટ દિગ્દર્શન, સુંદર અભિનય અને સંગીતના કારણે મધુબંસરી બે વર્ષ સફળતાપૂર્વક ચાલ્યું હતું. ધ ગેઇટી થિયેટર (હવે કેપિટોલ સિનેમા) ૧૮૯૩થી કંપનીની માલિકીનું છે જે આ નાટકો માટે દર્શકોથી ભરેલું રહેતું.

પતન (૧૯૨૨-૧૯૩૯)

મુલાણીની વસંતપ્રભામાં બાપુલાલ નાયક અને મોહન મારવાડી, ૧૯૨૨

બાપુલાલ નાયકે એપ્રિલ ૧૯૨૨ માં કંપની હસ્તગત કરી. તેમણે તેમના નાટકો દિગ્દર્શિત કરવાનું શરૂ કર્યું અને સાહિત્યને નાટકોમાં રૂપાંતરિત કરવાનું શરૂ કર્યું. તેમણે ૧૯૨૬માં રમણભાઈ નીલકંઠના નાટક રાઈનો પર્વતનું નિર્માણ કર્યું હતું. નાટકના ગીતો રસિકલાલ પરીખે લખ્યા હતા અને તેના ચાર શો પ્રદર્શિત થયા હતા. બાદમાં તેણે ચાંપશી ઉદેશી દ્વારા લખાયેલા ચાર નાટકો, ગજેન્દ્રશંકર પંડ્યા દ્વારા લખાયેલા ચાર નાટકો તેમજ પારસી થિયેટર શૈલીના ઘણા નાટકો રજૂ કર્યા હતા. ગજેન્દ્રશંકર પંડ્યાના નાટક કોલેજ કન્યા (૧૯૨૫) લોકપ્રિય અભિનેતા પ્રાણસુખ નાયક અને છગન રોમિયોએ હાસ્ય કલાકાર તરીકે અભિનય કર્યો હતો. આ નાટકે સ્ત્રીઓ વિશેના તેના કેટલાક સંવાદોને કારણે વિવાદ ઊભો કર્યો હતો; નરસિંહરાવ દિવેટિયા, ચંદ્રવદન મહેતા અને હંસા જીવરાજ મહેતાએ નાટક સામે જાહેર વિરોધનું નેતૃત્વ કર્યું હતું.

આંતરિક ઝઘડા અને ઈર્ષ્યાને કારણે કંપનીને નુકસાન થયું. મુલાણીએ કંપની છોડી દીધી હતી. દયાશંકર ગીરનારાના મૃત્યુ પછી, સોરાબજી કાત્રકને નવા ડિરેક્ટર તરીકે લાવવામાં આવ્યા. બાપુલાલે તેમની દિગ્દર્શકની ભૂલો પર પ્રકાશ પાડ્યો તેથી કંપનીના માલિકોએ એક અલગ મુંબઈ ઉર્દૂ નાટક મંડળીની સ્થાપના કરી જે એક વર્ષ પછી બંધ થઈ ગઈ અને કાત્રકને કંપની છોડી જવું પડ્યું. માલિક મગનલાલ અને છોટાલાલનું ધ્યાન માત્ર નફા પર હતું. બાપુલાલ દિગ્દર્શક અને લેખક બનવા માંગતા હતા તેથી તેમણે અન્યને બહાર કાઢવામાં મુખ્ય ભૂમિકા ભજવી હતી. જયશંકર સુંદરીએ પણ કંપની છોડી દીધી અને કંપનીમાં પાછા ફરતા પહેલા થોડા સમય માટે લક્ષ્મીકાંત નાટક સમાજમાં જોડાયા. થોડા સમય પછી, તેઓ ૧૯૩૨માં થિયેટરમાંથી નિવૃત્ત થયા. મુલાણી પણ ૧૯૩૨માં નિવૃત્ત થયા. મણિલાલ 'પાગલ' દ્વારા લખાયેલ નેપોલિયન (૧૯૩૭)નું, બરોડાના સયાજી થિયેટરમાં પ્રીમિયર યોજાયું હતું.

માત્ર નફા માટે નિર્મિત ઘણા નબળી ગુણવત્તાના નાટકો તેમને નિષ્ફળતા તરફ દોરી ગયા. ઊંચા પગારવાળા કલાકારો, મોંઘા પ્રોડક્શન્સ અને નાટકોની નિષ્ફળતાને કારણે નુકસાન થયું. સિનેમાના આગમન સાથે, થિયેટરએ તેના પ્રેક્ષકોને ગુમાવવાનું શરૂ કર્યું. કંપની ૧૯૩૮માં વેચાઈ હતી અને ૩૦ નવેમ્બર ૧૯૩૯ના રોજ બંધ થઈ ગઈ હતી.

અંતિમ વર્ષો (૧૯૪૪-૧૯૪૮)

મેસર્સ શાંતિલાલ એન્ડ કં.એ કંપનીને ધિરાણ આપ્યું હતું અને બાપુલાલે ૧૯૪૬માં તેમની નિવૃત્તિ પહેલા ૧૯૪૪ થી ૧૯૪૫ સુધી તેને થોડા સમય માટે ચલાવી હતી. ૧૯૪૮ માં, ચંદ્રહાસ મણીલાલ ઝવેરીએ તેને થોડા સમય માટે ચલાવ્યું અને તે નિષ્ક્રિય થઈ તે પહેલાં તેનું નામ મુંબઈ સુબોધ નાટક મંડળી રાખ્યું.

નાટકોની યાદી

મુંબઈ ગુજરાતી નાટક મંડળી દ્વારા નિર્મિત નાટકોની યાદી નીચે મુજબ છે:

તારીખ	શીર્ષક	લેખક	નોંધ
છોટાલાલ મુલચંદ કાપડિયા હસ્તકની મુંબઈ ગુજરાતી નાટક મંડળી
૨૯ જૂન ૧૮૮૯	કુલીન કાન્તા અથવા વનરાજવિજય	મુળશંકર મુલાણી (રૂપાંતરણ)	મણિલાલ દ્વિવેદી કૃત કાન્તા પરથી
૧૦ ઓગસ્ટ ૧૮૮૯	શાંકુતલ	મૂળશંકર મૂલાણી	અન્નાસાહેબ કિર્લોસ્કરના શાંકુતલ પરથી
૪ જાન્યુઆરી ૧૮૯૦	કનકતારા	પોપટ પ્રભુરામ વ્યાસ
૯ ઓગસ્ટ ૧૮૯૦	હરિશ્ચંદ્ર	વિશ્વનાથ પ્રભુરામ વૈદ્ય
૨૧ જાન્યુઆરી ૧૮૯૧	રાજબીજ	મૂળશંકર મૂલાણી
૨૭ ફેબ્રુઆરી ૧૮૯૨	કુંદબાળા	મૂળશંકર મૂલાણી
૧૫ ઓગસ્ટ ૧૮૯૨	રસિકમણિ	નરભેશંકર મંછારામ વ્યાસ
૧૭ ડિસેમ્બર ૧૮૯૨	નળ દમયંતિ	રણછોડભાઈ દવે
૮ જુલાઈ ૧૮૯૩	માનસિંહ અભયસિંહ	મૂળશંકર મૂલાણી
૨ ડિસેમ્બર ૧૮૯૩	સુંદર વેણી	–
૩૦ જૂન ૧૮૯૪	ચંદા
૩ નવેમ્બર ૧૮૯૪	પ્રેમકલા	વિજયશંકર કાલીદાસ ભટ્ટ
૧૪ જાન્યુઆરી ૧૮૯૫	દુઃખી ભાઈ બહેન
૨૭ ફેબ્રુઆરી ૧૮૯૫	મેવાડનો પ્રતાપી ચંદ	વિજયશંકર કાલીદાસ ભટ્ટ
૨૦ જુલાઈ ૧૮૯૫	લલિતાદુઃખદર્શક	રણછોડભાઈ દવે
૧૯ ઓક્ટોબર ૧૮૯૫	મૂળરાજ સોલંકી	મૂળશંકર મૂલાણી / વિજયશંકર કાલીદાસ ભટ્ટ
૫ સપ્ટેમ્બર ૧૮૯૬	કરણ ઘેલો	મૂળશંકર મૂલાણી	નંદશંકર મહેતાની નવલકથા કરણ ઘેલો પર આધારિત
૪ ઓગસ્ટ ૧૮૯૭	બારિસ્ટર	મૂળશંકર મૂલાણી
૮ જાન્યુઆરી ૧૮૯૮	રામચરિત્ર	વિજયશંકર કાલીદાસ ભટ્ટ
૮ માર્ચ ૧૮૯૮	લક્ષાધિપતિનો રમણ		એકાંકી નાટક
૨૩ એપ્રિલ ૧૮૯૮	પુષ્પસેન પુષ્પાવતી	–
૨૭ ઓગસ્ટ ૧૮૯૮	જયરાજ	મૂળશંકર મૂલાણી
૧૮ ફેબ્રુઆરી ૧૮૯૯	નૃસિંહાવતાર	મણિલાલ દ્વિવેદી
૧૮ જુલાઈ ૧૮૯૯	તિલકકુમાર	વિજયશંકર કાલીદાસ ભટ્ટ
૩૦ સપ્ટેમ્બર ૧૮૯૯	અજબકુમારી	મૂળશંકર મૂલાણી
૧૬ ડિસેમ્બર ૧૮૯૯	વીર મંડલ	મૂળશંકર મૂલાણી
૭ ફેબ્રુઆરી ૧૯૦૦	મોહિની	વિજયશંકર કાલીદાસ ભટ્ટ
૭ જુલાઈ ૧૯૦૦	વિક્રમચરિત્ર	મૂળશંકર મૂલાણી	શામળ ભટ્ટ કૃત સિંહાસન બત્રીસી પર આધારિત
૧૯ ઓક્ટોબર ૧૯૦૧	સૌભાગ્ય સુંદરી	મૂળશંકર મૂલાણી
૨૬ ઓગસ્ટ ૧૯૦૨	જુગલ જુગારી	મૂળશંકર મૂલાણી
૧૮ ઓક્ટોબર ૧૯૦૪	કામલતા	મૂળશંકર મૂલાણી	કંઈક અંશે શાંકુતલ પર આધારિત
૧૯૦૬	નંદબત્રિસી	બાપુલાલ નાયક / મૂળશંકર મૂલાણી	શામળ ભટ્ટ રચિત નંદબત્રીસી પર આધારિત
૧૯૦૮	સંગાતનો રંગ	–
૨૨ મે ૧૯૦૯	ચંદ્રભાગા	બાપુલાલ નાયક
૩ નવેમ્બર ૧૯૦૯	નવલશા હિરજી	મૂળશંકર મૂલાણી
૧૭ ડિસેમ્બર ૧૯૧૦	વસંતપ્રભા	મૂળશંકર મૂલાણી
૧૯૧૧	દેવકન્યા	મૂળશંકર મૂલાણી
૧૯૧૨	કૃષ્ણચરિત્ર	મૂળશંકર મૂલાણી	શ્રીમદ્ ભાગવતમ્થી પ્રેરીત
૩૧ જાન્યુઆરી ૧૯૧૪	પ્રતાપલક્ષ્મી	મૂળશંકર મૂલાણી	મણિલાલ દ્વિવેદી કૃત નવલકથા ગુલાબસિંહ પર આધારિત
૨૮ ફેબ્રુઆરી ૧૯૧૫	સંગતના ફળ	મૂળશંકર મૂલાણી
૧૯ સપ્ટેમ્બર ૧૯૧૫	સ્નેહ સરિતા	નૃસિંહ વિભાકર
૫ ઓગસ્ટ ૧૯૧૬	સુધાચંદ્ર	નૃસિંહ વિભાકર
૨૮ જુલાઈ ૧૯૧૭	મધુબંસરી	નૃસિંહ વિભાકર
૨૩ નવેમ્બર ૧૯૧૮	મેઘમાલિની	નૃસિંહ વિભાકર
૨૩ ઓગસ્ટ ૧૯૧૯	આનંદલહરી	બાપુલાલ નાયક
૨૫ સપ્ટેમ્બર ૧૯૨૦	વિશ્વલીલા	અંબાશંકર હરિશંકર ઉપાધ્યાય
બાપુલાલ નાયક હસ્તકની મુંબઈ ગુજરાતી નાટક મંડળી
૨૫ એપ્રિલ ૧૯૨૫	સૌભાગ્યનો સિંહ	બાપુલાલ નાયક
૧૯૨૬	મદાંધ મહિલા યાને નૂરજહાં	જયશંકર વાઘજીભાઈ વ્યાઅ
૧૯૨૬	કુમળી કળી	શયદા
૧૯૨૬	રાઈનો પર્વત	રમણભાઈ નીલકંઠ
૧૯૨૭	જમાનાનો રંગ	ગજેન્દ્રશંકર લાલશંકર પંડ્યા
૧૯૨૮	તરુણીના તરંગ	ગજેન્દ્રશંકર લાલશંકર પંડ્યા
૧૯૨૮	કાશ્મીરનું પ્રભાત	ગજેન્દ્રશંકર લાલશંકર પંડ્યા
૨૧ ફેબ્રુઆરી ૧૯૨૯	કુદરતનો ન્યાય	ગજેન્દ્રશંકર લાલશંકર પંડ્યા
૨૯ માર્ચ ૧૯૨૯	અપ-ટુ-ડેટ મવાલી	જોસેફ ડેવીડ
૧૯૨૯	સ્વામીભક્તિ યાને બાજી દેશપાંડે (હિન્દી)	મુન્શી મોહિનુદ્દીન નઝા
૨૭ જાન્યુઆરી ૧૯૨૯	કિમિયાગર	'મનસ્વી પ્રાંતિજવાલા (પુનર્લેખન)
૯ જાન્યુઆરી ૧૯૩૦	કુળદીપક	ગજેન્દ્રશંકર લાલશંકર પંડ્યા
ઓક્ટોબર ૧૯૩૦	બાપના બોલ	ચીમનલાલ ત્રિવેદી
જાન્યુઆરી ૧૯૩૧	કુટિલ રાજનીતિ	ગજેન્દ્રશંકર લાલશંકર પંડ્યા
૨૩ જાન્યુઆરી ૧૯૩૨	કર્મસંજોગ	મુઘટલાલ પ્રાણજીવન ઓઝા
૧૯૩૨	કાર્યસિદ્ધિ (હિન્દી)	'મનસ્વી' પ્રાંતિજવાલા (રૂપાંતરણ)
૧૯૩૩	જેન્ટલમેન ડાકુ	જોસેફ ડેવીડ
૧૯૩૩	રણસમરાંગિણી
૯ સપ્ટેમ્બર ૧૯૩૩	કોણ સમ્રાટ ?	'મનસ્વી' પ્રાંતિજવાલા (પુનર્લેખન)
૨૦ ઓક્ટોબર ૧૯૩૩	કંચનકુમારી
૧૯૩૪	કોની મહત્તા ?	મણિલાલ 'પાગલ'
૧૯૩૪	કીર્તિવિજય	'મનસ્વી' પ્રાંતિજવાલા
૧૩ સપ્ટેમ્બર ૧૯૩૪	જીણજરના ઝણકારે	ચાંપશી ઉદેશી
૭ જાન્યુઆરી ૧૯૩૫	સચ્ચા હીરા (ઉર્દૂ)	મુન્શી મોહિયુદ્દીન નઝા (રૂપાંતરણ)
૨૦ માર્ચ ૧૯૩૫	મુંબઈની બદી	જોસેફ ડેવીડ
૧ જૂન ૧૯૩૫	ઘેણી ગુણિયલ	ચાંપશી ઉદેશી
૩ ઓગસ્ટ ૧૯૩૫	કેવો બદમાશ ?	જોસેફ ડેવીડ
જાન્યુઆરી ૧૯૩૬	કીર્તિકુમાર	મણીલાલ 'પાગલ'
ફેબ્રુઆરી ૧૯૩૬	નેપોલીન	મણીલાલ 'પાગલ'
૩૦ જુલાઈ ૧૯૩૬	જોબનના જાદુ	મણીલાલ 'પાગલ'
૧૫ મે ૧૯૩૭	શંતરજના દાવ	ચાંપશી ઉદેશી
૭ ઓગસ્ટ ૧૯૩૭	ગરીબના આંસુ	ચાંપશી ઉદેશી
ડિસેમ્બર ૧૯૩૭	સિંહાસનના શોખ	બાબુભાઈ કલ્યાણજી ઓઝા
૫ ફેબ્રુઆરી ૧૯૩૮	શ્રીમંત કે શેતાન ?	બાબુભાઈ કલ્યાણજી ઓઝા
૧૯૩૮	સમરપ્રભા	ગજેન્દ્રશંકર લાલશંકર પંડ્યા
૪ ઓગસ્ટ ૧૯૩૮	કોમી નિશાન (ઉર્દૂ)
૨૩ સપ્ટેમ્બર ૧૯૩૮	ન્યાયી નરેશ	મણીલાલ 'પાગલ'
૨૦ ઓક્ટોબર ૧૯૩૮	સિનેમાની સુંદરી	બાબુભાઈ કલ્યાણજી ઓઝા
૧૯ નવેમ્બર ૧૯૩૮	સુખી સંસાર	ચાંપશી ઉદેશી
૭ ડિસેમ્બર ૧૯૩૮	રાજાધિરાજ	ચીમનલાલ ત્રિવેદી
૧૧ માર્ચ ૧૯૩૯	કલંકિત કોણ ?	ચીમનલાલ ત્રિવેદી
૨૬ જુલાઈ ૧૯૩૯	કર્તવ્યપંથે ?	જી. એ. વૈરાતી
૫ સપ્ટેમ્બર ૧૯૩૯	ખાવિંદને ખાતર	ફિરોઝગાર
મોહનલાલ એમ. ઝવેરી હસ્તકની મુંબઈ ગુજરાતી નાટક મંડળી
૨૫ એપ્રિલ ૧૯૪૪	ગર્ભસંસ્કાર	બાબુલાલ કલ્યાણજી ઓઝા
૨૬ ઓક્ટોબર ૧૯૪૪	પરમભક્ત પ્રહલાદ	બાબુલાલ કલ્યાણજી ઓઝા
૨૦ જાન્યુઆરી ૧૯૪૫	લક્ષ્મીના લોભે	મણિલાલ 'પાગલ'
૧૪ જૂન ૧૯૪૫	આજની દુનિયા	ચાંપશી ઉદેશી
૬ ડિસેમ્બર ૧૯૪૫	નારીહૃદય	શયદા
૨૫ એપ્રિલ ૧૯૪૫	ગર્ભશ્રીમંત	બાબુલાલ કલ્યાણજી ઓઝા
૩૧ ઓગસ્ટ ૧૯૪૬	આપણું ઘર	વસંત હાથીરામ નાયક
ચંદ્રહાસ એમ. ઝવેરી હસ્તકની મુંબઈ ગુજરાતી નાટક મંડળી
૯ સ્પ્ટેમ્બર ૧૯૪૮	હસ્તમેળાપ	અંબાલાલ માનચંદ નાયક 'પંડિત'
૬ નવેમ્બર ૧૯૪૮	કરિયાવર	જી. એ. વૈરાતી
૨૮ મે ૧૯૪૯	વરકન્યા	હેમુભાઈ ભટ્ટ
૧ ઓક્ટોબર ૧૯૪૯	કુળલક્ષ્મી

ગ્રંથસૂચિ

• ચોક્સી, મહેશ (૨૦૦૪). ચોક્સી, મહેશ; સોમાણી, ધીરેન્દ્ર (સંપાદકો). ગુજરાતી રંગભૂમિ: રિદ્ધિ અને રોનક. અમદાવાદ: ગુજરાત વિશ્વકોશ ટ્રસ્ટ. OCLC 55679037.