કુરુક્ષેત્ર યુદ્ધ

કુરુક્ષેત્ર યુદ્ધ
મહાભારત મહાભારતની હસ્તલિખિત પાંડુલિપિનું એક ચિત્ર
તિથિ જુદા-જુદા દિવસોએ, ૩૦૦૦ ઇસ્વીસન પૂર્વે (સંભવિત) સ્થાન કુરુક્ષેત્ર, વર્તમાન હરિયાણા રાજ્ય પરિણામ કૌરવોની હાર, પાંડવોને સત્તાની પ્રાપ્તિ
યોદ્ધા
પાંડવના સેનાપતિયુધિષ્ઠિર	કૌરવના સેનાપતિ ભીષ્મ
સેનાનાયક
ધ્રુષ્ટધુમ્ન †	ભીષ્મ †,દ્રોણ †,કર્ણ †, શલ્ય †,અશ્વત્થામા
શક્તિ/ક્ષમતા
7 અક્ષૌહિણી ૧૫,૩૦,૯૦૦ સૈનિક	11 અક્ષૌહિણી ૨૪,૦૫,૭૦૦ સૈનિક
મૃત્યુ અને હાની
બધા યોદ્ધાઓમાંથી માત્ર ૮ જાણીતા વીરો બચ્યા-પાંચ પાંડવ, કૃષ્ણ, સાત્યકિ, યુયુત્સુ	બધા યોદ્ધાઓમાંથી માત્ર ૩ જાણીતા વીરો બચ્યા -અશ્વત્થામા, કૃપાચાર્ય, કૃતવર્મા

કુરુક્ષેત્ર યુદ્ધ કૌરવો અને પાંડવો વચ્ચે કુરુક્ષેત્ર મેદાનમાં લડવામાં આવ્યું હતું. આ યુદ્ધને ભારતના ઇતિહાસનું સૌથી મોટું યુદ્ધ માનવામાં આવે છે. મહાભારત મુજબ આ યુદ્ધમાં ભારતના નાના-મોટા અનેક રજવાડાઓએ ભાગ લીધો હતો. આ યુદ્ધમાં લાખો ક્ષત્રિય યોદ્ધાઓ માર્યા ગયા હતા. આ યુદ્ધમાં ભારતવર્ષ ઉપરાંત અન્ય દેશોના રાજાઓએ પણ યુદ્ધમાં ભાગ લીધો હતો અને એ તમામ વીરગતિને પામ્યા હતા. આ ભીષણ યુદ્ધના પરિણામ સ્વરુપે ભારતમાં એ સમયે ક્ષણિક સમય માટે જ્ઞાન, વિજ્ઞાન અને વીર યોદ્ધાઓના અભાવની સ્થિતિનું નિર્માણ થયું હતું. આ મહાન યુદ્ધનું વર્ણન વેદવ્યાસ દ્વારા મહાભારત નામના ગ્રંથમાં કરવામાં આવ્યું છે. આ ગ્રંથને હજારો વર્ષો સુધી ભારતવર્ષમાં ગાઈ, સાંભળીને તેમજ તામ્રપત્રો પર લખીને યાદ રાખવામાં આવ્યો હતો. હવે તે અધ્યતન સ્વરુપે પણ ઉપ્લબ્ધ છે.

મહાભારતમાં મુખ્યત્વે ચંદ્રવંશીઓના બે પરિવારો કૌરવો અને પાંડવો વચ્ચે થયેલા ભીષણ યુદ્ધનું વૃતાંત છે. ૧૦૦ કૌરવો અને પાંચ પાંડવો વચ્ચે કુરુ રાજ્યની ભૂમિ અને હસ્તિનાપુરની રાજગાદી માટે સંઘર્ષ શરુ થયો અને તેના પરિણામ સ્વરુપે મહાભારતના યુદ્ધનું નિર્માણ થયું. કુરુક્ષેત્રના મેદાનમાં થયેલા આ યુદ્ધનું સ્થળ હાલનાં હરિયાણા રાજ્યમાં છે. આ યુદ્ધમાં પાંડવોનો વિજય થયો હતો. મહાભારતમાં આ યુદ્ધને ધર્મયુદ્ધ તરીકે ઓળખાવવામાં આવ્યું છે, કારણ કે તે પાંડવ તરફે માત્ર સત્તા, રાજ્ય કે જમીનની પ્રાપ્તિ માટે નહીં પણ ન્યાય અને ધર્મના રક્ષણ માટે લડવામાં આવ્યું હતું. મહાભારતની સ્મૃતિ તાજી કરતા કેટલાક સ્થળો અને અવશેષો ભારતમાં આવેલા છે. દિલ્લીમાં આવેલા પુરાના કિલ્લાને પાંડવોના કિલ્લા તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે.કુરુક્ષેત્રમાંથી પણ પુરાતત્વ વિભાગ દ્વારા મહાભારતકાળના બાણ અને ભાલાઓ પ્રાપ્ત કરવામાં આવ્યા છે.ગુજરાતમાં દરીયામાં ડૂબી ગયેલા શહેરો પણ મળી આવ્યા છે.જેનો સંદર્ભ મહાભારતમાં વર્ણવાયેલી દ્વારકા નગરી સાથે જોડવામાં આવે છે., આ સિવાય બરનાવામાં પણ લાક્ષગૃહના અવશેષો મળી આવ્યા છે., આ બધા પ્રમાણ મહાભારતની સત્યતા સિદ્ધ કરે છે.

પૃષ્ઠભૂમિ

મહાભારતનું યુદ્ધ થવાનું મુખ્ય કારણ કૌરવોની ઊચ્ચ મહત્વકાંક્ષાઓ અને ધૃતરાષ્ટ્રનો પુત્રમોહ હતા. કૌરવો અને પાંડવો પરસ્પર કૌટુંબિક ભાઈઓ હતા. વેદવ્યાસના નિયોગથી વિચિત્રવિર્યની પત્ની અંબિકાના ગર્ભથી ધૃતરાષ્ટ્ર અને અંબાલિકાના ગર્ભથી પાંડુની ઉત્પત્તિ થઈ હતી. ગાંધારીએ મંત્રશક્તિ દ્વારા ૧૦૦ પુત્રો ઉત્પન્ન કર્યા હતા જેમાં દુર્યોધન સૌથી મોટો પુત્ર હતો. પાંડુના યુધિષ્ઠિર, ભીમ, અર્જુન, નકુળ અને સહદેવ નામના પાંચ પુત્રો હતા. પ્રથમ ત્રણ પુત્રો કુંતી દ્વારા મંત્રશક્તિથી ઉત્પન્ન થયા હતા જ્યારે નકુળ અને સહદેવ માદ્રીના ગર્ભથી ઉત્પન્ન થયા હતા. ધૃતરાષ્ટ્ર જન્મથી જ અંધ હતા એટલે રાજ્યશાસન પાંડુને સોંપવામાં આવ્યું હતું તેથી ધૃતરાષ્ટ્ર પાંડુના પુત્રો પ્રત્યે દ્રેષભાવ રાખતો હતો. આ દ્રેષભાવના દુર્યોધન દ્વારા ફળીભૂત થઈ અને મામા શકુનીએ આગમાં ઘી હોમવાનું કામ કર્યું. શકુનીના કહેવાથી દુર્યોધને નાનપણથી માંડીને લાક્ષાગૃહ સુધી અનેક પ્રકારના ષડયંત્રો રચ્યા. પણ બધી જ વખત તેની ચાલ નિષ્ફળ ગઈ હતી. યુવાવસ્થામાં પ્રવેશતાની સાથે જ યુધિષ્ઠિરને યુવરાજ બનાવી દેવામાં આવ્યા હતા. પાંડવોને લાક્ષાગ્રુહમાં મારી નાખવાનો પણ પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યો. પાછળથી યુવરાજ તરીકે દુર્યોધનના નામની ઘોષણા કરી દેવામાં આવી. પાંડવોએ પરત આવીને પોતાના રાજ્યની માગણી કરી ત્યારે તેમને રાજ્યના નામે ખાંડવ વન આપવામાં આવ્યું. ધૃતરાષ્ટ્રના અનુરોધથી ગૃહયુદ્ધથી બચવા માટે યુધિષ્ઠિરે આ પ્રસ્તાવ પણ સ્વીકારી લીધો. શ્રીકૃષ્ણ દ્વારા દેવતાઓના શિલ્પીની મદદથી ભવ્ય ઇન્દ્રપ્રસ્થ નામની નગરીનું નિર્માણ કરવામાં આવ્યું. પાંડવોએ વિશ્વવિજય કરીને પ્રચૂર માત્રામાં ધનવૈભવ એકત્રિત કરીને રાજસૂય યજ્ઞ કર્યો. દુર્યોધન અને શકુની પાંડવોની આ ઉન્નતિ જોઇ ન શક્યા એટલે કૌરવોએ ધૂર્તવિદ્યા દ્વારા છળથી પાંડવો પાસેથી રાજ્યશાસન જીતી લીધુંં, ભરી સભામાં દ્રોપદીના ચીરનું હરણ કરવામાં આવ્યું. પાંડવોને વનમાં એકાંતવાસમાં મોકલી દેવામાં આવ્યા. ચીરહરણની ધૃણાસ્પદ ઘટનાની સાથે જ યુદ્ધના બીજ રોપાઇ ગયા હતા. જુગારમાં હારી જવાથી પાંડવોને ૧૨ વર્ષ સુધી વનવાસ અને ૧ વર્ષ સુધી અજ્ઞાતવાસ સ્વીકારવો પડ્યો. આ શરત પૂર્ણ થયા પછી પણ કૌરવોએ પાંડવોને તેમનું રાજ્ય સોંપવાની ના પાડી દીધી જેથી અન્યાય સામે યુદ્ધ કરવા માટે પાંડવો વિવશ બન્યા. શ્રીકૃષ્ણ દ્વારા યુદ્ધ ન થાય તે માટે યથાસંભવ તમામ પ્રયાસો કરવામાં આવ્યા પણ બધા જ નિષ્ફળ નીવડયાં. છેવટે કૌરવો પાંડવોને પાંચ ગામ આપે તેવો પ્રસ્તાવ રાખવામાં આવ્યો પણ સોયની અણી બરાબર જમીન આપવા પણ કૌરવો તૈયાર ન થયા.

કુરુક્ષેત્રના યુદ્ધમાં શ્રીકૃષ્ણ અને અર્જુન

યુદ્ધ રોકવાના તમામ પ્રયાસો પછી પણ કૌરવો જ્યારે પાંડવોને સોયની અણી જેટલી જમીન આપવા માટે તૈયાર ન થયા ત્યારે બન્ને પક્ષે યુદ્ધની તૈયારીઓ થવા માંડી. કૌરવોએ ૧૧ અક્ષૌહિણી અને પાંડવોએ ૭ અક્ષૌહિણી સેના એકત્રિત કરી. યુદ્ધની તૈયારીઓ પૂર્ણ થયા બાદ કૌરવો અને પાંડવો બન્નેના દળો યુદ્ધ કરવા માટે કુરુક્ષેત્રના મેદાનમાં પહોચ્યાં, જ્યાં આ મહા ભયંકર યુદ્ધ લડવામાં આવ્યું હતું. કુરુક્ષેત્રના એ ભયાનક ધમાસાણ અને સંહારક યુદ્ધનું વર્ણન મહાભારત ગ્રંથમાં કરવામાં આવ્યું છે. તેમાં એક શ્લોક નીચે મુજબ છે:-

“

न पुत्रः पितरं जज्ञे पिता वा पुत्रमौरसम्। भ्राता भ्रातरं तत्र स्वस्रीयं न च मातुलः॥

”

“

અર્થાત: આ યુદ્ધમાં ન પુત્ર પિતાને, ન પિતા પુત્રને, ન ભાઈ ભાઈને, ન મિત્ર મિત્રને કે ન મામા ભાણેજને ઓળખતા હતા.

”

ઐતિહાસિકતા

મહાભારત કાળમાં ભારત

મહાભારતના યુદ્ધનો સમય સામાન્ય રીતે ઇસ્વીસનની શરુઆત પહેલા ૩૨૦૦ વર્ષ પહેલાનો માનવામાં આવે છે. કેટલાક પશ્વિમી વિદ્વાનો તેનો સમય ૧૦૦૦ ઇસ્વીસન પૂર્વેનો માને છે અને આ માટે મહાભારતમાં વર્ણવવામાં આવેલા સૂર્યગ્રહણ, ચંદ્રગ્રહણ વગેરેના આધારે પણ ગણતરી કરવામાં આવે છે. પણ વિદ્વાનો વચ્ચે સમયાવધિ મુદ્દે હંમેશા મતભેદ રહ્યા છે અને કોઇ સર્વમાન્ય સમય નિર્ધારીત કરી શકાયો નથી. પૌરાણિક આધારો અને ભારતીય કાલગણના મુજબ આ યુદ્ધ દ્વાપરયુગના અંતમાં થયું હતું. યુદ્ધની સમાપ્તિના થોડા વર્ષો બાદ કલિયુગનો પ્રારંભ થયો હતો.

• વિશ્વ વિખ્યાત ભારતીય ગણિતજ્ઞ અને અને ખગોળજ્ઞ વરાહમિહિરના મત અનુસાર મહાભારતનું યુદ્ધ ૨૪૪૯ ઇસ્વીસન પૂર્વે થયું હતું.
• ભારતીય ગણિતજ્ઞ આર્યભટ્ટના કથન અનુસાર કુરુક્ષેત્રમાં યુદ્ધ ૧૮ ફેબ્રુઆરી ઇસ્વીસન પૂર્વે ૩૯૦૨માં થયું હતું.
• ચાલુક્ય વંશના સમ્રાટ પુલકેશી દ્વિતિય દ્વારા પાંચમી શતાબ્દીમાં લખાયેલા એહાલ અભિલેખમાં એવો ઉલ્લેખ મળે છે કે મહાભારતના યુદ્ધને ૩૭૩૫ વર્ષ જેટલો સમય વિતી ગયો છે, એ દ્રષ્ટિએ મહાભારતનું યુદ્ધ ઇસ્વીસનના ૩૯૦૦ વર્ષ પૂર્વે લડવામાં આવ્યું હતું.
• કેટલાક વિદ્વાનો પુરાણોમાં વર્ણવવામાં આવેલી વિવિધ રાજ વંશાવળીઓને સરખાવીને કુરુક્ષેત્રનું યુદ્ધ ઇસ્વીસન ૧૯૦૦ પૂર્વે થયું હોવાનું માને છે. રાજવંશાવલીઓને ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય સાથે મેળવીને જોવામાં આવે તો ઇસ્વીસન ૧૯૦૦ પૂર્વેનો સમય નીકળે છે, કેટલાક વિદ્વાનો ચન્દ્રગુપ્ત મૌર્ય ૧૫૦૦ ઇસ્વીસન પૂર્વે થયો હોવાનું માને છે, એ ગણતરી મુજબ મહાભારતના યુદ્ધનો સમય ઇસ્વીસન પૂર્વે ૩૯૦૦ વર્ષ પૂર્વેનો નીકળે છે. યુનાનના રાજપૂત મેગસ્થનીજ દ્વારા પોતાના એક પુસ્તક ઇંડિકામાં ચન્દ્રગુપ્ત નામના રાજાનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે જે રાજા ગુપ્ત વંશનો રાજા ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય હોવાની શક્યતા છે. એ મુજબ ઇસ્વીસનના ૩૯૦૦ વર્ષ પૂર્વેનો સમય માનવામાં આવે છે.
• મોટા ભાગના પશ્વિમી વિદ્વાનો જેમ કે, માયકલ વિટજલના મત મુજબ મહાભારતનું યુદ્ધ ઇસ્વીસનના ૧૨૦૦ વર્ષ પૂર્વે થયું હતું. એ વિદ્વાનો આ સમયને લોહયુગનું નામ આપે છે.
• અન્ય કેટલાક પશ્વિમી વિદ્વાનો જેમ કે, પી.વી. હોલે મહાભારતમાં વર્ણવવામાં આવેલી આકાશિય સ્થિતિનો અભ્યાસ કરીને ૧૩ નવેંબર ઇસ્વીસન પૂર્વે ૩૯૪૩માં યુદ્ધ થયું હોવાનું માને છે.
• ભારતીય વિદ્વાન પી વી વારટક મહાભારતમાં વર્ણવવામાં આવેલી ગ્રહ નક્ષત્રોની આકાશી સ્થિતિની ગણનાના આધારે ૧૬ ઓક્ટોમ્બર ઇસ્વીસન પૂર્વે ૫૫૩૧ના દિવસે આ યુદ્ધ શરુ થયું હોવાનું માને છે.

• કેટલાક વિદ્વાનો જેમ કે પી વી વારટક ના મત મુજબ રાજદૂત મેગસ્થનીજ પોતાના પુસ્તક ઇંડિકામાં પોતાની ભારત યાત્રાનું વર્ણન કરે છે, જેમાં મથુરા નગરીમાં શૂરસૈનિકો સાથેની મુલાકાતનું વર્ણન છે. મેગસ્થનીજ કહે છે કે આ શૂરસૈનિકો કોઇ હેરાકલ્થ નામના દેવતાની પૂજા કરતા હતા. આ હેરાકલ્થ ચમત્કારી પુરુષ હતા અને ચંદ્રગુપ્તથી ૧૩૮ પેઢી પહેલા થયા હતા. હેરાકલ્સે ઘણા લગ્નો કર્યા હતા અને ઘણા પુત્રો ઉત્પન્ન કર્યા હતા પણ તેના બધા જ્ પુત્રો પરસ્પર યુદ્ધ કરીને માર્યા ગયા હતા. આ હેરાકલ્સ એટલે શ્રીકૃષ્ણ એવું માનવામાં આવે છે. આ પેઢીઓના હિસાબથી ઇસ્વીસન પૂર્વે ૫૬૦૦-૩૯૦૦ દરમિયાન આ મહાભારતનું યુદ્ધ થયું હશે એમ માનવામાં આવે છે.
• મોહેં-જો-દડોમાં ૧૯૨૭માં મૈકે દ્વારા કરવામાં આવેલા એક પુરાતાત્વિક ઉત્ખનનમાં મળી આવેલી એક પત્થરની ટેબ્લેટમાં એક નાના બાળકને બે વૃક્ષોને ખેંચતો દેખાડવામાં આવ્યો છે અને તેમાંથી બે પુરુષો નીકળીને એ બાળકને પ્રણામ કરતા દેખાડાયા છે. આ દ્રષ્યને શ્રીકૃષ્ણની બાળલીલાનું યમલાર્જુનનું દ્રષ્ય માનવામાં આવે છે અને એ અવશેષ જેટલો જૂનો છે એ મુજબ ઇસ્વીસન પૂર્વે ૩૦૦૦માં આ લોકો શ્રીકૃષ્ણના જીવનના પ્રસંગોથી પરિચિત હતા એમ માનવામાં આવે છે.

શાંતિનો અંતિમ પ્રયાસ

કૌરવોની સભામાં યુદ્ધ ટાળવા શાંતિનો અંતિમ પ્રસ્તાવ લઈને ગયેલા શ્રી કૃષ્ણ

૧૨ વર્ષોં સુધી જ્ઞાતવાસ અને ૧ વર્ષ સુધી અજ્ઞાતવાસની શરત પૂર્ણ કરવા છતાં પણ જ્યારે કૌરવોંએ પાંડવોને તેમનું રાજ્ય પરત આપવા માટે ઇનકાર કરી દીધો ત્યારે પાંડવોને યુદ્ધ કરવા માટે વિવિશ થવું પડ્યું હતું. પરંતુ શ્રીકૃષ્ણએ કહ્યું કે, 'આ યુદ્ધ મોટા વિનાશનું કારણ બની શકે છે'. તેથી તેમણે આ યુદ્ધને રોકવા માટેના હરસંભવ પ્રયાસો કરવાનો સુઝાવ આપ્યો. તેમણે કહ્યું કે, 'દુર્યોધનને એક અંતિમ અવસર અવશ્ય આપવો જોઇએ'. આ માટે શ્રીકૃષ્ણ પાંડવોની તરફથી કુરુરાજ્યની સભામાં શાંતિદૂત બનીને ગયા અને દુર્યોધન સામે પાંડવોને માત્ર પાંચ ગામ આપીને યુદ્ધ ટાળવા માટેનો પ્રસ્તાવ રજૂ કર્યો. દુર્યોધને પાંડવોને સોયની અણી જેટલી જમીન આપવા માટે પણ ઇનકાર કરી દીધો. શ્રીકૃષ્ણે તેમને સમજાવવાનો પ્રયાસ કર્યો કે, 'આ યુદ્ધના કારણે ભારે જાનહાની થશે અને અનેક નિર્દોષ લોકોનો ભોગ લેવાશે'. તેનાથી ક્રોધિત થઈને કૌરવોએ શ્રીકૃષ્ણને બંધીવાન બનાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો. આ સમયે કૌરવોની સામે શ્રીકૃષ્ણે પોતાનું વિરાટ સ્વરુપ રજૂ કર્યું અને કૌરવોને એ વાતનું ભાન કરાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો કે આ સમગ્ર વિશ્વ મારામાં જ સમાયેલું છે અને મને કોઇ બાંધી શકે તેમ નથી. આ વિરાટ રુપ જોઇને કૌરવો ભયભીત બની ગયા. શ્રીકૃષ્ણ ત્યાંથી વિદાય થયા અને આ રીતે યુદ્ધ ટાળવા માટે સમજાવટનો અંતિમ પ્રયાસ પણ નિષ્ફળ ગયો. આ કારણે યુધિષ્ઠિરને યુદ્ધ કરવા માટે વિવશ થવું પડ્યું.

આ સમયે ભગવાન વેદવ્યાસે ધૃતરાષ્ટ્ર પાસે જઈને જણાવ્યું કે, 'તારા પુત્રોએ સમસ્ત ગુરુજનોની વાતોની અવહેલના કરીને અંતે મહાવિનાશકારી યુદ્ધ નોતર્યું છે'. ધૃતરાષ્ટ્રની યુદ્ધ નિહાળવાની મહેચ્છાના કારણે વેદવ્યાસે તેમને કહ્યું કે, 'હું તને દિવ્યદૃષ્ટિ આપી શકુ છું. તેના વડે તું આ મહાવિનાશકારી યુદ્ધની વિનાશલીલા તારી નજરે નિહાળી શકશે'. ધૃતરાષ્ટ્રે કહ્યું કે, 'મારા અને પાંડુના પુત્રોને પરસ્પર લડતા, મરતા, મારતા હું મારી આંખોથી જોઇ શકીશ નહીં પણ એવી વ્યવસ્થા કરવામાં આવે કે મને આ યુદ્ધના પળેપળના સમાચાર મળતા રહે'. તેથી વેદવ્યાસે સંજયને દિવ્યદૃષ્ટિ પ્રદાન કરી અને સંજય દિવ્યદૃષ્ટિ દ્વારા ત્યાં બેઠા બેઠા જ સમગ્ર યુદ્ધ પોતાની આંખોથી જોઇ શકે અને તેનું વર્ણન ધૃતરાષ્ટ્રને કહી સંભળાવે તેવી વ્યવસ્થા ગોઠવવામાં આવી હતી.

સેનાઓ

	કૌરવપક્ષની સેના	પાંડવપક્ષની સેના
સહયોગી જનપદ	ગાંધાર, મદ્ર, સિન્ધ, કામ્બોજ, કલિંગ, સિંહલ, દરદ, અભીષહ, માગધ, પિશાચ, કોસલ, પ્રતીચ્ય, બાહ્લિક, ઉદીચ્ય, અંશ, પલ્લવ, સૌરાષ્ટ્ર, અવન્તિ, નિષાદ, શૂરસેન, શિબિ, વસતિ, પૌરવ તુષાર, ચૂચુપદેશ, અશવક, પાણ્ડય, પુલિન્દ, પારદ, ક્ષુદ્રક, પ્રાગ્જ્યોતિષપુર, મેકલ કુરુવિન્દ, ત્રિપુરા, શલ, અમ્બષ્ઠ, કૈતવ, યવન, ત્રિગર્ત, સૌવિર, પ્રાચ્ય,	પાંચાલ, ચેદિ, કાશી, કરુષ, મત્સ્ય, કેકય, સૃંજય, દક્ષાર્ણ, સોમક, કુન્તિ, આન‍ર્ત, દાશેરક, પ્રભદ્રક,અનૂપક, કિરાત, પટચ્ચર તિત્તિર, ચોલ, પાણ્ડ્ય, અગ્નિવેશ્ય, હુણ્ડ, દાનભારિ, શબર, ઉદ્ભસ, વત્સ, પૌણ્ડ્ર, પિશાચ, પુણ્ડ્ર, કુણ્ડીવિષ, મારુત, ધેનુક,તગંણ, પરતગંણ,
મહારથી	ભીષ્મ, દ્રોણાચાર્ય, કૃપાચાર્ય, કર્ણ, અશ્વત્થામા, મદ્રનરેશ શલ્ય, ભૂરિશ્ર્વા, અલમ્બુષ, કૃતવર્મા કલિંગરાજ શ્રુતાયુધ,શકુનિ,ભગદત્તજયદ્રથ,વિન્દ-અનુવિન્દ,કામ્બોજરાજ સુદક્ષિણ, બૃહદ્વલ,દુર્યોધન અને તેના ૯૯ ભાઈઓ.	ભીમ, નકુલ, સહદેવ, અર્જુન, યુધિષ્ટર, દ્રૌપદી કે પાંચોં પુત્ર, સાત્યકિ, ઉત્તમૌજા, વિરાટ, દ્રુપદ ધૃષ્ટદ્યુમ્ન, અભિમન્યુ, પાણ્ડ્યરાજ, ઘટોત્કચ, શિખણ્ડી, યુયુત્સુ, કુન્તિભોજ, ઉત્તમૌજા, શૈબ્ય, અનૂપરાજ નીલ

તટસ્થ દળો

વિદર્ભ, શાલ્વ, ચીન, લૌહિત્ય, શોણિત ,નેપા, કોંકણ, કર્નાટક, કેરલ, આન્ધ્ર, દ્રવિડ઼ વગેરેએ આ યુદ્ધમાં ભાગ ન લીધો.

હથીયારો અને યુદ્ધસામગ્રી

પ્રાચીન સમયમાં યુદ્ધમાં નિપૂણ સેનાપતિઓ દ્વારા દુશ્મનને ભીડવવા માટે યુદ્ધના કેટલાયે પ્રકારના વ્યૂહો બનાવવામાં આવતા હતા જેનાથી પોતાની સેનાના સંરક્ષણ સાથે શત્રુની સેનામાં સહેલાઈથી પ્રવેશ મેળવીને તેના રાજાને ભીડવી શકાતો હતો. વ્યૂહમાં આખી સેનાને એક વ્યવસ્થિત રુપમાં ગોઠવવામાં આવતી હતી. સામા પક્ષે એક વ્યૂહ રચ્યો હોય તો તેને તોડવા માટે બીજા પ્રકારનો વ્યૂહ રચવામાં આવતો હતો. આવા અનેક પ્રકારના વ્યૂહો હતા જેના નામો તેના આકાર અથવા તો ગુણધર્મોના આધારે રાખવામાં આવ્યા છે. આ પ્રકારની વ્યૂહરચનાથી નાનામાં નાની સેના પણ વિશાળકાય લાગે છે અને મોટામાં મોટી સેનાનો પણ સામનો કરી શકે છે. મહાભારતના યુદ્ધમાં પાંડવો પાસે ૭ અક્ષૌહિણી સેના હતી જ્યારે કૌરવો પાસે ૧૧ અક્ષૌહિણી સેના હતી તેમ છતાં પાંડવોની સેનાએ કૌરવોની સેનાને હરાવી દીધી હતી. મહાભારતના ૧૮ દિવસના યુદ્ધમાં બન્ને પક્ષો દ્વારા અનેક પ્રકારના વ્યૂહો રચવામાં આવ્યા હતા જેમાં મુખ્ય મુખ્ય વ્યૂહ નીચે મુજબ છે:-

ક્રોન્ચ વ્યૂહ

મકર વ્યૂહ

કૂર્મ વ્યૂહ

ત્રિશુલ વ્યૂહ

ચક્ર વ્યૂહ

કમલ વ્યૂહ

ઓર્મી વ્યૂહ

વજ્ર વ્યૂહ

મણ્ડલ વ્યૂહ

ગરુડ વ્યૂહ

શકટ વ્યૂહ

અસૂર વ્યૂહ

દેવ વ્યૂહ

સૂચી વ્યૂહ

ચન્દ્રકાલ વ્યૂહ

શૃંગઘટક વ્યૂહ

મહાભારતકાળના શક્તિશાળી યોદ્ધાઓ

શ્રેણી	યોદ્ધા	વિવરણ
શ્રેણી ૧	અર્જુન, શ્રીકૃષ્ણ, ભીષ્મ, બલરામ, દ્રોણાચાર્ય, ભગદત્ત	આ એવા યોદ્ધાઓ હતા કે જેમણે યુદ્ધમાં કદી હારનો સ્વાદ ચાખ્યો જ નહોતો. તેઓની પાસે અનેક પ્રકારના દિવ્યાસ્ત્રો હતા. યુદ્ધકલામાં નિપુણ હતાં. મહાભારતમાં વર્ણન મુજબ તેઓ દેવતાઓને પણ હરાવવા માટે શક્તિમાન હતાં. અર્જુન અને શ્રીકૃષ્ણે અનેક વખત દેવતાઓને હરાવ્યા હતા. ભગવાન શિવને પણ યુદ્ધમાં સંતુષ્ટ કર્યા હતા. ભીષ્મએ ભગવાન પરશુરામને પરાજિત કર્યા હતા. ભગદત્ત ઇન્દ્રના મિત્ર હતા, તેમણે અનેક વખત દેવસુર સંગ્રામમાં દેવતાઓની સહાયતા કરી હતી.
શ્રેણી ૨	ભીમ, કર્ણ, જરાસંધ, સાત્યકિ, કૃતવર્મા, ભૂરિશ્ર્વા, અશ્વત્થામા, અભિમન્યુ, કંસ	આ એવા યોદ્ધાઓ હતાં જેમણે યુદ્ધમાં ખૂબ જ ઓછી વખત હાર મેળવી હતી. તેઓની પાસે પણ દિવ્યાસ્ત્રોની કોઈ કમી નહોતી એટલું જ નહીં પણ પાશુપત જેવાં અતિ વિશેષ પ્રકારના દિવ્યાસ્ત્રો હતાં. આ બધાં યુદ્ધકલામાં પૂર્ણ રીતે પારંગત હતા અને અનેક જનપદોને યુદ્ધમાં હરાવી ચૂક્યા હતાં.
શ્રેણી ૩	દુર્યોધન, ધૃષ્ટદ્યુમ્ન, શલ્ય, દ્રુપદ, અલમ્બુષ, ઘટોત્કચ, કીચક	આ એવા યોદ્ધાઓ હતા જેમણે યુદ્ધમાં ઘણી ઓછી વખત હાર મેળવેલી. તેઓ ઉત્સાહ કે આવેશમાં આવીને મોટામાં મોટા યુદ્ધની બાજી પલટાવવાની ક્ષમતા ધરાવતાં હતાં. તેઓ યુદ્ધ કૌશલ્યમાં પ્રવીણ અને શ્રેષ્ઠ હતાં.
શ્રેણી ૪	કૃપાચાર્ય, જયદ્રથ, સુદક્ષિણ, બૃહદ્વલ, શ્રુતાયુધ, નકુલ, સહદેવ, યુધિષ્ઠિર	આ વીરો યુધ્ધકળામાં પૂર્ણ રીતે પારંગત અને પ્રવીણ હતાં. પણ તેઓની પાસે વધું દિવ્યાસ્ત્રો નહોતાં. તેમ છતાં તેઓ સામાન્ય વીરોની તુલનાએ શ્રેષ્ઠ પ્રકારના યોદ્ધાઓ હતા.
મહાભારતકાળના ક્રમશઃ મહાશક્તિશાળી જનપદ અને તેના પ્રતિનિધિઓ	કુરુ - ભીષ્મ, મગધ - જરાસંધ, પ્રાગ્જ્યોતિષપુર - ભગદત્ત, શૂરસેન - યાદવ, પાંચાલ - દ્રુપદ, બાહ્લિક - ભૂરિશ્ર્વા, મદ્ર - શલ્ય, કામ્બોજ - સુદક્ષિણ, શાલ્વભોજ - શાલ્વ, મત્સ્ય - વિરાટ, સૌરાષ્ટ્ર - ભોજ, અવન્તિ - વિન્દ અને અનુવિન્દ, સિન્ધ - જયદ્રથ, ચેદિ - શિશુપાલ	મહાભારત અનુસાર આ જનપદ મહાભારતકાળમાં સૌથી વધુ વિકસિત અને આર્થિક રીતે સુદૃઢ જનપદો હતા, તેને એ સમયના વિકસિત દેશ માનવામાં આવતા હતાં તથા તેમાં પણ કુરુ અને યાદવ તો સૌથી અધિક શક્તિશાળી હતા. માત્ર આ બે જ જનપદો હતા જેમણે એ સમયે અશ્વમેઘ અને રાજસૂય યજ્ઞ કર્યો હતો.

મહાભારતના યુદ્ધ પછીનો ભારતીય રાજવંશ

તિથિ અને કાળ	રાજવંશ	મુખ્ય ઘટનાઓ
૩૧૦૦-૨૦૦૦ ઈસા પૂર્વ	પાંડવ વંશ	આ કાળમાં સર્વપ્રથમ મહાભારત યુદ્ધ થયું તથા ઇસ યુદ્ધ કે બાદ યુધિષ્ઠિર રાજા બને. યુધિષ્ઠિર સે લગભગ ૩૦ પીઢ઼િયોં તક યહ રાજવંશ ચલા. ઇસ વંશ કે અન્તિમ સમ્રાટ ક્ષેમક હુએ, જો મલેચ્છોં કે સાથ યુદ્ધ કરતે હુએ મારે ગયે. ક્ષેમક કે વેદવાન્ તથા વેદવાન્ કે સુનન્દ નામક પુત્ર હુઆ એવં સુનન્દ પુત્રહીન હી રહા, ઇસ પ્રકાર સુનન્દ કે અંત કે સાથ હી પાણ્ડવ વંશ કા અંત હો ગયા.
૩૨૦૦-૨૨૦૦ ઈસા પૂર્વ	મગધ રાજવંશ	યહ રાજવંશ મહાભારત કાલ મેં જરાસંધ કે પુત્ર બૃહદ્રથ સે આગે બઢ઼ા થા, ઇસ વંશ મેં કુલ ૨૨ રાજા હુએ, જિન્હોંને લગભગ ૧૦૦૦ વર્ષોં તક શાસન કિયા. ઇસ વંશ કા અન્તિમ રાજા રિપુઞ્જય થા જિસકી મૃત્યુ કે સાથ યહ વંશ સમાપ્ત હુઆ.
૩૦૬૭ ઈસા પૂર્વ	મહાભારત યુદ્ધ	પૌરાણિક તથા જ્યોતિષીય પ્રમાણોં કે આધાર પર યહ મહાભારત યુદ્ધ કી પ્રસિદ્ધ પરંપરાગત તિથિ હૈ, પરન્તુ અભી યહ વિવાદિત હૈ આધુનિક વિદ્વાન્ ઇસે ૧૫૦૦-૧૦૦૦ ઈસા પૂર્વ હુઆ માનતે હૈ યદ્યપિ આર્યભટ વ અન્ય પ્રાચીન વિદ્વાનોં ને ઇસે ૩૦૦૦ ઈસા પૂર્વ હી બતાયા હૈ.
૨૨૦૦-૧૬૦૦ ઈસા પૂર્વ	પ્રદ્યોત એવં શિશુનાગ રાજવંશ	યહ રાજવંશ મગધ મેં બૃહદ્રથ રાજવંશ કે સમાપન કે સાથ હી સ્થાપિત હુઆ, બૃહદ્રથ રાજવંશ કે અન્તિમ રાજા રિપુઞ્જય કે મન્ત્રી શુનક ને રિપુઞ્જય કો મારકર અપને પુત્ર પ્રદ્યોત કો રાજસિંહાસન પર બિઠાયા. પ્રદ્યોત વંશ કી સમાપ્તિ ઇનકે ૫ રાજાઓં કે ૧૩૮ વર્ષોં તક શાસન કરને કે બાદ અંતિમ રાજા નન્દિવર્ધન કી મૃત્યુ કે સાથ હુઈ. ઇસકે બાદ શિશુનાગ રાજા હુએ જિનકે વંશ મેં ૧૦ રાજાઓં ને લગભગ ૩૬૦-૪૫૦ વર્ષોં તક શાસન કિયા. ઇસ પ્રકાર કુલ ૬૦૦ વર્ષોં તક ઇસ રાજવંશ કા શાસન રહા.
૨૧૦૦ ઈસા પૂર્વ	પાણ્ડવ વંશ કા અંત એવં કાશ્યપ કી ઉત્પત્તિ	ઇસ સમય કે પ્રારમ્ભ મેં બ્રાહ્મણોં કે પૂર્વજ કાશ્યપ નામક બ્રાહ્મણ કા જન્મ હુઆ, ઇન્હોને મિશ્ર મેં જાકર મલેચ્છોં કો મોહિત કર આર્યાવર્ત આને સે રોક દિયા. ફિર કાશ્યપ ને અપને પ્રતિનિધિ માગધ કો આર્યાવર્ત કા સમ્રાટ બનાયા. માગધ ને ઇસ દેશ કો કઈ વિભાગોં મેં બાઁટ દિયા. માગધ કે પુત્ર કે પુત્ર હી શિશુનાગ થે. જિનકે નામ સે શિશુનાગ રાજવંશ ચલા. ઇસ સમય તક પાણ્ડવ વંશ ભી સમાપ્ત હો ગયા, જિસસે ભારત મેં મગધ રાજ્ય કી શક્તિ બહુત બઢ ગયી. સિન્ધુ નદી સે પશ્ચિમ કે ભાગ પર યવનોં વ મલેચ્છોં ને અધિકાર કર લિયા.
૨૦૦૦ ઈસા પૂર્વ	સરસ્વતી નદી કા લુપ્ત હોના	ઇસ અવધિ કાલ તક સરસ્વતી નદી લુપ્ત હો ગયી, જિસકે કારણ ૮૮૦૦૦ ઋષિ-મુનિ કલિયુગ કે બઢ઼તે પ્રભાવ કો દેખકર આર્યાવર્ત છોડ઼કર હિમાલય પર ચલે ગયે, ઇસ પ્રકાર જ્ઞાન કી દેવી સરસ્વતી નદી કે લુપ્ત હો જાને પર ભારત સે વૈદિક જ્ઞાન-વિજ્ઞાન ભી લુપ્ત હો ગયા. ઇસી કાલ તક સરસ્વતી સિંધુ સભ્યતા ભી લુપ્ત હો ગયી થી. ઇસકે બાદ કાશ્યપ નામક બ્રાહ્મણ કે વંશિયોં ને વૈદિક પરમ્પરાઓં તથા જ્ઞાન કો બચાયે રખા જિસસે ઉન્હેં સમાજ મેં પ્રધાનતા દી ગયી, પરન્તુ ઉનમેં સે કુછ કલિયુગ કે પ્રભાવ સે ન બચ સકે ઔર પતિત હો ગયે જિસસે આને વાલે હિન્દૂ સમાજ મેં કઈ કુરીતિયાઁ ફૈલ ગયીં.
૧૬૦૦-૧૪૦૦ ઈસા પૂર્વ	નન્દ રાજવંશ	ઇસ અવધિ મેં મગધ પર નન્દ રાજવંશ કા શાસન રહા, ઇસકે અન્તિમ રાજા મહાપદ્મનન્દ કો ચાણક્ય નામક બ્રાહ્મણ ને મરવાકર ચન્દ્રગુપ્ત મૌર્ય કો શાસક બનાયા. ઇસી કાલ મેં ગૌતમ બુદ્ધ કી ઉત્પત્તિ ભી હુઈ.
૧૪૦૦-૧૧૦૦ ઈસા પૂર્વ	મૌર્ય વંશ	મૌર્યોં કે ૧૨ રાજાઓં ને લગભગ ૩૦૦ વર્ષોં તક મગધ પર શાસન કિયા
૧૧૦૦-૭૦૦ ઈસા પૂર્વ	શુંગ એવં કણ્વ વંશ	ઇસ વંશ મેં ૧૦ રાજા હુએ જિન્હોનેં લગભગ ૩૦૦ વર્ષોં તક શાસન કિયા ઇસકે બાદ કણ્વ વંશ મેં ૪ રાજા હુએ જિન્હોને લગભગ ૧૦૦ વર્ષોં તક શાસન કિયા, ઇસ વંશ કા અન્તિમ રાજા સુશર્મા થા.
૭૦૦-૩૦૦ ઈસા પૂર્વ	શાતવાહન આન્ધ્ર રાજવંશ	ઇસ રાજવંશ કે પ્રથમ રાજા ને સુશર્મા કો મારકર ઉસકા રાજ્ય અપને અધિકાર મેં લિયા, ઇનકે વંશ મેં કુલ ૨૨ રાજા હુએ જિન્હોનેં લગભગ ૪૦૦ વર્ષો તક શાસન કિયા.
૪૦૦-૧૦૦ ઈસા પૂર્વ	ગુપ્ત વંશ	ઇસ વંશ કા પ્રથમ રાજા ચન્દ્રગુપ્ત હુઆ જિસસે યૂનાની રાજદૂત મેગસ્થનીજ મિલા થા. ગુપ્ત વંશ મેં ૭ રાજા હુએ જિન્હોનેં ૩૦૦ વર્ષોં તક શાસન કિયા, ઇસ વંશ કી સમાપ્તિ ઉજ્જૈન કે રાજા વિક્રમાદિત્ય ને કી, જિન્હોનેં અપને નામ પર વિક્રમ સંવત્ સ્થાપિત કી.

ટીકા એવં સ્રોત

• ભવિષ્ય પુરાણ,પ્રતિસર્ગ પર્વ,પ્રથમ ખણ્ડ
• ભાગવત પુરાણ,દ્વાદશ સ્કન્ધ,પ્રથમ અધ્યાય
• મહાભારત,ગીતાપ્રેસ ગોરખપુર
• ઐજ આફ મહાભારત વાર
• ઇણ્ડિકસ્ટડી ડૉટ કૉમ,ઇતિહાસ

બાહ્ય કડીઓ

• કુરુક્ષેત્ર (શહેર)
• કુરુક્ષેત્ર યુદ્ધની કાળ ગણના-ઇંદિરા ગાંધી રાષ્ટ્રીય કલા કેન્દ્ર
• બ્રજ ડિસ્કવરી- વૈદિક સાહિત્ય અને સ્થળો વિષે જાણકારી
• વેદ-પુરાણ - વેદો અને પુરાણો હિન્દીમાં પાઠ્ય અને શ્રાવ્ય સ્વરુપે
• મહર્ષિ પ્રબંધન વિશ્વવિદ્યાલય-સંસ્ક્રુતમાં સંપૂર્ણ વૈદિક સાહિત્ય.
• જ્ઞાનામૃતમ્ - વેદ, અરણ્યક, ઉપનિષદ વગેરે ઉપર સમ્યક જાણકારી