છારી-ઢંઢ જળપ્લાવિત ભૂમિ સંવર્ધન ક્ષેત્ર

છારી-ઢંઢ જળપ્લાવિત ભૂમિ સંરક્ષિત અભયારણ્ય, ભારતના ગુજરાત રાજ્યના કચ્છ જિલ્લામાં આવેલા જળપ્લાવિત ક્ષાર ભૂમિ એટલે કે કચ્છના રણ અને બન્ની શુષ્ક ઘાસના મેદાનના કિનારે આવેલું છે. હાલમાં તે કાયદેસર સંરક્ષિત કે આરક્ષિત જંગલ હેઠળ સુરક્ષિત ક્ષેત્ર છે. છારી નો અર્થ ક્ષાર અને ઢંઢ એટલે છીછરું જળપ્લાવિત ક્ષેત્ર. નાના છીછરા ખાબોચિયા માટે સિંધી ભાષામાં ઢંઢ એવો શબ્દ છે. આ એક મોસમી જળપ્લાવિત-રણ છે અને માત્ર ચોમાસામાં ઉત્તર તરફ વહેતા નદી નાળા અને આસપાસની ટેકરીઓના વિશાળ જળગ્રાહી ક્ષેત્રના પાણી દ્વારે કાદવયુક્ત બને છે. આ ક્ષેત્ર ૮૦ ચો. કિ. મી વિસ્તારમાં ફેલાયેલું છે. તે ભૂજથી વાયવ્ય દિશામાં ૮૦ કિમી દૂર નખત્રાણા તાલુકાના ફુલય ગામથી ૭ - ૮ કિમી અને નખત્રાણાથી ૩૦ કિ. મી. દૂર આવેલું છે. આ સ્થળ ચોમાસા અને શિયાળામાં સ્થળાંતર કરીને આવતાં લગભગ બે લાખ યાયાવર અને નાશપ્રાય પ્રજાતિઓના પક્ષીઓનું ઘર છે.

મૂળ દરખાસ્ત - "પક્ષી અભયારણ્ય"

ગુજરાત રાજ્ય વન વિભાગની મૂળ દરખાસ્ત આ ક્ષેત્રને "કચ્છ પક્ષી અભયારણ્ય" તરીકે જાહેર કરવાની હતી કારણ કે પાડોશી રાજસ્થાન રાજ્યમાં આવેલા પ્રખ્યાત ભરતપુર પક્ષી અભયારણ્ય કરતાં આનું કદ ઘણું વિશાળ છે. ગુજરાત રાજ્ય વન્યજીવન બોર્ડે ૨૬ જૂન ૨૦૦૨ના દિવસે તેને મંજૂરી પણ આપી, પરંતુ બાદમાં આ ક્ષેત્રને સંરક્ષિત કે આરક્ષિત વન્ય ક્ષેત્ર તરીકે જાહેર કરવાનો નિર્ણય લેવાયો જેથી સ્થાનીય લોકો તેનો વધુ ફાયદો ઉઠાવી શકે.

હાલમાં નીચલા સ્તરનું સંરક્ષણ - "સુરક્ષિત અથવા આરક્ષિત વન"

આ જળપ્લાવિત ભૂમિ મૂળ ૨૨,૭૦૦ હેક્ટર (૨૨૭ ચો. કિ. મી.)માં ફેલાયેલી છે જેમાં ૮૦ ચો. કિ. મી. ક્ષેત્ર જળ ક્ષેત્ર છે. ગુજરાત રાજ્ય વન વિભાગે, સંરક્ષણવાદીઓ દ્વારા ૨૦ વર્ષની લોબિંગ કર્યા બાદ, ૨૦૦૮માં તેને કાયદેસર "સુરક્ષિત અથવા આરક્ષિત વન" તરીકે માન્યતા આપી.

નિવસન અને વન્યજીવન

ચોમાસામાં પાણીની વિપુલતાને કારણે ભારતના આ અનન્ય જળપ્લાવિત ક્ષેત્રમાં ઘણાં પક્ષીઓ આકર્ષાઈને આવે છે. સમાગમકાળના પીંછા ધરાવતા હજારો સુરખાબ, સામાન્ય બગલાઓ અને અન્ય જળપ્લાવિત વિસ્તારના પક્ષીઓ જેવા કે સેંકડો સ્ટોર્ક અને ચમચાચાંચ અને બીજી જાતિના પક્ષીઓ અહીં આવે છે. આ સાથે ચિંકારા, વરુ, હેણોતરો, રણ બિલાડી અને રણ શિયાળ સાથે અન્ય નાશપ્રાય પક્ષીઓ પણ અહીં જોવામાં આવે છે.

નિવસન સુધારણા

નિવસન સુધારણા કાર્યક્રમ હેઠળ અહીં છારી તળાવને કિનારે ગાંડા બાવળને કાઢી ત્યાં ખારા અને મીઠા પિલુના વૃક્ષો વાવવાનો પ્રયોગ હાથ ધરાયો છે.

સંશોધન અને શિક્ષણ

બોમ્બે નેચરલ હિસ્ટરી સોસાયટી દ્વારા ૧૯૯૦ થી ૧૯૯૫ સુધીના સમયમાં અહીં ફીલ્ડ સ્ટેશન બનાવ્યું હતું. તે દરમ્યાન એસ. એ. હુસેન દ્વારા પક્ષીઓના સ્થળાંતરનો અભ્યાસ અને ડૉ. આસદ રહેમાની દ્વારા ઘાસભૂમિના પર્યાવરણનો અભ્યાસ કરવામાં આવ્યો હતો. આ સંસ્થા હવે અહીં પ્રકૃતિ શિક્ષણ શિબિરોનું આયોજન કરે છે.

પ્રસ્તાવિત "રામસર સંમેલન ક્ષેત્ર"

બન્ની ઘાસના મેદાન આરક્ષિત ક્ષેત્ર સાથે અહીં "રામસર સંમેલન ક્ષેત્ર - આંતરરાષ્ટ્રીય મહત્વ ધરાવતું જળપ્લાવિત ક્ષેત્ર" પણ પ્રસ્તાવિત છે. તેની માહિતી તેમને વેબસાઇટ પર મુકેલી છે.

પર્યાવરણ-પ્રવાસન વિકાસ

જિલ્લા વહીવટે પર્યટકો માટે છારી ઢંઢમાં માળખાગત સુવિધાઓ વિકસાવવાનો નિર્ણય કર્યો છે. ગુજરાત રાજ્ય વન વિભાગ છારી ઢંઢના વિકાસની પરિયોજના તૈયાર કરી રહી છે. આ સાથે ધીણોધર ટેકરીઓ આંતરિક બન્નીનું ધોરાડો અને છારી ઢંઢ મળીને પ્રકૃતિ પ્રેમીઓ માટે એક પ્રવાસના એક મનોહર ચકરાવાનું નિર્માણ કરવાનો પ્રયાસ થઈ રહ્યો છે. તે છીછરા પાણીમાં નૌકાવહન કરીને સ્થાનિક લોકોને રોજગાર આપી શકાય છે જેઓ અત્યાર સુધી માત્ર માછીમારી જ કરતાં હતાં. નજીકના ફુલાય ગામમાં પ્રકૃતિ વિવેચન કેન્દ્ર સ્થાપવાનો વિચાર છે, આ કેન્દ્ર પ્રવાસીઓને કળણ વિશે માહિતી આપશે.

ચીર બત્તી

અહીં બન્નીના ઘાસના મેદાનોમાં, તેના મોસમી જળપ્લાવિત વિસ્તારોમાં, પાડોશના કચ્છના રણના લવણ મેદાનોમાં અંધારી રાતોમાં નૃત્ય કરતી વિચિત્ર અજ્ઞાત જ્વાળાઓ અહીં દેખાય છે. સ્થાનીય લોકો તેને ચીર બત્તી (ભૂતિયા જ્વાળા) કહે છે.

બાહ્ય કડીઓ

• Chhari-Dhand છેલ્લે જાહેર પક્ષી સંરક્ષણ અનામત - કચ્છ, ગુજરાત; દ્વારા Jugal તિવારી; 15 જુલાઈ 2008; delhibirdpix Google જૂથ
• Chhari-Dhand સંરક્ષણ રિઝર્વ; લેખ દ્વારા Jugal કિશોર તિવારી; ભીની કાયમ વેબસાઇટ સંગ્રહિત ૨૦૧૬-૦૮-૧૫ ના રોજ વેબેક મશિન
• રણ (રણ ઓફ કચ્છ) ભીની; 6 ફેબ્રુઆરી 2003; ડબલ્યુડબલ્યુએફ વૈશ્વિક વેબસાઇટ
• ભીની; વન અને પર્યાવરણ વિભાગ; ગુજરાત રાજ્ય, ભારત સંગ્રહિત ૨૦૧૦-૦૧-૦૩ ના રોજ વેબેક મશિન
• કચ્છ દ્વીપકલ્પ અને મહાન રણ; જીઓલોજિકલ સર્વે ઓફ ઇન્ડિયા, મિનિસ્ટ્રી ઓફ માઇન્સ, ભારત સરકાર સંગ્રહિત ૨૦૧૧-૦૭-૨૧ ના રોજ વેબેક મશિન