સત્યવતી

સત્યવતી
સત્યવતી સાથે શાંતનુ - રાજા રવિ વર્માનું એક ચિત્ર
અંગત માહિતી
જીવનસાથી	શાંતનુ
બાળકો	પરાશર ઋષિ દ્વારા વેદવ્યાસ શાંતનુ દ્વારા ચિત્રાંગદ અને વિચિત્રવીર્ય
સંબંધીઓ	દશરાજ (પિતા) ઉપરિચરવસુ (જૈવિક પિતા) અદ્રિકા (જૈવિક માતા) મત્સ (જોડિયો ભાઈ) ભીષ્મ (સાવકો પુત્ર)

સત્યવતી (સંસ્કૃત: सत्यवती) હિંદુ મહાકાવ્ય મહાભારતના મહત્વપૂર્ણ પાત્રોમાંનું એક પાત્ર અને કુરુ સામ્રાજ્યની રાણી છે. તેણીનો વિવાહ હસ્તિનાપુર નરેશ રાજા શંતનુ સાથે થયો હતો. વિચિત્રવિર્ય અને ચિત્રાંગદ તેમના પુત્રો હતા. તેમની કુખે મહર્ષિ વેદવ્યાસનો જન્મ પરાશર મુનિથી, લગ્ન પૂર્વે થયો હતો. તેણીની કથા મહાભારત, હરિવંશ અને દેવીભાગવત પુરાણમાં જોવા મળે છે.

સત્યવતી એક માછીમાર સરદાર, દશરાજની પુત્રી છે અને તેનો ઉછેર યમુના નદીના કિનારે એક સામાન્ય વ્યક્તિ તરીકે થયો છે. અન્ય એક દંતકથા કહે છે કે તે ચેદી રાજા ઉપરિચર વસુ અને માછલીમાં ફેરવી દેવામાં આવેલી અદ્રિકા નામની શાપિત અપ્સરાની પુત્રી છે. તેના શરીરમાંથી આવતી ગંધને કારણે, તેણી મત્સ્યગંધા ("તે જે માછલી જેવી ગંધ ધરાવે છે") તરીકે ઓળખાતી હતી, અને નાવિક અને માછીમાર તરીકેના કામમાં તેના પિતા, દશરાજને મદદ કરતી હતી.

એક યુવાન સ્ત્રી તરીકે તેણીની, ઋષિ પરાશરના સહવાસથી તેમની વચ્ચે લગ્નસંબંધ વિના જ ઋષિના પુત્ર વ્યાસને જન્મ આપે છે. ઋષિએ તેણીને એક કસ્તુરી સુગંધ પણ આપી હતી, જેના કારણે તેણીને યોજનગંધા ("તે જેની સુગંધ એક યોજન સુધી ફેલાયેલી છે") અને ગંધાવતી ("સુગંધિત") જેવા નામ મળ્યા હતા.

બાદમાં, રાજા શાંતનુ, તેણીની સુગંધ અને સુંદરતાથી મોહિત થઈને, સત્યવતીના પ્રેમમાં પડે છે. તેણીએ તેના પિતાની શરત પર શાંતનુ સાથે લગ્ન કર્યા કે તેમના સંતાનોને જ સિંહાસનનો વારસો મળે. પરિણામે, શાંતનુના મોટા પુત્ર (અને યુવરાજ) ભીષ્મના જન્મસિદ્ધ અધિકારને નકારી કાઢી સત્યવતીના પુત્રોને સિંહાસન પ્રાપ્ત થયું. સત્યવતી દ્વારા શાંતનુને વિચિત્રવિર્ય અને ચિત્રાંગદનામના બે પુત્રો થયા. શાંતનુના અવસાન બાદ સત્યવતી અને તેણીના પુત્રોએ ભીષ્મના સહયોગથી શાસનકાર્ય સંભાળ્યું. તેમના બંને પુત્રો નિઃસંતાન મૃત્યુ પામ્યા હોવા છતાં, તેણીએ તેના સૌથી મોટા પુત્ર વ્યાસને નિયોગ દ્વારા વિચિત્રવિર્યની બન્ને વિધવાઓ અંબિકા અને અંબાલિકાના સંતાનોને જન્મ આપવાની વ્યવસ્થા કરી. આ સંતાનો, ધૃતરાષ્ટ્ર અને પાંડુ, અનુક્રમે કૌરવો અને પાંડવોના પિતા બન્યા. પાંડુના મૃત્યુ પછી સત્યવતી તપસ્યા કરીને વનમાં નિવૃત્ત થઈ અને ત્યાં જ મૃત્યુ પામી.

એક તરફ સત્યવતીની સજાગતા, દૂરંદેશીતા અને રાજનૈતિક વાસ્તવિકતા પરની નિપુણતાની પ્રશંસા કરવામાં આવે છે, તો બીજી તરફ લક્ષ્યોને પ્રાપ્ત કરવાના તેના અનૈતિક સાધનો અને તેની આંધળી મહત્વાકાંક્ષાની ટીકા કરવામાં આવે છે.

સાહિત્યિક સ્ત્રોતો અને નામો

મહાભારતમાં સત્યવતી વિશે બહુ ઓછું કહેવામાં આવ્યું છે; જો કે, પછીના ગ્રંથો - હરિવંશ અને દેવી-ભાગવત પુરાણ - તેણીની દંતકથાને વિસ્તારથી જણાવે છે.

મહાભારતમાં સત્યવતીને અનેક નામોથી ઓળખવામાં આવે છે, જેમાં દાસેયી, ગંધકલી, ગંધાવતી, કાલી, મત્સ્યગંધા, સત્યા, વાસવી અને યોજનગંધાનો સમાવેશ થાય છે. "દાસેયી" નામ - આ શબ્દનો ઉપયોગ ઘણીવાર તેના સાવકા પુત્ર ભીષ્મ દ્વારા તેણીને સંબોધન કરવા માટે કરવામાં આવતો હતો - જેનો અર્થ દાસ અથવા કૈવર્ત કુળમાંનો એક થાય છે. વાસવીનો અર્થ થાય છે "રાજા વસુની પુત્રી". તેણીના જન્મનું નામ, કાલી તેણીના ઘેરા રંગને દર્શાવે છે. તેનું બીજું નામ, સત્યવતીનો અર્થ "સત્યવાદી" થાય છે; સત્યનો અર્થ થાય છે "સચ્ચાઈ". ઉપર નોંધ્યું છે તેમ, તેણીના પૂર્વજન્મમાં તેણી મત્સ્યગંધા અથવા મત્સ્યગંધી તરીકે પણ ઓળખાતી હતા અને પછીના જીવનમાં ગંધકલી (તેજસ્વી, સુગંધીદાર શ્યામ), ગંધાવતી, કસ્તુ-ગાંધી અને યોજનગંધા તરીકે પણ ઓળખાતી હતી.

જન્મ અને પ્રારંભિક જીવન

મત્સ્યગંધા અંબિકા ધુરંધરનું એક ચિત્ર

હરિવંશ અનુસાર, સત્યવતી પોતાના પૂર્વજન્મમાં અછોડા હતી, જે પિતૃની પુત્રી હતી અને તેને પૃથ્વી પર જન્મ લેવાનો શ્રાપ હતો. મહાભારત, હરિવંશ અને દેવી ભાગવત પુરાણ ભારપૂર્વક જણાવે છે કે સત્યવતી અદ્રિકા નામની શાપિત અપ્સરાની પુત્રી હતી. અદ્રિકા એક શ્રાપથી માછલીમાં પરિવર્તિત થઈ ગઈ હતી અને યમુના નદીમાં રહેતી હતી. દંતકથા અનુસાર, વસુ (ઉપરિકાર વાસુ તરીકે પણ ઓળખાય છે), એક ચેડી રાજા, શિકારના અભિયાન પર હતા ત્યારે રાત્રે તેમની પત્નીના સ્વપ્ન જોતી વખતે વીર્ય સ્ખલન થયું હતું. તેમણે પાળેલા શિકારી પક્ષી ગરુડના માધ્યમથી પોતાનું વીર્ય પોતાની રાણી પાસે મોકલ્યું હતું પરંતુ માર્ગમાં અન્ય એક શિકારી પક્ષી સાથે ભેટો થયો અને તેમના વચ્ચે યુદ્ધ જામ્યું. યુદ્ધ દરમિયાન વીર્ય ભરેલુ પાત્ર છૂટીને યમુના નદીમાં પડ્યું અને શાપિત અદ્રિકા-માછલીએ તેને ગળી લીધું અને તેના પ્રભાવથી તે ગર્ભવતી થઈ. ગર્ભાધાન પૂર્ણ થવાનો જ હતો કે એક નિષાદે તે માછલીને પોતાની જાળમાં ફસાવી લીધી. નિષાદે જ્યારે માછલી ચીરી, ત્યારે તેના ગર્ભમાંથી એક બાળક તથા એક બાળકી નિકળ્યાં. નિષાદ આ બાળકોને લઈને મહારાજ સમક્ષ રજૂ કર્યા. મહારાજને પુત્ર ન હોવાથી તેમણે બાળકને પોતાની પાસે રાખી લીધો અને તેનું નામ મત્યરાજ રાખ્યું. એ બાળક મોટો થઈને મત્સ્ય રાજ્યનો સ્થાપક રાજા મત્સ્ય બન્યો. રાજાએ માદા બાળકને માછીમારને પાછું આપી દીધું અને તેનું નામ મત્સ્ય-ગંધા ("માછલી જેવી ગંધ ધરાવનાર"). માછીમારે યુવતીને તેની પુત્રી તરીકે ઉછેરી હતી અને તેના રંગને કારણે તેનું નામ કાલી ("અંધારું") રાખ્યું હતું. સમય જતાં, કાલીએ સત્યવતી ("સત્યવાદી")નું નામ મેળવ્યું. માછીમાર એક નાવિક પણ હતો, જે પોતાની નાવમાં લોકોને નદી પાર લઈ જતો હતો. સત્યવતીએ તેના પિતાને તેમના કામમાં મદદ કરી અને તે એક સુંદર કુમારિકા બની ગઈ.

રોમિલા થાપર નોંધે છે કે સત્યવતી ક્ષત્રિય મૂળની છે એવું સૂચવવા પાછળથી પ્રયત્નો કરવામાં આવ્યા હતા.

પરાશર દ્વારા પ્રલોભન અને વ્યાસનો જન્મ

બિહારના મત્સ્યગંધા તળાવ ખાતે પરાશર અને સત્યવતીની પ્રતિમા

દેવી-ભાગવત પુરાણમાં વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે કે જ્યારે સત્યવતી ઋષિ પરાશરને યમુના નદી પાર કરાવી રહી હતી, ત્યારે ઋષિ ઇચ્છતા હતા કે સત્યવતી તેમની વાસનાને સંતોષે અને તેણીનો જમણો હાથ પકડે છે. તેણીએ પરાશરને રોકવાનો પ્રયત્ન કર્યો પણ અંતતઃ ઋષિની નિરાશા અને દૃઢતાનો અહેસાસ થતાં તેણીએ હાર માની લીધી. સત્યવતી સંમત થઈ ગઈ અને પરાશરને કહ્યું કે જ્યાં સુધી હોડી કિનારા સુધી ન પહોંચે ત્યાં સુધી ધીરજ રાખે. કિનારે પહોંચીને ઋષિએ તેને ફરીથી પકડી લીધી, પરંતુ તેણીએ જાહેર કર્યું કે તેના શરીરમાંથી દુર્ગંધ આવી રહી છે અને સંભોગ બંને માટે આનંદદાયક હોવો જોઈએ. આ શબ્દો સાંભળતાં જ ઋષિની શક્તિથી મત્સ્યગંધા યોજનગંધા ("જેની સુગંધ યોજનો સુધી ફેલાયેલી છે તે.") માં રૂપાંતરિત થઈ ગઈ. હવે તેણીનામાંથી કસ્તુરીની ગંધ આવતી હતી, અને તેથી તેને કસ્તુરી-ગંધા કહેવામાં આવી. તેણીએ પરાશરને વચન આપવા કહ્યું કે તેમની વચ્ચેનો યૌનસંબંધ એક રહસ્ય રહશે અને તેનું કૌમાર્ય અકબંધ રહેશે. તેમના મિલનમાંથી જન્મેલો પુત્ર મહાન ઋષિની જેમ પ્રખ્યાત થશે, અને તેની સુગંધ અને યૌવન શાશ્વત રહશે. પરાશરે તેની આ ઇચ્છાઓ માન્ય રાખી પોતે માછીમાર સ્વરૂપ ધારણ કર્યું અને સુંદર સત્યવતી સાથે સંભોગથી તેઓ તૃપ્ત થયા. આ કૃત્ય બાદ, ઋષિ નદીમાં સ્નાન કરીને ચાલ્યા ગયા, ફરી ક્યારેય તેને મળવા માટે આવ્યા નહીં. મહાભારત આ કથાને સંક્ષિપ્ત કરે છે, જેમાં સત્યવતી માટે માત્ર બે ઇચ્છાઓનો ઉલ્લેખ કરે છે: તેનું શાશ્વત કૌમાર્ય અને મધુર સુગંધ.

પોતાના મળેલા આશીર્વાદથી પ્રસન્ન થઈને સત્યવતીએ તે જ દિવસે યમુનાના એક દ્વીપ પર પોતાના બાળકને જન્મ આપ્યો. પુત્ર તરત જ યુવાન સ્વરૂપે મોટો થયો અને તેણે તેની માતાને વચન આપ્યું કે જ્યારે પણ તેણી તેને બોલાવશે ત્યારે તે તેની મદદે આવશે; તે પછી તે જંગલમાં તપસ્યા કરવા માટે રવાના થયો. પુત્રને તેના રંગને કારણે કૃષ્ણ ("શ્યામ") અથવા દ્વૈપાયન ("એક દ્વીપ પર જન્મેલો") તરીકે ઓળખવામાં આવ્યો અને બાદમાં તે પરાશરની ભવિષ્યવાણીને પરિપૂર્ણ કરનાર, વેદોના સંકલનકાર અને પુરાણો તથા મહાભારતના રચયિતા વ્યાસ તરીકે જાણીતો બન્યો. ત્યારબાદ, સત્યવતી તેના પિતાની મદદ માટે ઘરે પરત ફરી.

શાંતનુ સાથે વિવાહ

ભીષ્મની પ્રતિજ્ઞા, રાજા રવિ વર્માનું એક પેઇન્ટિંગ. ભીષ્મ (જે અગાઉ દેવવ્રત તરીકે ઓળખાતા હતા) સત્યવતી અને તેના પરિવાર સમક્ષ બ્રહ્મચારી બનવાની પ્રતિજ્ઞા લે છે.

એક દિવસ હસ્તિનાપુરના કુરુ રાજા શાંતનુ શિકારની યાત્રા પર જંગલમાં આવ્યા અને સત્યવતીમાંથી નીકળતી કસ્તુરીની સુગંધથી તેઓ મંત્રમુગ્ધ થઈ ગયા. તેની મીઠી સુગંધથી મોહિત થઈને શાંતનુ સત્યવતીના ઘરે પહોંચ્યો અને તેને જોઈને પહેલી નજરમાં જ પ્રેમ થઈ ગયો. રાજાએ માછીમાર-વડા પાસે પોતાની પુત્રીનો હાથ માગ્યો. માછીમાર દશરાજે કહ્યું કે તેની પુત્રી રાજા સાથે એ જ શરતે લગ્ન કરશે જો ફક્ત સત્યવતીના જ પુત્રોને સિંહાસનનો ઉત્તરાધિકાર પ્રાપ્ત થશે.

માછીમારની શરત સાંભળી રાજા આઘાત પામ્યો અને નિરાશ થઈ રાજમહેલમાં પરત ફર્યો, કારણ કે તેણે પહેલેથી જ પોતાની પ્રથમ પત્ની દગંગા દ્વારા જન્મેલા તેના પુત્ર દેવવ્રતને ઉત્તરાધિકારી તરીકે નિયુક્ત કર્યો હતો. દેવવ્રત પોતાના પિતાની સ્થિતિથી દુઃખી હતો; તેણે એક મંત્રી પાસેથી માછીમાર-વડાએ માંગેલા વચન વિશે જાણ્યું. તરત જ દેવવ્રત માછીમાર-વડાની ઝૂંપડી પાસે ધસી ગયો અને પોતાના પિતા વતી સત્યવતીનો હાથ માગવા લાગ્યો. માછીમારે પોતાની શરતનું પુનરાવર્તન કર્યું અને દેવવ્રતને કહ્યું કે માત્ર શાંતનુ જ સત્યવતીને લાયક છે; તેણીએ અસિત જેવા બ્રહ્મઋષિઓના પણ લગ્નના પ્રસ્તાવોને નકારી કાઢ્યા હતા.

દેવવ્રતે સત્યવતીના પુત્રની તરફેણમાં રાજગાદી પરના પોતાના દાવાનો ત્યાગ કર્યો હતો, પરંતુ માછીમારે દલીલ કરી હતી કે દેવવ્રતના સંતાનો તેના પૌત્રના દાવાનો વિરોધ કરી શકે છે. ત્વરિત, દેવવ્રતે બ્રહ્મચર્યની "કઠોર" પ્રતિજ્ઞા લીધી. માછીમારે તરત જ સત્યવતીને દેવવ્રતને સોંપી દીધી, જેઓ હવેથી ભીષ્મ કહેવામાં આવતા હતા ("જેની પ્રતિજ્ઞાઓ ભયંકર છે તે"). ભીષ્મે સત્યવતીને શાંતનુ સામે પ્રસ્તુત કરી અને તેમનો વિવાહ સંપન્ન થયો.

દેવી-ભાગવત પુરાણમાં, સત્યવતીના લગ્ન પૂર્વે જન્મેલો પુત્ર વ્યાસ વિલાપ કરે છે કે તેની માતાએ તેને જન્મ પછી તરત જ તેને ભાગ્યના સહારે છોડી દીધો હતો. તે તેની માતાની શોધમાં તેના જન્મસ્થળ પર પાછો ફરે છે, જ્યાં તેને ખબર પડે છે કે, હવે તે હસ્તિનાપુરની રાણી છે.

ધૃતરાષ્ટ્ર, પાંડુ તથા વિદુરનો જન્મ

જાવાનીઝ વાયાંગકુલિત છાયા કઠપૂતળીમાં સત્યવતી

તેમનાં લગ્ન પછી સત્યવતીએ શાંતનુના બે પુત્રો ચિત્રાંગદ અને વિચિત્રવિર્યને જન્મ આપ્યો. હરિવંશ ભીષ્મને શાંતનુના મૃત્યુ પછીની ઘટનાઓને યાદ કરવાનું કહે છે. શાંતનુના મૃત્યુ પછીના શોકના સમયગાળા દરમિયાન, ઉગ્રયુદ્ધ પૌરવ (પાંચાલના સિંહાસનનો માલિક) એ માંગ કરી કે સંપત્તિના બદલામાં ભીષ્મ સત્યવતીને સોંપે. ભીષ્મે ઉગ્રયુધ પૌરવને મારી નાખ્યો, જેણે બીજાની પત્ની પ્રતિ પોતાની વાસનાને કારણે તેની શક્તિ ગુમાવી દીધી હતી. જો કે મહાભારતમાં આ ઘટનાનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો નથી; તેમાં ફક્ત સત્યવતીના આદેશ હેઠળ ભીષ્મ દ્વારા ચિત્રાંગદને રાજા તરીકે તાજપોશી કર્યાનું વર્ણન કરે છે. પાછળથી ચિત્રાંગદને ગાંધર્વ (ચિત્રાંગદ નામના જ એક આકાશી સંગીતકાર) દ્વારા મારી નાખવામાં આવ્યો હતો.

ચિત્રાંગદના મૃત્યુ પછી, તેનો નાનો ભાઈ વિચિત્રવિર્ય રાજા બન્યો, જ્યારે ભીષ્મ તેના વતી (સત્યવતીની આજ્ઞા હેઠળ) વિચિત્રવિર્ય મોટો થયો ત્યાં સુધી શાસન કરતો રહ્યો. વિચિત્રવિર્યએ કાશી-કોશલની રાજકુમારીઓ અંબિકા અને અંબાલિકા સાથે લગ્ન કર્યા, જેમનું ભીષ્મે સ્વયંવર વિધિ દરમિયાન અપહરણ કર્ય્ં હતું. નિ:સંતાન વિચિત્રવિર્ય ક્ષય રોગથી અકાળે મૃત્યુ પામ્યો.

સિંહાસનનો કોઈ વારસદાર ન હોવાને કારણે, સત્યવતીએ ભીષ્મને વિચિત્રવિર્યની વિધવાઓ સાથે નિયોગ પ્રથા અનુસરીને લગ્ન કરવા જણાવ્યું. ભીષ્મએ સત્યવતીના પિતાને આપેલા વચન અને પોતાની બ્રહ્મચર્યની પ્રતિજ્ઞા યાદ અપાવી તેની માંગણીનો અસ્વીકાર કર્યો. તે સૂચવે છે કે વિધવાઓ દ્વારા બાળકો પેદા કરવા માટે બ્રાહ્મણને નિયુક્ત કરી શકાય, આમ રાજવંશનું સંવર્ધન કરી શકાશે. પરાશર સાથેની મુલાકાતની કથા ભીષ્મ સમક્ષ પ્રગટ કરતાં સત્યવતી સારી રીતે જાણતી હતી કે આ તેની આ પરિસ્થિતિમાં મદદ કરવા માટે તેના પુત્ર વ્યાસને બોલાવવાનો આ યોગ્ય સમય છે. સત્યવતીએ વ્યાસને પોતાના ભાઈની વિધવાઓ સાથે નિયોગ રાખવા સમજાવ્યા અને કહ્યું: "તારા ભાઈ વિચિત્રવિર્ય પ્રત્યેના સ્નેહથી, અમારા વંશને ટકાવી રાખવા માટે, આ ભીષ્મની વિનંતિ અને મારી આજ્ઞા ખાતર, તમામ જીવો પ્રત્યે દયા, લોકોના રક્ષણ માટે અને તારા હૃદયની ઉદારતાથી, હે પાપરહિત, હું જે કહું છું તે કરવા માટે તે તમને આભારી છે." વ્યાસને (ખૂબ જ મુશ્કેલીથી) સમજાવ્યા પછી સત્યવતીએ પોતાની "સદ્‌ગુણી" પુત્રવધૂઓની સંમતિ મેળવવામાં સફળતા મેળવી. મહાભારતમાં વ્યાસે નિયોગને તરત જ સંમતિ આપી દીધી હતી. દેવી ભાગવત પુરાણના સંસ્કરણમાં વ્યાસે શરૂઆતમાં સત્યવતીની દરખાસ્તને નકારી કાઢી હતી. તેમણે દલીલ કરી હતી કે વિચિત્રવિર્યની પત્નીઓ તેમની પુત્રીઓ જેવી છે; તેઓની સાથે નિયોગ કરવો એ એક જઘન્ય પાપ હતું, જેના દ્વારા કોઈનું ભલું થઈ શકે તેમ નહોતું. રાજનિતીમાં નિપુણ, પૌત્રો માટે ભૂખી સત્યવતીએ ભારપૂર્વક જણાવ્યું હતું કે રાજવંશને જાળવવા માટે, જો તેઓ માતાના દુઃખને ઓછું કરવા જઈ રહ્યા હોય તો વડીલો દ્વારા ખોટા નિર્દેશોનું પાલન કરવું જોઈએ. વ્યાસ છેવટે એ "ઘૃણાસ્પદ કાર્ય" માટે સંમત થયા, પરંતુ તેમણે સૂચવ્યું કે વિકૃતિનું સંતાન આનંદનું કારણ ન હોઈ શકે.

જ્યેષ્ઠ રાણી અંબિકાના ફળદ્રુપ સમયગાળા દરમિયાન સત્યવતીએ વ્યાસને અંબિકાના શયનકક્ષમાં મોકલ્યા. વ્યાસ સાથેના સહવાસ દરમિયાન અંબિકાએ તેનો શ્યામવર્ણ જોઈ અને આંખો બંધ કરી દીધી. વ્યાસે સત્યવતી સમક્ષ જાહેર કર્યું કે અંબિકાની ક્રૂરતાને કારણે તેનો પુત્ર આંધળો (પણ બળવાન) થશે અને તેને સો પુત્રો થશે- જે પાછળથી કૌરવો (કુરુના વંશજો) તરીકે ઓળખાયા હતા. સત્યવતી આવા વારસદારને નાલાયક રાજા માનતી હતી, તેથી તેણે વ્યાસને પોતાની નાની પુત્રવધૂ સાથે નિયોગ રાખવા કહ્યું. વ્યાસે સત્યવતી સમક્ષ જાહેર કર્યું કે, તેમના નિયોગ દરમિયાન વ્યાસના ભયંકર દેખાવને કારણે અંબાલિકા નિસ્તેજ પડી ગઈ હતી, આથી બાળક કમજોર નીવડશે. સમય જતાં, અંધ ધૃતરાષ્ટ્ર અને નિસ્તેજ પાંડુનો જન્મ થયો. સત્યવતીએ ફરીથી વ્યાસને અંબિકાના શયનકક્ષમાં આવવાનું આમંત્રણ આપ્યું. તેને વ્યાસનો ભયાનક દેખાવ (અને ઘૃણાસ્પદ ગંધ) યાદ આવી ગઈ અને તેણે તેના સ્થાને એક શૂદ્ર (નીચલી જ્ઞાતિની) દાસી મૂકી દીધી. દાસીએ ઋષિને સન્માન આપ્યું અને તેનાથી ડરી ન હતી અને વ્યાસે આમ તેને આશીર્વાદ આપ્યા કે, તેનો દીકરો સૌથી બુદ્ધિશાળી માણસ હશે અને હવે તે ગુલામ નહીં રહે. વ્યાસે સત્યવતીને આ છેતરપીંડીની વાત કરી અને પછી અદૃશ્ય થઈ ગયા; દાસીને ત્યાં દેવ ધર્મના અવતાર વિદુરનો જન્મ થયો.

અંતિમ દિવસો

ધૃતરાષ્ટ્રના અંધત્વ અને દાસીના ગર્ભથી વિદુરના જન્મને કારણે પાંડુને હસ્તિનાપુર રાજ્યનો તાજ પહેરાવવામાં આવ્યો. જો કે, તેને (એક ઋષિ દ્વારા) શ્રાપ આપવામાં આવ્યો હતો કે તે કોઈ પણ સંતાનને જન્મ નહિ આપી શકે એટલે તેણે રાજ્યનો ત્યાગ કર્યો અને તેની પત્નીઓ કુંતી અને માદ્રી સાથે જંગલમાં ચાલ્યો ગયો. ત્યાં તેની પત્નીઓને દેવતાઓ સાથે નિયોગ દ્વારા તેના માટે સંતાનો (પાંડવો અથવા "પાંડુના પુત્રો") ને જન્મ આપ્યો. પાંડુ જંગલમાં જ મૃત્યુ પામ્યો; માદ્રીએ પોતાના પતિ સાથે જીવનનો અંત આણ્યો હતો. કુંતી પાંડવો સાથે હસ્તિનાપુર પાછી ફરી. પોતાના પૌત્રના અકાળ મૃત્યુને કારણે સત્યવતી શોકગ્રસ્ત થઈ ગઈ હતી અને હવે વધુ જીવવાની ઇચ્છા નહોતી રહી. પાંડુની અંતિમ વિધિ પછી, વ્યાસે સત્યવતીને ચેતવણી આપી હતી કે વંશમાં સુખનો અંત આવશે અને ભવિષ્યમાં વિનાશક ઘટનાઓ બનશે (જે તેના પરિવારને વિનાશ તરફ દોરી જશે), જે તેણી વૃદ્ધાવસ્થામાં સહન નહિ કરી શકે. વ્યાસના સૂચનથી સત્યવતી પોતાની પુત્રવધૂઓ અંબિકા અને અંબાલિકા સાથે તપસ્યા કરવા વન તરફ પ્રયાણ કર્યું. જંગલમાં, તેણી મરી ગઈ અને સ્વર્ગની પ્રાપ્તિ કરી. થોડા જ દિવસોમાં તેમની પુત્રવધૂઓ પણ મૃત્યુ પામી.