માદ્રી

માદ્રી
માદ્રી - રાજા રવિ વર્માનું એક ચિત્ર
અંગત માહિતી
જીવનસાથી	પાંડુ
બાળકો	પુત્રો અશ્વિનીકુમાર (નસત્ય) દ્વારા નકુલ અશ્વિનીકુમાર (દર્શ) દ્વારા નકુલ સાવકા પુત્રો યમ (ધર્મરાજ) દ્વારા યુધિષ્ઠિર વાયુ દ્વારા ભીમ ઇન્દ્ર દ્વારા અર્જુન
સંબંધીઓ	શલ્ય (ભાઈ)

માદ્રી (સંસ્કૃતઃ माद्री) એ મદ્ર દેશની રાજકુમારી છે જેનો ઉલ્લેખ હિંદુ મહાકાવ્ય મહાભારતમાં કરવામાં આવ્યો છે. તે કુરુ સામ્રાજ્યના રાજા પાંડુની બીજી પત્ની અને નકુલ અને સહદેવની માતા હતી.

હસ્તિનાપુરના માર્ગે જતાં- પાંડુરાજાનો મદ્રના રાજા શલ્યની સેના સાથે સંપર્ક થયો. જલ્દી જ પાંડુ અને શલ્ય મિત્રો બની ગયાં. તેમની મૈત્રીની ભેંટ રૂપે શલ્યે- પોતાની બહેનનો હાથ આપ્યો. તેણીની સુંદરતા જોઈને- પાંડુએ તેનો સહર્ષ સ્વીકાર કર્યો અને તેને હસ્તિનાપુર લઈ ગયાં.

પાંડુની હસ્તિનાપુરની સત્તા મેળવવાની અસફળતા પછીના વનવાસમાં માદ્રીએ કુંતી સાથે પાંડુનો સાથ આપ્યો.પાંડુને મળેલા શ્રાપની સીધી અસર માદ્રી અને કુંતી પર થઈ હતી કેમકે તેઓને પાંડુ થકી સગર્ભા થવાનો નિષેધ હતો. જો કે કુંતીને વરદાન મળ્યું હતું તેથી તે યુધીષ્ઠિર- ભીમ- અને અર્જુનનો ગર્ભ ધારણ કરી શકી. કુંતીએ વરદાનનો લાભ માદ્રીને આપ્યો- જેથી માદ્રીએ અશ્વિન થકી નકુળ અને સહદેવ નામે જોડીયા બાળકોને જન્મ આપ્યો. પરંતુ માદ્રીએ આ વરદાનનો દુરુપયોગ કર્યો. આ વરદાન થકી એક સમયે માત્ર એક જ દેવનું આવાહન કરી શકાય. પરંતુ માદ્રીએ અશ્વિન નામે જોડીયા દેવનું આવાહન કર્યું. આથી કુંતીએ તે વરદાન માદ્રી પાસેથી પાછું લઈ લીધું.

એક દિવસે- શ્રાપની શરત ભૂલી- પાંડુએ માદ્રીની ઈચ્છા કરી. પરિણામે તે પલકવારમાં જ મૃત્યુ પામ્યો. માદ્રી પાંડુની ચિતામાં આત્મવિલોપન કરી સતી થઈ. કુંતી પાંચેય બાળકોની એક માત્ર મા બની.

સાહિત્યિક પૃષ્ઠભૂમિ

માદ્રી ભારતીય ઉપખંડના સંસ્કૃત મહાકાવ્યોમાંનું એક એવા મહાભારતનું એક મહત્ત્વનું પાત્ર છે. આ કૃતિ શાસ્ત્રીય સંસ્કૃતમાં લખાયેલી છે અને તે ઘણી સદીઓથી સંશોધન, સંપાદન અને અંતર્વર્ધન સંમિશ્રિત કાર્ય છે. લખાણના હયાત સંસ્કરણનો સૌથી જૂના ભાગો ઈ.પૂ. ૪૦૦ની આસપાસનો હોઈ શકે છે.

મહાભારતની હસ્તપ્રતો અસંખ્ય આવૃત્તિઓમાં અસ્તિત્વ ધરાવે છે, જેમાં મુખ્ય પાત્રો અને પ્રસંગોની વિશિષ્ટતાઓ અને વિગતો ઘણી વાર નોંધપાત્ર રીતે બદલાય છે. ભગવદ્ ગીતાના જે વિભાગો અસંખ્ય હસ્તપ્રતો વચ્ચે નોંધપાત્ર રીતે સુસંગત છે તે સિવાય, બાકીનું મહાકાવ્ય ઘણી આવૃત્તિઓમાં અસ્તિત્વ ધરાવે છે. ઉત્તર અને દક્ષિણીય સંસ્કરણો વચ્ચેનું અંતર વિશેષરૂપથી નોંધપાત્ર છે, જેમાં દક્ષિણની હસ્તપ્રતો વધુ પ્રચુર અને પ્રમાણમાં લાંબી છે. વિદ્વાનોએ વિવેચનાત્મક આવૃત્તિનું નિર્માણ કરવાનો પ્રયાસ કર્યો છે, જે મોટે ભાગે "બોમ્બે" આવૃત્તિ, "પૂના" આવૃત્તિ, "કલકત્તા" આવૃત્તિ અને હસ્તપ્રતોની "દક્ષિણ ભારતીય" આવૃત્તિઓના અભ્યાસ પર આધાર રાખે છે. સૌથી વધુ સ્વીકૃત આવૃત્તિ ભંડારકર ઓરિએન્ટલ રિસર્ચ ઇન્સ્ટિટ્યૂટમાં વિષ્ણુ સુકથંકરની આગેવાની હેઠળના વિદ્વાનો દ્વારા તૈયાર કરવામાં આવી છે, જે ક્યોટો યુનિવર્સિટી, કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટી અને વિવિધ ભારતીય વિશ્વવિદ્યાલયોમાં સચવાયેલી છે.

મહાભારત ઉપરાંત, પછીના પૌરાણિક ગ્રંથોમાં, ખાસ કરીને પાંડવોની વંશાવળી વિશેની ચર્ચાઓમાં, માદ્રીનો ટૂંકમાં ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે.

નામ અને ઉપાધિ

પ્રાચ્યવિદ્યાશાસ્ત્રી મોનિયર-વિલિયમ્સ સમજાવે છે કે સંસ્કૃત સ્ત્રી નામ માદ્રી એ મદ્ર (શાબ્દિક અર્થ - 'આનંદ' અથવા 'ખુશી') પરથી ઉતરી આવ્યું છે, જે ઉત્તર પશ્ચિમ ભારતીય ઉપખંડમાં તેના વતનનું નામ છે. તેથી, માદ્રીનો અર્થ થાય છે 'માદ્રની રાજકુમારી'. નૃવંશશાસ્ત્રી ઇરાવતી કર્વેના જણાવ્યા અનુસાર, આ શબ્દ એક બિરુદ છે, જે રાજ્યની દરેક રાજકુમારીને આપવામાં આવે છે.

માદ્રી બાહ્લિક કુળની હતી, જે મધ્ય એશિયાના બેક્ટ્રિયામાંથી ઉદ્ભવ્યું હતું. આમ, મહાકાવ્ય મહાભારતના કેટલાક કિસ્સાઓમાં તેને બહલિકી તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. જ્યારે આ મહાકાવ્યમાં માદ્રીનો પરિચય કરાવવામાં આવ્યો ત્યારે તેનું વર્ણન 'સૌંદર્યમાં અપ્રતિમ' તરીકે કરવામાં આવ્યું છે.

જીવન

માદ્રીનો ઉલ્લેખ ધૃતિ ('સહનશક્તિ') નામની દેવીના અવતાર તરીકે કરવામાં આવ્યો છે. માદ્રી શ્યામવર્ણી અને અત્યંત આકર્ષક હોવાનું વર્ણવવામાં આવ્યું છે. તેણીના પરિચયથી લઈને મૃત્યુ સુધીનું સમગ્ર જીવન મહાભારતના પ્રારંભિક ગ્રંથ આદિપર્વમાં વર્ણિત છે.

લગ્ન અને દેશનિકાલ

માદ્રી મદ્ર રાજ્યના રાજાની પુત્રી અને શલ્યની બહેન હતી. કુરુ સામ્રાજ્યના અગ્રણી રાજપુરુષ અને રાજવી પરિવારના પિતામહ ભીષ્મ, કુરુ સામ્રાજ્યના રાજા પાંડુ સાથે લગ્ન કરવામાં માદ્રીનો હાથ માંગવા મદ્રના પ્રવાસે ગયા હતા. મદ્ર રાજાએ સંમતિ આપી, પરંતુ મદ્ર પરિવારના રિવાજ મુજબ, ભીષ્મે તેમને દહેજ આપ્યું, જેમાં સંપત્તિ, સોનું, હાથી અને ઘોડાઓનો સમાવેશ થાય છે. ત્યારબાદ ભીષ્મ માદ્રીને કુરુની રાજધાની હસ્તિનાપુર લાવ્યા, જ્યાં તેના લગ્ન પાંડુ સાથે થયા હતા.

પાંડુને પહેલી પત્ની કુંતી હતી, જેને માદ્રી સાથે અંતર્નિહિત પ્રતિદ્વંદ્વિતા હોવા છતાં બન્ને વચ્ચે સૌહાર્દપૂર્ણ વ્યવહાર હતો. [૧૩] લગ્ન બાદ થોડા જ સમયમાં પાંડુએ પોતાના રાજ્યનો પ્રભાવ વધારવા માટે શ્રેણીબદ્ધ લશ્કરી વિજયોની શરૂઆત કરી હતી. આ સફળ અભિયાનો પછી, તેણે તેની બંને પત્નીઓ કુંતી અને માદ્રી સાથે હિમાલયની દક્ષિણે તપોવનના જંગલો તરફ પ્રયાણ કર્યું. એક જંગલમાં શિકાર અભિયાન દરમિયાન, તેણે સંવવનની ક્રિયામાં એક હરણ યુગલને જોયું અને તેનો શિકાર કરવાની ઇચ્છા રાખી, તેમના પર તીર ચલાવ્યું. નજીક પહોંચ્યા પછી, તેને સમજાયું કે હરણ, હકીકતમાં, કિદમા ઋષિ અને તેની પત્ની હતા, જેમણે ગોપનીયતા માણવા માટે હરણનું સ્વરૂપ ધારણ કર્યું હતું. મૃત્યુ સમયે ઋષિએ પાંડુને શ્રાપ આપ્યો, કે જો તે ક્યારેય જાતીય સંબંધ બાંધશે તો તે તરત જ મરી જશે. પોતાનાં કૃત્યોની ગંભીરતાથી પરેશાન થઈને પશ્ચાતાપ કરવાના આશયથી પાંડુએ પોતાના રાજનૈતિક કર્તવ્યોનો ત્યાગ કરીને જંગલમાં તપસ્વી જીવન જીવવાનું પસંદ કર્યું. ક્ંતી અને માદ્રી બન્નેએ પાંડુના આત્મનિર્વાસનના નિર્ણયમાં તેનો સાથ આપ્યો. વિવિધ યાત્રાધામોની યાત્રા કર્યા પછી, ત્યાં રહેતા ઋષિઓની સંભાળ હેઠળ તેઓ શતશૃંગાના જંગલોમાં સ્થાયી થયા.

નકુલ અને સહદેવનો જન્મ

પાંડુના શ્રાપને કારણે, પાંચેય પાંડવોમાંને નિયોગ પ્રથા દ્વારા જન્મ આપવામાં આવ્યો હતો. માદ્રીના જોડિયા પુત્રોને તેની સાથે આધ્યાત્મિક રીતે એક થયા બાદ જોડિયા દેવતાઓ, અશ્વિન (ચિત્રિત) દ્વારા જન્મ આપવામાં આવ્યો હતો.

પાંડુની પહેલી પત્ની કુંતી પાસે દુર્વાસા ઋષિએ તેના લગ્ન પહેલાં આપેલો એક મંત્ર હતો, જેના કારણે તે પોતાની પસંદગીના કોઈ પણ દેવતાનું આહ્‌વાન કરી શકતી હતી અને તેમના દ્વારા બાળકને જન્મ આપી શકતી હતી. તેણીએ આ વરદાનને એક ગુપ્ત રહસ્ય રાખ્યું હતું. દેશનિકાલ દરમિયાન પાંડુ, વારસદારના અભાવને કારણે તેની ધાર્મિક ફરજોને પૂર્ણ કરી શકતા નહોતા, કુંતી સાથે આ બાબતની ચર્ચા કરી, અને તેને "સંકટના આ સમયમાં સંતાન ઉત્પન્ન" કરવા વિનંતી કરી. તેમણે ધાર્મિક સિદ્ધાંતો દ્વારા માન્યતા પ્રાપ્ત છ પ્રકારના પુત્રોને ટાંક્યા હતા, જેમાં પૂરક સૂચિમાં વધારાના છ પ્રકારો હતા. આ સમયે, કુંતીએ તેના વરદાનનો ખુલાસો કર્યો, જોકે તેણે શરૂઆતમાં તેનો ઉપયોગ કરવાનો વિરોધ કર્યો. પાંડુની ઉત્કટ વિનંતીઓ પછી જ કુંતીએ તેના વરદાનનો આગ્રહ કર્યો, જેના પરિણામે તેના ત્રણ પુત્રો - યુધિષ્ઠિર, ભીમ અને અર્જુનનો જન્મ થયો - દરેક સંતાનના પિતા તરીકે એક-એક વર્ષના અંતરાલ પછી પાંડુ દ્વારા વિભિન્ન દેવાતાઓની પસંદગી કરવામાં આવી હતી. જ્યારે પાંડુએ કુંતીને વધુ બાળકો પેદા કરવા વિનંતી કરી, ત્યારે કુંતીએ દૃઢપણે ના પાડી દીધી, અને કહ્યું કે આમ કરવાથી તેની ગરિમા ઓછી થઈ જશે અને તેણીને એક વેશ્યાના સ્તર પર લઈ જશે.

માદ્રીએ પાંડુ સાથેની અંગત પળોમાં જણાવ્યું હતું કે તે કુંતીથી ઢંકાઈ ગઈ હોય તેવું અનુભવે છે, કારણ કે પાંડુના સ્નેહ અને ઘરેલું સંબંધોમાં કુંતીની સ્થિતિ કરતાં તેનું સ્થાન ગૌણ લાગતું હતું, આ લાગણી માદ્રીએ તેના પોતાના ઉચ્ચ પરિવારમાં જન્મ વિશેની જાગૃતિને કારણે તીવ્ર બનાવી હતી. તેણીએ નિઃસંતાન હોવા પર પોતાનું દુઃખ વ્યક્ત કર્યું અને વિનંતી કરી કે પાંડુ કુંતીની સહાય મેળાવે જેથી તેણી માતા બની શકે. જો કે, માદ્રી કુંતીનો સીધો સંપર્ક કરવામાં ખચકાટ અનુભવતી હતી, અને તેને તેની 'હરીફ' તરીકે ઓળખાવતી હતી. પાંડુની વિનંતી પર, કુંતીએ ઉદારતાથી માદ્રી સાથે વરદાન વહેંચ્યું, જેણે જોડિયા-દેવતાઓ, અશ્વીનને નકુલ અને સહદેવને એક સાથે જન્મ આપવા માટે વિનંતી કરી. કૌંતેય (શબ્દાર્થ. 'કુંતીના પુત્રો') અને માદ્રેય (શબ્દાર્થ. 'માદ્રીના પુત્રો') આશ્રમમાં એક સાથે ઉછેરવામાં આવે છે, અને તેમને સામૂહિક રીતે પાંડવો તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

થોડા સમય પછી, માદ્રીએ પાંડુ મારફતે કુંતી કરતાં વધુ બાળકો પેદા કરવા માટે મદદ માંગી. જો કે, કુંતીએ આ વિનંતીને મક્કમતાથી નકારી કાઢી હતી, અને નોંધ્યું હતું કે માદ્રિએ બે પુત્રો મેળવવા માટે એક જ મંત્રનો ઉપયોગ કરીને તેને "છેતરી" હતી. તેણીએ નિરાશા સાથે ડર વ્યક્ત કર્યો કે માદ્રી તેના કરતા વધુ બાળકો થઈ જશે, અને સ્વીકાર્યું કે જો તેણી જાણતી હોત તો તેણીએ પણ અશ્વિનીઓને જોડિયા બાળકો મેળવવા માટે પણ બોલાવ્યા હોત. પોતાનો જવાબ પૂરો કરતા, કુંતીએ ભારપૂર્વક જણાવ્યું કે પાંડુ "ફરીથી [તેની] પાસે 'માદ્રીને મંત્ર આપવાની વિનંતી સાથે' ના આવે".

અવસાન

પાંડુના જીવનના દ્રશ્યો દર્શાવતું એક પાનું. તળિયે જમણી બાજુએ, માદ્રીને તેની ચિતામાં કૂદતી દર્શાવવામાં આવી છે.

હિન્દુ પરંપરામાં જાતીય ઈચ્છાઓ સાથે સંકળાયેલી વસંત ઋતુ દરમિયાન, શતશૃંગના જંગલમાં, પાંડુ પર વાતાવરણની તીવ્રતાની ઊંડી અસર થઈ હતી. એક દિવસ, આ વાતાવરણમાં માદ્રી સાથે એકલો ચાલતો હતો ત્યારે, પાંડુએ તેને અર્ધપારદર્શક વસ્ત્રોમાં જોઈ અને કામેચ્છાને વશ થઈ ગયો. કિન્દમ ઋષિના શાપને વિસરી ને માદ્રીના વારંવારના વિરોધ છતાં, તેની સાથે પ્રેમ કર્યો. શાપની તાત્કાલિક અસરથી પાંડુ માદ્રીના હાથોમાં જ મૃત્યુ પામ્યો. પાંડુના મૃત્યુથી હતપ્રત માદ્રીએ કુંતીના નામની બૂમ પાડી અને તેણીને બાળકો ત્યાં જ મૂકી એકલા આવવાનું કહ્યું. પાંડુ અને માદ્રીને એક સાથે જોતાં કુંતીએ આ ઘટના માટે માદ્રીને જવાબદાર ઠેરવી હતી. માદ્રીએ સમજાવ્યું કે તેના પ્રતિકાર છતાં, પાંડુની પ્રબળ ઇચ્છાએ શ્રાપની શરતો પૂરી કરી હતી. કુંતીએ દુઃખ સાથે નોંધ્યું હતું કે માદ્રી "ભાગ્યશાળી" હતી કે તેણે અંતરંગ પળોમાં પાંડુનો પ્રદીપ્ત ચહેરો જોયો હતો - આ ક્ષણ કુંતીએ પોતે ક્યારેય અનુભવી ન હતી. આના પગલે, વરિષ્ઠ પત્ની તરીકે કુંતીએ પાંડુની સાથે સતી થવાનો નિર્ણય કર્યો અને માદ્રીને તેમના બાળકોને ઉછેરવાનું કાર્ય હાથ ધરવા કહ્યું. મહાભારતના દક્ષિણી સંસ્કરણમાં પાંડુનું મૃત્યુ ઉત્તરા ફાલ્ગુની નક્ષત્રના દિવસે થયું હતું.

જો કે, માદ્રીએ કુંતીની વિનંતીનો વિરોધ કર્યો હતો અને કહ્યું કે તે એક અધૂરા સહવાસ દ્વારા પાંડુ સાથે બંધાયેલી હોવાનું અનુભવે છે, કારણ કે તે તેના મૃત્યુ સમયે ઇચ્છાથી તેની પાસે ગયો હતો. માદ્રીએ પાંડુની ઇચ્છા પૂરી કરવા માટે તેને પરલોકમાં અનુસરવાની ઇચ્છા વ્યક્ત કરી હતી, તેને એ પણ ડર હતો કે તે કુંતીના બાળકોને સમાન સમર્પણ અને સ્નેહથી ઉછેરી શકશે નહીં. તેણે કુંતીની નિષ્પક્ષતા પર વિશ્વાસ વ્યક્ત કરીને તેની અનુપસ્થિતિમાં નકુલ અને સહદેવની સંભાળ રાખવાની કુંતીને વીનંતી કરી. પાંડુની અંતિમક્રિયા દરમિયાન, માદ્રી પાંડુની સળગતી ચિતામાં કૂદી ગઈ, અને આ રીતે સતીનું કાર્ય કર્યું.

જો કે, આ વૃત્તાંત એ પછીની જ પંક્તિઓ દ્વારા વિરોધાભાસ રજૂ કરે છે, જેમાં જણાવાયું છે કે તેનું અને તેના પતિનું શબ ઋષિમુનિઓએ હસ્તિનાપુરના કૌરવ વડીલોને અંતિમ સંસ્કાર માટે સોંપી દીધું હતું.

સ્વર્ગારોહણ પર્વ (મહાભારતનો અંતિમ ગ્રંથ)માં ઉલ્લેખ છે કે, પરલોકમાં માદ્રી ઇન્દ્રદેવના સ્વર્ગીય ક્ષેત્રમાં નિવાસ કરે છે.