ગોવા

Goa વિષય પર વધુ જાણવા માટે જુઓ:
	શબ્દકોશ
	પુસ્તકો
	અવતરણો
	વિકિસ્રોત
	દ્રશ્ય-શ્રાવ્ય માધ્યમો અને ચિત્રો
	સમાચાર
	અભ્યાસ સામગ્રી

Population Growth
	Source:Census of India

Goa
	Goa
	गोंय
	— state —
	પણજી Goaનું in ભારતમાં સ્થાન
અક્ષાંશ-રેખાંશ	15°29′35″N 73°49′05″E / 15.493°N 73.818°E
દેશ	ભારત
જિલ્લા(ઓ)	૨
સ્થાપના	૩૧ મે ૧૯૮૭
મુખ્ય મથક	પણજી
સૌથી મોટું શહેર	વાસ્કો દા ગામા
રાજ્યપાલ	મૃદુલા સિન્હા
મુખ્ય મંત્રી	પ્રમોદ સાવંત
વિધાનમંડળ (બેઠકો)	ગોઆ સરકાર (40)
વસ્તી; • ગીચતા	૧૪,૦૦,૦૦૦ (૨૫ મો); • 363/km2 (940/sq mi)
અધિકૃત ભાષા(ઓ)	કોંકણી?
સમય ક્ષેત્ર	ભારતીય માનક સમય (+૦૫:૩૦)
વિસ્તાર	3,702 square kilometres (1,429 sq mi) (૨૮ મો)
ISO 3166-2	IN-GA
	Footnotes "?"કોંકણી એકમાત્ર સત્તાવાર ભાષા છે, પરંતુ મરાઠીપણ કોઈપણ અથવા બધા સત્તાવાર હેતુઓ માટે ઉપયોગ કરવાની મંજૂરી છે.;
વેબસાઇટ	goagovt.nic.in
	ચિત્ર:Goaseal.png Goaની મહોર

ગોઆ કે ગોવા (ઉચ્ચારણ (મદદ·માહિતી); કોંકણી: गोंय) એ ભારતનું વિસ્તારની દૃષ્ટિએ સૌથી નાનું રાજ્ય અને વસ્તીની દૃષ્ટિએ ચતુર્થ ક્રમાંંકનું રાજ્ય છે. ભારતના પશ્ચિમ દરિયા કિનારે આવેલુંં આ રાજ્ય કોંકણ વિસ્તાર તરીકે જાણીતું છે, ઉત્તરમાં તે મહારાષ્ટ્ર રાજ્યની અને પૂર્વ અને દક્ષિણે કર્ણાટક રાજ્યની સીમામાંં આવેલું છે, અરબી સમુદ્ર તેના પશ્ચિમ દરિયાકિનારાનું સર્જન કરે છે.

પણજી એ રાજ્યની રાજધાની છે, જ્યારે વાસ્કો દ ગામા સૌથી મોટું શહેર છે. મારગોઆનનું ઐતિહાસિક શહેર હજુ પણ પોર્ટુગીઝના સાંસ્કૃતિક પ્રભાવનું પ્રદર્શન કરે છે, જેઓ એક વેપારી તરીકે 16મી સદીના પ્રારંભમાં આ શહેરમાં પ્રવેશ્યા હતા અને ત્યાર બાદ તરત જ તેને જીતી લીધુ હતું. પોર્ટુગીઝના વિદેશી પ્રદેશનું જ્યાં સુધી 1961માં તેને ભારત સાથે જોડવામાં ન આવ્યુ ત્યાં સુધી આશરે 450 વર્ષો સુધી અસ્તિત્વમાં રહ્યું હતું.^[૩]^[૪]

પોતાના દરિયાકિનારા, ઉપાસનાના સ્થળ અને વૈશ્વિક સંસ્કૃતિ સ્થાપત્ય તરીકે જાણીતા ગોવાની મુલાકાતે દર વર્ષે મોટી સંખ્યામાં આંતરરાષ્ટ્રીય અને સ્થાનિક પ્રવાસીઓ આવે છે. પશ્ચિમ ઘાટ પર આવેલા તેના સ્થળને કારણે તે સુંદર વનસ્પતિ અને પ્રાણીસૃષ્ટિ ધરાવે છે, જેને બાયોડાયવર્સિટી હોટસ્પોટ તરીકે વર્ગીકૃત કરવામાં આવ્યો છે.

વ્યુત્પત્તિ શાસ્ત્ર

નામ ગોવા પોર્ટુગીઝની યુરોપીયન ભાષા પરથી પડ્યું છે, પરંતુ તેની સંક્ષિપ્ત ઉત્પત્તિ અસ્પષ્ટ છે. પ્રાચીન સાહિત્યમાં, ગોવા ઘણા નામોથી જાણીતુ હતું જેમ કે ગોમાન્તા, ગોમાંચલા , ગોપાકાપાટ્ટમ , ગોપકાપુરી , ગોવાપુરી , ગોવેન , અને ગોમાંતક .^[૫] ભારતીય મહાકાવ્ય મહાભારત હાલમાં જે ગોવા તરીકે પ્રસિદ્ધ છે તેનો ઉલ્લેખ ગોપારાષ્ટ્ર અથવા ગોવારાષ્ટ્ર તરીકે કરે છે, જેનો અર્થ ઢોરો ચારનારાઓનું રાષ્ટ્ર એવો થાય છે. ગોપાકાપુરી અથવા ગોપાકાપટ્ટનમ નો ઉપયોગ પ્રાચીન સંસ્કૃત પુસ્તકોમાં કરાતો હતો, અને આ નામોનો ઉલ્લેખ અન્ય પવિત્ર હિન્દુ પુસ્તકો જેમ કે હરિવંશ અને સ્કંદપૂરાણ માં કરાયો હતો. બાદમાં, ગોવા ગોમાંચલા તરીકે પણ ઓળખાતુ હતું. પરશુરામભૂમી એ એવા પ્રદેશનું નામ છે જેનો ઉલ્લેખ ચોક્કસ શિલાલેખમાં અને પુસ્તકો જેમ કે પુરાણો જેવા પુસ્તકોમાં કરાયો હતો.^[૬]

ત્રીજી સદી બીસીઇ (BCE)માં, ગોવા અપારાન્થા તરીકે જાણીતું હતું અને તેનો ઉલ્લેખ ગ્રીક ભૂગોળવેત્તા ટોલેમી દ્વારા કરાયો હતો. ગ્રીકે 13મી સદીમાં ગોવાનો નેલકીન્દા તરીકે ઉલ્લેખ કર્યો હતો. ગોવાના કેટલાક ઐતિહાસિક નામોમાં સિન્દાપુર , સાન્દાબુર , અને મહાસપતમ નો સમાવેશ થાય છે.^[૭]

ઇતિહાસ

ગોવાનો જાણીતો ઇતિહાસ ત્રીજી સદી બીસીઈ(BCE)નું નિરૂપણ કરે છે, જ્યારે તેણે મૌર્ય સામ્રાજ્યના એક ભાગ તરીકે આકાર લીધો હતો, અને બુદ્ધિસ્ટ શાસક મગધના અશોકે શાસન કર્યું હતું. બુદ્ધિસ્ટ સાધુઓએ ગોવામાં બૌદ્ધ ધર્મનો પાયો નાખ્યો હતો. સદી બીસીઇ(BCE) અને છઠ્ઠી સદી સીઇની મધ્યમાં ગોવામાં કરવારના ચુટુનું શાસન હતું, જે કોલ્હાપુરના સતવાહના (બીજો દાયકો બીસીઇ(BCE)થી બીજો દાયકો સીઇ), પશ્ચિમી ક્ષત્રપ (આશરે 150 સીઇ), પશ્ચિમ મહારાષ્ટ્રના અભિરા, યાદવના ભોજ, ગુજરાતના કબીલા અને કલાચુરીના તાબાના કોંકણ મૌર્યના તાબા તરીકે હતું. ^[૮] બાદમાં બાદામીના ચાલુક્યાસને શાસન આપવામાં આવ્યું હતું, જેમણે 578થી 753 સુધી શાસન કર્યું હતું અને બાદમાં માલખેડના રાષ્ટ્રકૂટોએ 753થી 963 સુધી શાસન કર્યું હતું. જોકે 765થી 1015 સુધી કોંકણના દક્ષિણી સિલહારાએ ચાલુક્યા અને રાષ્ટ્રકૂટાના તાબા તરીકે ગોવામાં શાસન કર્યું હતું.^[૯] તે પછીની થોડી સદીઓ સુધી ગોવાનું અનુગામીત શાસન કલ્યાણીના ચાલુક્યોના તાબા તરીકે કડામ્બા દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું. તેમણે ગોવામાં જૈન ધર્મને ઉત્તેજન આપ્યું હતું.^[૧૦]

1312માં ગોવા દિલ્હી સલ્તનતના વહીવટ હેઠળ આવ્યુ હતું. આમ છતાં, આ પ્રદેશ પર સામ્રાજ્યની પકડ નરમ હતી અને 1370 સુદીમાં તેમને વિજયનગર સામ્રાજ્યના હરિહરને શરણે થઇ જવા માટે દબાણ કરવામાં આવ્યું હતું. વિજયનગરાનું આ પ્રદેશ પર 1469 સુધી શાસન રહ્યું હતું, ત્યારે તેને ગુલબર્ગના બાહમાની સલ્તનત દ્વારા નિમણુંક આપવામાં આવી હતી. તે રાજવંશ પડી ભાંગ્યા બાદ આ પ્રદેશ બીજાપુરના આદિલ શાહના હાથમાં ચાલ્યો ગયો હતો, જેણે તેને સહાયક રાજધાની તરીકે પ્રસ્થાપિત કરી હતી, જે શહેર પોર્ટુગીઝના કાળમાં વેલ્હા ગોવા તરીકે જાણીતુ હતું.

1510માં પાર્ટુગીઝોએ ત્યાં રાજ કરી રહેલા બીજાપુરના રાજાને સ્થાનિક રાષ્ટ્ર તિમાયાની મદદથી હરાવ્યા હતા, જે વેલ્હા ગોવા (અથવા જૂના ગોવા)માં કાયમી નિવાસની પ્રસ્થાપિતતામાં પરિણમ્યું હતું.

પોર્ટુગીઝોએ ગોવામાં તેમની સત્તા હેઠળના મોટા ભાગના પ્રદેશોને ખ્રિસ્તી ધર્મમાં રૂપાંતરીત કર્યા હતા. પોર્ટુગીઝની દમનકારી નીતિઓ તથા પોર્ટુગીઝોના મરાઠા અને ડેક્કન સલ્તનત સાથે વારંવારના યુદ્ધને પગલે ગોવાના વતનીઓએ મોટા પાયે આજુબાજુના વિસ્તારોમાં સ્થળાંતર કર્યું હતું. 1812 અને 1815ની મધ્યમાં નેપોલીયન યુદ્ધોના સમયમાં ગોવા પર બ્રિટીશ દ્વારા કબજો લેવામાં આવ્યો હતો.

1843માં રાજધાની વેલ્હા ગોવાથી પંજીમ ખાતે ફેરવવામાં આવી હતી. 18મી સદીના મધ્યમાં કબજા હેઠળનો વિસ્તાર ગોવાની હાલની રાજ્યની હદ સુધી વિસ્તરી ગયો હતો. તેમની સરહદો સ્થિર થાય ત્યાં સુધીમાં પોર્ટુગીઝોએ ભારતમાં તેમની અન્ય માલિકી ગુમાવી હતી અને એસ્ટાડો ડા ઇન્ડિયા પોર્ટુગીઝાની સ્થાપના કરી હતી, જેમાંથી ગોવા સૌથી મોટો પ્રદેશ હતો.

ભારતે 1947માં બ્રિટીશ પાસેથી સ્વતંત્રતા પ્રાપ્ત કરી તે પછી પોર્ટુગલે તેમની સત્તા હેઠળના મુલકોના સાર્વભૌમત્વને ભારતને તબદિલ કરવા માટેની વાટાઘાટ નકારી કાઢી હતી. 12 ડિસેમ્બર, 1961ના રોજ, ભારતીય આર્મીએ ઓપરેશન વિજયની શરૂઆત કરી અને તેને પગલે ગોવા, દમણ અને દિવ ભારતના એક ભાગ બન્યા. દમણ અને દીવની સાથે ગોવાને પણ ભારતના કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ હેઠળ કેન્દ્રિત વહીવટમાં આવરી લેવામાં આવ્યું હતું. 30 મે 1987ના રોજ કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશના ભાગલા પાડવામાં આવ્યા હતા અને ગોવાને ભારતનું 25મુ રાજ્ય બનાવવામાં આવ્યું હતું, જ્યારે દમણ અને દીવને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ તરીકે જ રહેવા દેવામાં આવ્યા હતા.

ભૂગોળ અને આબોહવા

ગોવા 3,702 કીમી² (1,430 ચોરસ માઇલ)નો વિસ્તાર ધરાવે છે. તે 14°53′54″ એન અને 15°40′00″ એન અક્ષાંશ અને 73°40′33″ ઇ અને 74°20′13″ ઇ રેખાંશ વચ્ચે આવેલુ છે. ગોવાનો મોટા ભાગનો વિસ્તાર દરિયાઇ પ્રદેશ છે, જે કોંકણ તરીકે ઓળખાય છે અને પશ્ચિમી ઘાટ પર્વતીય માળા સુધી સીધા ચઢાણવાળો ઉચ્ચપ્રદેશ ધરાવે છે, જે તેને ડેક્કન પર્વતમાળાથી અલગ પાડે છે. સૌથી ઊંચો પોઇન્ટ સોંસોગોર છે, જે દરિયાની સપાટીથી 1,167 મીટર (3,827 ફૂટ) ઊંચાઇ પર છે. ગોવા 101 કીમી (63 માઇલ્સ) લાંબો દરિયાઇ પટ્ટો ધરાવે છે.

ગોવાની મુખ્ય નદીઓ માંડોવી, ઝુઆરી, તેરેખોલ, ચાપોરા અને સાલ છે. નદી ઝુઆરીના મુખ પર આવેલા મોર્મુગાઓ બંદર દક્ષિણ એશિયામાં આવેલા અનેક શ્રેષ્ઠ કુદરતી બંદરોમાંનું એક છે. કુલ ભૌગોલિક વિસ્તારમાંથી 69 ટકામાં પોતાના વહેણ ધરાવતી ઝુઆરી અને માન્ડોવી ગોવાની જીવનરેખા છે. ગોવા 40 કરતા વધુ નદીમુખો, આઠ સમુદ્રી અને આશરે 90 જેટલા નદી ધરાવતા ટાપુઓ ધરાવે છે. ગોવાની નદીઓના કુલ નાવ્ય જળમાર્ગની લંબાઇ 253 કીમી છે (157 માઇલ). ગોવા કોડામ્બા રાજવંશના શાસન દરમિયાનમાં બંધાયેલી 300 કરોતા વધુ પ્રાચીન ટાંકીઓ અને 100થી વધુ ઔષધ કેન્દ્રો ધરાવે છે.

ગોવાની મોટા ભાગની જમીન ખડકના ધોવાણને કારણે જામેલી માટીની છે, જેમાં વિપુલ પ્રમાણમાં ફેરિક એલ્યુમિનીયમ ઓક્સાઇડ ધરાવે છે અને લાલ રંગની છે. વધુમાં આંતરિયાળ અને નદી કિનારાની જમીન મોટે ભાગે કાંપવાળી અને ચીકણી છે. આ જમીનમાં ભરપૂર ખનિજો અને ખાતર છે, તેથી છોડો વાવવા માટે ઉપયોગી છે. ભારતીય ઉપખંડમાં કેટલાક જૂનામાં જૂના ખડકોમાંથી અમુક ગોવામાં મોલેમ અને અનમોડની વચ્ચે ગોવાની કર્ણાટક સાથેની સરહદ પર આવેલા છે. ખડકોને ટ્રોન્જેમેઇટિક નેઇસ તરીકે વર્ગીકૃત કરવામાં આવ્યા છે, જે 3,600 મિલિયન વર્ષો જૂના હોવાનું મનાય છે, જે રુબીડિયમ વખતના આઇસોટોપ ડેટીંગ પદ્ધતિના હતા. ખડકના નમૂનાને ગોવા યુનિવર્સિટીમાં પ્રદર્શનમાં મૂકવામાં આવ્યો છે.

ગોવા ઉષ્ણકટિબંધ વિસ્તાર હોવાથી અને અરબી સમુદ્રની નજીક હોવાથી, વર્ષના મોટા ભાગે ગરમ અને ભેજવાળી આબોહવા ધરાવે છે. મે મહિનો સૌથી ગરમ હોય છે, જેમાં દિવસનું તાપમાન 35 °સે (95 °F)થી વધુ હોવાની સાથે ભેજનું ઊંચુ પ્રમાણ હોય છે. ચોમાસાનો વરસાદ જૂનના પ્રારંભમાં આવે છે અને ગરમીથી છૂટકારો મેળવવા માટે અત્યંત જરૂરી રાહત પૂરી પાડે છે. ગોવાનો મોટા ભાગનો વરસાદ ચોમાસા મારફતે જ મેળવવામાં આવે છે, જે સપ્ટેમ્બરના અંત સુધી ચાલુ રહે છે.

ગોવામાં ડિસેમ્બરના મધ્ય ભાગથી ફેબ્રુઆરી વચ્ચે ટૂંકો શિયાળો હોય છે. આ મહિનાઓમાં રાત્રે આશરે 20 °સે (68 °ફે) અને દિવસે 29 °સે (84 °ફે)ની આસપાસ સાધારણ ભેજ જેવું તાપમાન હોય છે. વધુ આંતરિયાળમાં, દરિયાથી ઊંચાઇ પર આવેલું હોવાથી રાત્રે ઠંડી ઓછા પ્રમાણ પડે છે. માર્ચ 2008 દરમિયાન ગોવામાં ભારે વરસાદ અને ભારે પવન ફૂકાયો હતો. 29 વર્ષોમાં આવું પ્રથમ વખત બન્યુ હતું કે ગોવામાં માર્ચ મહિનામાં વરસાદ આવ્યો હતો.

પેટાવિભાગો

રાજ્ય બે જિલ્લાઓમાં વહેંચાયેલું છે: ઉત્તર ગોવા અને દક્ષિણ ગોવા. પણજી એ ઉત્તર ગોવા જિલ્લાનું અને મારગાઓ એ દક્ષિણ જિલ્લાનું વડુમથક છે. દરેક જિલ્લાની સંભાળ જિલ્લા કલેક્ટર દ્વારા લેવામાં આવે છે, જે ભારત સરકાર દ્વારા નિમણૂંક પામેલ વહીવટદાર હોય છે.

જિલ્લાઓને વધુમાં 11 તાલુકામાં વિભાજિત કરવામાં આવ્યા છે – ઉત્તર ગોવાના તાલુકાઓ બાર્ડેઝ, બિચોલીમ, પર્નેમ, પોન્ડા, સત્તારી અને ટિસવાડી, તેમજ દક્ષિણ ગોવાના તાલુકાઓ કેનાકોના, મોર્મુગાઓ, ક્યુપેમ, સાલસેટ અને સંગ્યુઇમ છે. ઉપરોક્ત તાલુકાઓના વડામથક અનુક્રમે મેપુસા, બિચોલી,પર્નેમ, પોન્ડા, વાલપોય, પંજીમ, ચૌડી, વાસ્કો, ક્યુપેમ, મારગાઓ અને સંગ્યુઇમ છે.

ગોવના મોટા શહેરોમાં વાસ્કો, માર્માગોઓનો સમાવેશ થાય છે. પ્રથમ ચાર શહેરોને જોડતા પ્રદેશો ખરા નગરજૂથ હોવાનું અથવા વત્તા કે ઓછા અંશે સતત શહેરી વિસ્તાર હોવાનું મનાય છે.

વનસ્પતિ અને પ્રાણીસૃષ્ટિ

ગોવા વિષુવવૃત્તિય જંગલોથી ઘેરાયેલું છે1,424 km² (549.81 sq mi)^[૫], જેમાંના મોટા ભાગનાની માલિકી સરકારની છે. સરકારની માલિકીના જંગલો હોવાની સાથે1,224.38 km² (472.74 sq mi) ખાનગી પણ હોવાનું મનાય છે200 km² (77.22 sq mi). રાજ્યમાં આવેલા મોટા ભાગના જંગલો રાજ્યના પૂર્વ પ્રદેશની અંદર આવેલા છે. પશ્ચિમી ઘાટ, જે મોટે ભાગે પૂર્વ ગોવાની રચના કરે છે, તે આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે વિશ્વના બાયોડાયવર્સિટી હોટસ્પોટ તરીકે ઓળખાય છે. નેશનલ જિયોગ્રાફિક મેગેઝીન ના ફેબ્રુઆરી 1999ની આવૃત્તિમાં, પોતાની ઉચ્ચ કક્ષાની ઉષ્ણકટિબંધીય બાયોડાવર્સિટીને કારણે ગોવાની તુલના એમેઝોન અને કોંગો તટપ્રદેશ સાથે કરવામાં આવી હતી.

ગોવાનું વન્ય અભયારણ્ય 1512 કરતા વધુ છોડોની દસ્તાવેજી જાતો, પક્ષીઓની 275 કરતા વધુ જાતો, 48 પ્રકારના પ્રાણીઓ અને પેટે ઘસીને ચાલતી 60થી વધુ ઉત્પત્તિઓ ધરાવવા સાથે ગૌરવ લે છે^[૧૧].

ચોખા મુખ્ય પાક હોવાની સાથે કઠોળો, રાગી અને અન્ય ધાન પાકો પણ ઉગાડવામાં આવે છે. મુખ્ય રોકડીય પાકો નારિયેળ, કાજુ, સોપારી, શેરડી અને ફળો જેમ કે અનાનસ, કેરી અને કેળા છે.^[૫] રાજ્ય 1,424 કીમીથી વધુનો વિપુલ જંગલ વિસ્તાર ધરાવે છે. ગોવાનું રાજ્ય કક્ષાનું પ્રાણી ગૌર છે, જ્યારે પક્ષી લાલ ગળુ ધરાવતુ યલો બુલબુલ છે, જે બ્લેક ક્રેસ્ટેડ બુલબુલમાંથી અલગ પડ્યું છે, અને રાજ્યનું વૃક્ષ અસાન છે.

મહત્વની વન્ય પેદાશો બાંબુ વાંસ, મરાઠા બાર્ક, ચિલર બાર્કસ અને ભિરાન્ડ છે. નારિયેળીના વૃક્ષો બધે જ જોવા મળે છે અને લગભગ ગોવાના તમામ વિસ્તારો કે જે ઊંચાઇ પર આવેલા હોય છે ત્યાં ઉપલબ્ધ છે. અસંખ્ય પાનખર વનસ્પતિઓમાં ટીક, સાલ, કાજુ અને કેરીના વૃક્ષો ઉપલબ્ધ છે. ફળોમાં જેકફ્રુટ, કેરી, અનાનસ અને બ્લેકબેરીનો સમાવેશ થાય છે. ગોવાના જંગલો ઔષધીય છોડોથી ભરપૂર છે.

ગોવામાં તેના ભૌગોલિક વિસ્તારમાંથી 33 ટકા વિસ્તાર સરકારી જંગલો (1224.38 કીમી) હેઠળ છે, જેમાંથી 62 ટકાને પ્રાણીસૃષ્ટિ અભયારણ્ય અને નેશનલ પાર્કના રક્ષિત વિસ્તાર (પીએ) હેઠળ લાવવામાં આવ્યા છે. ખાનગી જંગલો હેઠળ નોંધપાત્ર વિસ્તાર હોવાથી અને મોટા પ્રદેશને કાજુ, કેરી, નાળિયેરી વગેરે હેઠળ આવરી લેવાયો હોવાથી કુલ જંગલ અને વૃક્ષો ભૌગોલિક વિસ્તારમાં 56.6 ટકાનો હિસ્સો ધરાવે છે.

અર્થતંત્ર

રાજ્યની કુલ ઘરેલું પેદાશ (મિલિયન રૂપિયામાં) ^[૧૨]
જીએસડીપી
1980	3,980
1985	6,550
1990	12,570
1995	33,190
2000	76,980

ગોવાની કુલ રાજ્યની ઘરેલું પેદાશ પ્રવર્તમાન ભાવે 2007માં 3 બિલિયન ડોલરની હોવાનું મનાય છે. માથાદીઠ જીડીપી અને એકંદરે દેશના અઢી ગણાની દ્રષ્ટિએ ગોવા એ ભારતનો સૌથી શ્રીમંત રાજ્ય છે, અને તેનો અનેક ઝડપી વૃદ્ધિ દરોમાંનો એક 8.23 (વાર્ષિક સરેરાશ 1990-2000) હતો.^[૧૩]

ગોવામાં પ્રવાસન મુખ્ય ઉદ્યોગ છે: ભારતમાં આવતા તમામ વિદેશી પ્રવાસીઓની મુલાકાતમાં 12%^[૧૪]નો હિસ્સો ધરાવે છે. ગોવામાં બે મુખ્ય પ્રવાસન ઋતુઓ છેઃ શિયાળો અને ઉનાળો. શિયાળાના સમયે, વિદેશી પ્રવાસીઓ (મુખ્યત્વે યુરોપથી) વખાણવાલાયક આબોહવાને માણવા ગોવા આવે છે. ઉનાળાના સમયે (જ્યારે ગોવામાં વરસાદની મૌસમ હોય છે), ભારતભરના પ્રવાસીઓ રજા વિતાવવા માટે આવે છે. સામાન્ય રીતે ગોવાના દરિયાઇ વિસ્તાર પર પ્રવાસન કેન્દ્રિત છે, જ્યારે આંતરિયાળ વિસ્તારોમાં આ પ્રવૃત્તિ ઓછી છે. 2004માં, 2 મિલિયનથી વધુ પ્રવાસીઓએ ગોવાની મુલાકાત લીધી હોવાના અહેવાલ છે, જેમાંના 400,000 વિદેશથી આવ્યા હતા.

દરિયાથી દૂર આવેલી જમીન ખનિજો અને ઓરથી સમૃદ્ધ છે અને ખાણકામ દ્વિતીય ક્રમના મોટા ઉદ્યોગનો દરજ્જો ધરાવે છે. ગોવામાં ખાણકામ પ્રવૃત્તિ ખાસ કરીને આયર્ન ઓર, બોક્સાઇટ, મેંગેનીઝ, ક્લે, ચૂનો અને સિલીકા પર કેન્દ્રિત કરવામાં આવી છે. મારગાઓ બંદરે પાછલા વર્ષે 31.69 મિલિયન ટન કાર્ગોનું સંચાલન કર્યું હતું અને ભારતની આયર્ન ઓરની કુલ નિકાસમાં 39 ટકાનો હિસ્સો ધરાવે છે. ગોવામાં આયર્ન ઓર ઉદ્યોગમાં સેસા ગોવા (હવે વેદાન્તાની માલિકી) અને ડેમ્પો અગ્રણી છે. આયર્ન ઓર અને અન્ય ખનિજોથી સમૃદ્ધ વિસ્તારોમાં નિરંકુશ ખાણકામ પ્રવૃત્તિએ જંગલો સામે જોખમ ઊભુ કર્યું છે તેમજ સ્થાનિક વસ્તીમાં આરોગ્ય સામે સંકટ ઊભુ કર્યું છે. ખાણકામ કોર્પોરેશનો યોગ્ય મંજૂરીઓ વિના ગેરકાયદેસર ખાણકામ પ્રવૃત્તિઓમાં રચ્યાપચ્યા રહે છે.

જોકે છેલ્લા ચાર દાયકાથી અર્થતંત્રમાં કૃષિની અગત્યતા ઘટતી જાય છે, જ્યારે વસ્તીના મોટા ભાગને થોડા સમય માટેની રોજગારી પૂરી પાડે છે. ચોખા એ મુખ્ય કૃષિ પાક છે, ત્યાર બાદ સોપારી, કાજુ અને નાળિયેરનો ક્રમ આવે છે. માછીમારી ઉદ્યોગ આશરે ચાલીસ હજાર લોકોને રોજગારી પૂરી પાડે છે, જ્યારે તાજેતરના સત્તાવાર આંકડાઓ સુચવે છે કે આ ક્ષેત્રની અગત્યતામાં ઘટાડો થયો છે અને માછલી પકડવાની પ્રવૃત્તિ પણ ઘટી છે, કદાચ પરંપરાગત માછીમારીએ મોટા પાયે વ્યાપારી ધોરણે જાળ પાથરીને માછલા પકડવાના વ્યવસાય માટે માર્ગ મોકળો કર્યો છે.

મધ્યમ સ્તરના ઉદ્યોગોમાં પેસ્ટીસાઇડ, ખાતરો, ટાયર્સ, ટ્યૂબ્સ, પગરખા, કેમિકલ, ફાર્માસ્યુટિકલ, ઘઉં પેદાશોનુ્ ઉત્પાદન, સ્ટીલ રોલીંગ, ફલો અને માછલી સંગ્રહ, કાજુ, કાપડ, શરાબ પેદાશોનો સમાવેશ થાય છે.

ગોવા સરકારે તાજેતરમાં જ નક્કી કર્યું છે કે વધુ સ્પેશિઅલ ઇકોનોમિક ઝોન્સ (એસઇઝેડ)ને ગોવામાં મંજૂરી આપવી નહી. ભારતમાં અન્ય રાજ્યો દ્વારા અનુસરવામાં આવતી નીતિની તુલનામાં આ તદ્દન વિરુદ્ધની છે. એસઇઝેડ સરકાર માટે કર આવક લાવવા માટે અને સ્થાનિક નાગરિકો માટે રોજગારી વિકલ્પ ઊભો કરવા માટે જાણીતા છે, કેમ કે અન્ય વિસ્તારોની તુલનામાં ગોવામાં નીચો કર હોવાથી મોટી સંખ્યામાં આવે છે. હાલમાં ગોવામાં 16 આયોજિત એસઇઝેડ છે. રાજકીય પક્ષો અને ગોવા કેથોલિક ચર્ચ દ્વારા એસઇઝેડનો ઉગ્ર વિરોધ કરવામાં આવતા આ નિર્ણય રાજ્ય સરકાર દ્વારા લેવામાં આવ્યો હતો.^[૧૫]

ગોવા આલ્કોહોલ પર અત્યંત ઓછી આબકારી જકાતને લીધે શરાબની ઓછી કિંમતો માટે પણ જાણીતું છે. રાજ્યમાં રોકડ પ્રવાહનો અન્ય સ્ત્રોત એ છે કે તે ઘણા નાગરિકો પાસેથી આવે છે, જેઓ વિદેશમાં કામ કરે છે અને તેમના પરિવારને પૈસા મોકલે છે.

પરિવહન

ગોવાનું એક માત્ર હવાઇમથક, ડાબોલીમ હવાઇમથક, એ લશ્કરી અને નાગરિકો એમ બંને માટેનું છે, જે અન્ય ભારતીય સ્થળોએ જતા ભારતીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય વિમાનોને સેવા પૂરી પાડે છે. હવાઇમથક મોટા અસંખ્ય ચાર્ટર્ડ ફ્લાઇટોનું પણ સંચાલન કરે છે. ગોવામાં મધ્ય પૂર્વથી દુબઇ, શારજાહ અને કુવૈતથી આંતરરાષ્ટ્રીય ફ્લાઇટો આવે છે અને ચાર્ટર ફ્લાઇટ પ્રવાસન ઋતુમાં યુનાઇટેડ કિંગડમ, જર્મની અને રશિયાથી આંતરરાષ્ટ્રીય ફ્લાઇટો આવે છે. ડાબોલીમ હવાઇમથકમાં નીચે જણાવેલી વિમાની કંપનીઓ દ્વારા સેવા આપવામાં આવે છે – એર ઇન્ડિયા, ઇન્ડિયન એરલાઇન્સ, કિંગફિશર એરલાઇન્સ, ગો એર, સ્પાઇસજેટ ઉપરાંત યુનાઇટેડ કિંગડમ, રશિયા, જર્મનીના ફ્લાઇટ કે જેનું સંચાલન થોમસ કૂક, કોન્ડોર, મોનાર્ક એરલાઇન્સ વગેરે દ્વારા કરવામાં આવે છે, તેનો સમાવેશ થાય છે.

ગોવાના જાહેર પરિવહનમાં ખાનગી રીતે ચલાવવામાં આવતી બસોનો સમાવેશ થાય છે, જે મોટા શહેરોને ગ્રામીણ વિસ્તારો સાથે જોડે છે. સરકાર દ્વારા ચાલતી બસોની જાળવણી કદમ્બ ટ્રાન્સપોર્ટ કોર્પોરેશન દ્વારા કરવામાં આવે છે, જે મોટા માર્ગો (જેમ કે પંજીમ-મારગાઓ માર્ગ)અને કેટલાક રાજ્યના કેટલાક નિર્જન ભાગોનો સમાવેશ થાય છે. મોટા શહેરો જેમ કે પંજીમ અને મારગાઓમાં શહેરની વચ્ચે બસ ચાલે છે. જોકે, ગોવામાં જાહેર પરિવહન ઓછુ વિકસિત છે અને ત્યાંના નિવાસીઓ મોટે ભાગે તેમના પોતાના વાહનવ્યવહાર, સામાન્ય રીતે દ્વિ-ચક્રી વાહન પર નિર્ભર છે. ગોવા પાસે અંદરથી પસાર થતા બે રાષ્ટ્રીય ધોરીમાર્ગ છે. એનએચ-17 ભારતના પશ્ચિમ કિનારે થઇને નીકળે છે અને ઉત્તરમાં ગોવાને મુંબઇ સાથે અને દક્ષિણમાં મેંગલોર સાથે જોડે છે. એનેચ-4એ રાજ્યમાંથી પસાર થાય છે જે પૂર્વમાં રાજધાની પંજીમને બેલગામ સાથે અને ગોવાને ડેક્કનમાં આવેલા શહેરો સાથે જોડે છે. એનએચ-17એ, એનએચ-17ને કોર્ટલીમના મોર્મુગાઓ બંદર સાથે જોડે છે અને નવો એનએચ-17બી જે ચાર માર્ગીય છે અને મોર્મુગાઓ બંદરને અન્ય સ્થળ વેરના, વાયા ડાબોલીમ હવાઇમથકને એનએચ-17 સાથે જોડે છે. ગોવા પાસે કુલ 224 km (139 mi)રાષ્ટ્રીય ધોરીમાર્ગ, 232 km (144 mi)રાજ્ય ધોરીમાર્ગ અને 815 કીમીનો જિલ્લા ધોરીમાર્ગ છે.

ભાડાના સ્વરૂપના વાહનવ્યવહારમાં મીટર વિનાની ટેક્સીઓ અને શહેરી વિસ્તારોમાં ઓટો રિક્ષાઓનો સમાવેશ થાય છે. ગોવામાં વાહનવ્યવહારનું વિશિષ્ટ સ્વરૂપ મોટરસાયકલ ટેક્સી છે, જેનું સંચાલન ડ્રાયવરો દ્વારા કરવામાં આવે છે, જેમને સ્થાનિક ધોરણે "પાઇલોટ્સ" કહેવામાં આવે છે. આ વાહનોનું પરિવહન એકમાત્ર સવારની પાછળ બેસતી વ્યક્તિ (પીલીયન રાઇડર દ્વારા તેઓ સામાન્ય રીતે તેઓ જે નક્કી કરે તે ભાડે કરવામાં આવે છે. ગોવામાં રિવર ક્રોસીંગની ફ્લેટ બોટમ્ડ ફેરી બોટ્સ દ્વારા કરવામાં આવે છે, જેનું સંચાલન રિવર નેવિગેશન વિભાગ દ્વારા કરવામાં આવે છે. ગોવામાં બે રેલ લાઇનો છે — જેમાંની એક દક્ષિણ પશ્ચિમ રેલવે અને અન્ય કોંકણ રેલવે દ્વારા ચલાવવામાં આવે છે. જે લાઇન દક્ષિણ પશ્ચિમ રેલવે દ્વારા ચલાવવામાં આવે છે તે વાસ્કો દ ગામા, ગોવાના બંદર શહેરને મારગાઓ વાયા હુબલી અને કર્ણાટક સાથે જોડતા વસાહત યુગ દ્વાર બાંધવામાં આવી હતી. કોંકણ રેલવે લાઇન કે જે 1990ના દાયકા દરમિયાન બાંધવામાં આવી હતી, તે દરિયાકિનારા સંમાંતર દોડે છે અને મોટા ભાગના શહેરોને પશ્ચિમ દરિયાકિનારા સાથે જોડે છે.

મોર્મુગાઓ બંદર વાસ્કો શહેરની નજીક છે અને ઓર, પેટ્રોલિયમ, કોલસો અને આંતરરાષ્ટ્રીય કન્ટેઇનરનું સંચાલન કરે છે. મોટા ભાગની નિકાસમાં દરિયાકિનારાના પ્રદેશોની પાછળના મુલકના ખનિજો અને ઓરનો સમાવેશ થાય છે. પંજીમ, કે જે માન્ડોવીના કિનારે આવેલું છે, તે પણ મોટું બંદર ધરાવે છે, જેનો ઉપયોગ 1980 સુધી ગોવા અને મુંબઇ વચ્ચેની યાત્રિક સ્ટીમરોનું સંચાલન કરવા માટે થતો હતો. આ ઉપરાંત મુંબઇ અને પણજીને જોડતી સઢવાળી હોડીની સેવા પણ 1990ના દાયકામાં થોડા સમય માટે દમણીયા શિપીંગ દ્વારા ચલાવવવામાં આવતી હતી.

વસ્તી-વિષયક માહિતી

ગોવાના વતનીને અંગ્રેજીમાં ગોઆન કહેવાય છે, કોંકણીમાં ગોએન્કર , પોર્ટુગીઝમાં ગોઝ (પુરુષ) અથવા ગોએસા (સ્ત્રી) અને મરાઠીમાં ગોવેકર કહવાય છે. ગોવામાં 1.344 મિલિયન નિવાસીઓની વસ્તી છે, જે તેને (સિક્કીમ, મિઝોરમ અને અરૂણાચલ પ્રદેશ)બાદ ભારતનું ચતુર્થ ક્રમનું સૌથી નાનું રાજ્ય બનાવે છે. વસ્તી વૃદ્ધિનો દર દાયકા દીઠ 14.9 ટકા છે.^[૧૮] જમીનના દરેક ચોરસ કિલોમીટદીઠ 363 વ્યક્તિઓ છે.^[૧૭] ગોવા એ એવું રાજ્ય છે જેમાં 49.76 ટકા શહેરી વસ્તીનું ઊંચુ પ્રમાણ છે, જે શહેરી વિસ્તારમાં રહે છે.^[૧૯] ગોવાનો સાક્ષરતા દર 82 ટકાની વધારે છે.^[૨૦] જાતિ ગુણોત્તર દર 1000 પુરુષની સરખામણીએ 960 સ્ત્રીઓ છે. જ્ન્મ દર 2007માં દર 1000 વ્યકિતએ 15.70નો હતો.^[૨૧] ગોવા એવું પણ રાજ્ય છે જેમાં અનુસૂચિત જાતિનો દર 0.04 ટકા ભારતમાં સૌથી ઓછો છે.^[૨૨]

Religion in Goa^[૨૩]
Religion			Percent
Hinduism			65%
Christianity			26%
Islam			6%
Others†			3%
Distribution of regions †Includes Sikhs (0.07%), Buddhists (0.04%), Jains (0.06%) and Others (0.24%).

2001ની વસ્તી ગણતરી અનુસાર કુલ 1,343,998માંથી 886,551 (65 ટકા) હિન્દુઓ, 359,568 (26 ટકા) ખ્રિસ્તીઓ, 92,210 (6 ટકા) મુસ્લિમો, 970 (0.07 ટકા) શીખ, 549 (0.04 ટકા) બુદ્ધ ધર્મના લોકો, 820 (0.06 ટકા) જૈનો અને 3530 (0.24 ટકા) અન્ય ધર્મ સમુદાયના હતા.^[૧૭]^[૨૩]

ભાષાઓ

ગોવા, દમણ અને દીવ સત્તાવાર ભાષા કાયદો, 1987 દેવનગરી લિપિમાં કોંકણીને ગોવાની સત્તાવાર ભાષા બનાવે છે, પરંતુ એવી જોગવાઇ કરવામાં આવી છે કે મરાઠીનો ઉપયોગ "દરેક પ્રકારના અથવા કોઇપણ સત્તાવાર હેતુઓ માટે" ઉપયોગ કરી શકાશે. જે પત્રવ્યવહાર મરાઠીમાં મેળવવામાં આવે તેનો જવાબ મરાઠીમાં આપવાની પણ સરકારની નીતિ છે.^[૨૪] જોકે, રોમન લિપિમાં મરાઠી અને કોંકણીને રાજ્યમાં સમાન દરજ્જો આપવાની માગ રહી હોવા છતાં,As of October 2008^[update], કોંકણી એકમાત્ર સત્તાવાર ભાષા રહી છે.^[૨૫]^[૨૬]

મોટે ભાગે કોંકણી, મરાઠી અને અંગ્રેજી ભાષાનો ઉપયોગ થાય છે.^[૨૭] કોંકણી એ પ્રાથમિક ધોરણે બોલાતી ભાષા છે અને સત્તાવાર; મરાઠી અને અંગ્રેજી સાક્ષરતા, શિક્ષણ અને કેટલાક સત્તાવાર હેતુઓ માટે વપરાતી ભાષા છે. મોટા પ્રમાણમાં જે અન્ય ભાષાઓનો ઉપયોગ થાય છે તે હિન્દી, અને પોર્ટુગીઝ છે. વસાહત વર્ગની ભાષા પોર્ટુગીઝનો ઉપયોગ ઘટતા જતા સંબોધનકર્તાઓ દ્વારા ઉપયોગમાં લેવામાં આવે છે, જોકે થોડા પ્રમાણમાં ઘરમાં વાતચીત માટે તેનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે અને થોડા પોર્ટુગીઝ પુસ્તકો પણ તાજેતરના વર્ષોમાં પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યા છે.^{[સંદર્ભ આપો]}

પર્યટન

આંતરિયાળ વિસ્તારોમાં પર્યટક પ્રવૃત્તિઓમાં ઘટાડો થયો હોવાથી પર્યટન સામાન્ય રીતે ગોવાના દરિયાઇ વિસ્તારો પર કેન્દ્રિત થયેલું છે. 2004માં બે મિલિયનથી વધુ પર્યટકોએ ગોવાની મુલાકાત લીધી હોવાના અહેવાલ છે, જેમાંના 400,000 જેટલા વિદેશીઓ હતા. ^{[સંદર્ભ આપો]}

ગોવામાં બે મુખ્ય પર્યટક ઋતુઓ છેઃ શિયાળો અને ઉનાળો. શિયાળાના સમયમાં, વિદેશી પર્યટકો (ખાસ કરીને યુરોપ) ગોવામાં ઉત્તમ આબોહવાને માણવા આવે છે. ઉનાળાના સમયમાં (જ્યારે ગોવામાં વરસાદી ઋતુ હોય છે), ભારત ભરના પર્યટકો રજાઓ ગાળવા આવે છે.^{[સંદર્ભ આપો]}

450 વર્ષોથી વધુ પોર્ટુગીઝોના શાસન સાથે અને તેના પરિણામે પોર્ટુગીઝ સંસ્કૃતિના પ્રભાવને લીધે ગોવા જોકે કંઇક અંશે દેશના અન્ય ભાગની તુલનામાં વિદેશી મુલાકાતીઓ સમક્ષ અલગ જ ચિત્ર રજૂ કરે છે. ગોવા રાજ્ય તેના ઉત્તમ દરિયાકિનારા, દેવળો અને મંદિરો માટે પ્રખ્યાત છે. જૂના ગોવામાં બોમ જિસસ કેથડ્રલ, ફોર્ટ અગુડા અને ભારતીય ઇતિહાસમાં નવું મીણનું સંગ્રહાલય, સંસ્કૃતિ અને વારસો અન્ય પર્યટક સ્થળો છે.

ઐતિહાસિક સ્થળો અને પડોશી સ્થળો

ગોવામાં બે વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઇટસ છે: બોમ જિસસ બેસિલીકા^[૨૮]અને થોડા માન્ય મઠો. બેઝિલિકામાં અવસાન પામેલા સેંટ. ફ્રાંસિસ ઝેવિયરનું શરીર રાખવામાં આવ્યુ છે, જેમને અસંખ્ય કેથોલિકો દ્વારા ગોવાના આશ્રયદાતા સંત તરીકે ઓળખવામાં આવે છે (આર્કડિયોસેસ મુખ્ય ધર્માધ્યક્ષની સત્તા નીચેનો વિસ્તાર) ઓફ ગોવા ખરેખર આશિર્વાદ પામેલા જોસેફ વાઝ છે). દર 12 વર્ષોમાં એક વાર, તેમના શરીરની પૂજા માટે અને પ્રજાને જોવા માટે નીચે ઉતારવામાં આવે છે. આ પ્રકારની ઘટના છેલ્લે 2004માં હાથ ધરાઇ હતી. વેલહાસ કોન્ક્વીટાસ પ્રદેશો તેમના ગોવા-પોર્ટુગીઝ સ્થાપત્ય શૈલી માટે પણ જાણીતા છે. ગોવામાં ઘણા કિલ્લાઓ છે જેમ કે તિરાકોલ, ચાપોરા, કોર્જીયમ, અગુડા, ગાસ્પર ડાયસ અને કેબો ડી રામા.

ગોવાના ઘણા ભાગોમાં કડિયાઓએ બાંધેલા ઇન્ડો-પોર્ટુગીઝ શૈલીના સ્થાપત્ય હજુ પણ અસ્તિત્વમાં છે, જ્યારે કેટલાક ગામડાઓમાં તેમાંના મોટા ભાગના ખંડિયેર હાલતમાં છે. પણજીમાં ફોન્ટેનહાસને સાસ્કૃતિક ગાળા તરીકે જાહેર કરવામાં આવ્યું છે, જે ગોવાના જીવન, સ્થાપત્ય અને સંસ્કૃતિની ઝાંખી કરાવે છે. ગોવાના મંદિરોમાં પોર્ટુગીઝ યુગનો પ્રભાવ દ્રશ્યમાન છે, તેમાં મન્ગ્યુશી મંદિર અને મહાલસા મંદિરને ગણાવી શકાય, જોકે 1961 બાદ આમાંના મોટા ભાગનાનો નાશ કરાયો હતો અને સ્થાનિક ભારતીય શૈલીમાં પુનઃબાંધવામાં આવ્યા હતા.

સંગ્રહાલયો અને વિજ્ઞાન કેન્દ્ર

ગોવામાં થોડા સંગ્રહાલયો પણ છે, તેમાંના બે ગોવા સ્ટેટ સંગ્રહાલય અને નેવલ એવિયેશન મ્યુઝિયમ અગત્યના છે. એવિયેશન સંગ્રહાલય એ ભારતમાં આ પ્રકારનું ફક્ત એક સંગ્રહાલય છે.^{[સંદર્ભ આપો]} તદુપરાંત, પર્યટકો માટે જે સ્થળ એટલું જાણીતુ નથી તે ગોવા વિજ્ઞાન કેન્દ્ર છે, જે પંજીમમાં આવેલું છે.^{[સંદર્ભ આપો]}

લોકો અને સંસ્કૃતિ

ગોવાનો ટેબ્લો દીપસ્તંભ, ક્રોસ, ઘોડ મોડની તેમજ રથ પર ભાર મૂકતા ધાર્મિક એકસૂત્રતા દર્શાવે છે. રાજાનો પશ્ચિમનો વૈભવી શણગાર અને ભજવવામાં આવતા પ્રાદેશિક નૃત્યો રાજ્યના વિશિષ્ટ વિવિધ ધર્મો અને સંસ્કૃતિના મિશ્રણની ઝાંખી કરાવે છે. સંગીત અને નૃત્યનો તહેવાર શિગ્મો મેલ વિવિધતામાં એકતા દર્શાવે છે.^[૨૯] ગોવા કાર્નિવલ અસંખ્ય પર્યટકોને આકર્ષવા માટે જાણીતુ છે. અન્ય આગવા સ્થાનિક તહેવારો દિવાળી, નાતાલ, ચાવોથ અને ઇસ્ટર છે. ગોવા નવા વર્ષની ઉજવણી માટે પણ જાણીતુ છે. ^{[સંદર્ભ આપો]}

નૃત્ય અને સંગીત

માન્ડો અને ડુલપોડ પરંપરાગત ગોઆન સંગીત સ્વરૂપ છે. ગોઆન હિન્દુઓ નાટક, ભજન અને કિર્તનના ખૂબ શોખીન હોય છે. અત્યંત વિખ્યાત ભારતીય શાસ્ત્રીય ગાયકો ગોવાના છે, જેમ કે લત્તા મંગેશકર, આશા ભોંસલે, કિશોરી અમોનકર, કેસરબાઇ કર્કર, જિતેન્દ્ર અભિષેકી, પંડિત પ્રભાકર કારેકર. કેટલાક પરંપરાગત ગોઆન નૃત્ય દેખન્ની, ફૂગડી, અને કોરિદિન્હો છે.

ગોવા ગોવા ટ્રાન્સ^{[સંદર્ભ આપો]}નું જન્મસ્થળ છે અને ત્યાં સનબર્ન તહેવારો ઉજવાય છે જેણે વિશ્વના વિખ્યાત કલાકારોએ માણ્યા છે, આવા કલાકારોમા ડીજે કાર્લ કોક્સ, રોજર સંચેઝ, આર્મિન વા બુરેન, એક્સવેલ, નફિઝા, જોહ્ન ઉ ફ્લેમિંગ, વચન ચિન્નાપા અને સુલ્તાનનો સમાવેશ થાય છે.

નાટ્યકલા

નાટક, ટિયાત્ર અને ઝાગોર ગોવાની પરંપરાગત કલાના મુખ્ય સ્વરૂપો છે. અન્ય સ્વરૂપો રનમાલે, દશાવાતારી, કાલો, લલિત, કાલા અને રથકલા છે. રામાયણ અને મહાભારતની સાથે વધુ આધુનિક સામાજિક વિષયોને પણ ગીત અને નૃત્યમાં રૂપાંતરીત કરવામાં આવ્યા છે.^[૩૦]^[૩૧] ડ્રમર્સ, કીબોર્ડ કલાકારો અને ગિતાર વગાડનારાઓ આ શોનો ભાગ છે અને તેની ઐતિહાસિક માત્રા દર્શાવે છે.

ખોરાક

કોંકણીમાં ભાતની સાથે ફિશ કરી (કોંકણીમાં ક્ઝીટ કોડી‌‌‌‌) ગોવામાં મુખ્ય ખોરાક છે. ગોઆન રસોઇ રીત ઝીણવટથી રીતે માહિતીમાંથી તૈયાર કરેલી ફિશ ડીશની સારી વાનગી છે. નાળિયેર અને નાળિયેરીના તેલનો ગોઆન રસોઇ પદ્ધતિમાં મોટે ભાગે ઉપયોગ થાય છે, તેમજ તેની સાથે સૂકા મરી, મસાલા અને વિનેગરનો ઉપયોગ પણ કરવામા આવે છે, જે ખોરાકને વિશિષ્ટ સ્વાદ આપે છે. પોર્ક ડીશો જેમ કે વિન્ડાલૂ, ક્ઝાકૂટી અને સોર્પોટેલ ગોઆન કેથલિક્સમાં મોટા પ્રસંગોમા જ રાંધવામાં જ રાંધવામાં આવે છે. વિલાયતી ગોઆન વેજીટેબલ બાફલો કે જે ખટખટે તરીકે જાણીતો છે, જે હિન્દુ ખ્રિસ્તી ચાહે જેના પણ તહેવારો હોય તેની ઉજવણી દરમિયાન લોકપ્રિય ડીશ છે. ખટખટેમાં ઓછામાં ઓછા પાંચ શાક, તાજા નાળિયેર અને ખાસ ગોવાના તેજાનાનો સમાવેશ થાય છે, જે સુગંધમાં ઉમેરો કરે છે. ઇડલીની એક જાત સન્નાસ અને ઢોસાની એક જાત કોઇલોરી ગોવાની વાનગીઓ છે. ઊંચી જાતના ઇંડા-આધારિત અસંખ્ય સ્તરો ધરાવતી સ્વીડ ડીશ કે જે બેબિન્કા તરીકે જાણીતી છે, તે નાતાલમાં લોકપ્રિય છે. ગોવામાં અત્યંત લોકપ્રિય આલ્કોહોલિક પીણું ફેની છે; કાજુ ફેની કાજુના વૃક્ષના ફળના આથામાંથી બનાવવામાં આવે છે, જ્યારે નાળિયેર ફેની તાડીના વૃક્ષના સત્વમાંથી બનાવવામાં આવે છે.^{[સંદર્ભ આપો]}

સ્થાપત્યકલા

ગોવાની સ્થાપત્યકલા ભારતીય, મુઘલ અને પોર્ટુગીઝ શૈલીનું મિશ્રણ છે. પોર્ટુગીઝોએ ચાર સદીઓ સુધી શાસન કર્યું હોવાથી અસંખ્ય દેવળો અને રહેણાંકો પર સ્થાપત્યકલાની પોર્ટુગીઝ શૈલીની ઝાંખી જોવા મળે છે. ગોવામાં મુઘલોનું પણ શાસન હતું અને ત્યાં ડોમ્સ સાથે ખાસ મુઘલ શૈલીના સ્મારકો બંધાયેલા જોવા મળે છે. ખાસ ગોઆન સ્થાપત્યકલા અત્યંત સાદી અને સરળ છે અને આધુનિક ઇમારતોમાં પણ તે દ્રશ્યમાન થાય છે.^{[સંદર્ભ આપો]}

રમત ગમત

ફૂટબોલ ગોવામાં અત્યંત લોકપ્રિય રમત છે અને તે ગોઆન સંસ્કૃતિ સાથે વણાયેલી છે.^[૩૨] ત્યાં મુલાકાતે આવેલા આઇરીશ સાધુ એફઆર. વિલીયમ રોબર્ટ લ્યોન્સે "ખ્રિસ્તીઓના શિક્ષણ" ના ભાગરૂપે સ્થાપના કરી હતી ત્યારે રાજ્યમાં 1883માં તેની ઉત્પત્તિ થઇ હોવાનું જાણવા મળે છે.^[૩૨]^[૩૩] 22 ડિસેમ્બર, 1959ના રોજ એસોસિયેકાઓ ડિ ફ્યુટબોલ ડિ ગોઆ ની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી, જેણે નવા નામ ગોવા ફૂટબોલ એસોસિયેશન હેઠળ રમતનું સંચાલન કરવાનું સતત રાખ્યું છે.^[૩૨] ગોવા, પશ્ચિમ બંગાળ અને કેરાલાની સાથે ^[૩૨] દેશમાં ફૂટબોલનું નિશ્ચિત સ્થાન ધરાવે છે અને ભારતની આઇ લીગમાં ઘણી ફૂટબોલ ક્લબોનું કેન્દ્ર છે. રાજ્યના ફૂટબોલ પાવરહાઉસીસમાં સાલગાઓકર, ડેમ્પો, ચર્ચિલ બ્રધર્સ, વાસ્કો સ્પોર્ટસ ક્લબ અને સ્પોર્ટીંગ ક્લબ ડિ ગોવાનો સમાવેશ થાય છે. રાજ્યનુ મુખ્ય ફૂટબોલલ સ્ટેડિયમ, ફેત્રોડા (અથવા નહેરૂ સ્ટેડિમ), મારગાઓમાં આવેલું છે અને ત્યાં ક્રિકેટ મેચ પણ યોજાય છે.^[૩૪]

ગોવાના ઘણા વતનીઓએ ફૂટબોલમાં ભારતનું પ્રતિનિધિત્વ કર્યુ છે અને તેમાંના ચારના નામ છે, બ્રહ્માનંદ સંખવાલકર, બ્રુનો કૌટિન્હો, મૌરિસિઓ અફોન્સો, અને રોબર્ટો ફર્નાન્ડિઝ, આ તમામ અમુક સમયે કે અન્ય સમયે રાષ્ટ્રીય ટીમના કપ્તાન રહ્યા હતા.

તાજેતરના દાયકાઓમાં ક્રિકેટનો વધતો જતો પ્રભાવ જોઇ શકાય તેમ છે.^{[સંદર્ભ આપો]} ગોવા પાસે તેની પોતાની ક્રિકેટ ટીમ છે. દિલીપ સરદેસાઇ ભારત માટે આંતરરાષ્ટ્રીય ક્રિકેટમાં રમી ચૂકેલા અત્યાર સુધીના એકમાત્ર ગોવાના વતની છે.^[૩૫]

સરકાર અને રાજકારણ

ભારતીય સંસદમાં, ગોવાની બે બેઠકો લોકસભામાં છે, જે પ્રત્યેક એક જિલ્લાનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે અને એક બેઠક રાજ્ય સભામાં છે.

ગોવાની રાજધાની પણજી છે, જે અંગ્રેજીમાં પંજીમ તરીકે ઓળખાય છે અને અગાઉ તે પોર્ટુગીઝના સમયમાં પંગીમ તરીકે ઓળખાતું હતું અને સ્થાનિક ભાષામાં તે પોન્જી તરીકે ઓળખાય છે, જે ગોવાની વહીવટી રાજધાની છે અને તે પણજી નજીક માન્ડોવીના ડાબા કિનારે આવેલી છે. ગોવાની વિધાનસભાની બિલ્ડીંગ પોર્વોરીમમાં આવેલી છે - ગોવા વિધાનસભાની બેઠક માંડોવી નદી વિસ્તારમાં આવેલી છે. રાજ્યનું ન્યાયિક સત્તામાળખું મુંબઇ સાથે સંબંધિત છે (અગાઉ બોમ્બે તરીકે જાણીતુ, જે ગોવાના પડોશી રાજ્ય મહારાષ્ટ્રની રાજધાની છે), કેમ કે રાજ્ય બોમ્બે હાઇકોર્ટના ન્યાયક્ષેત્રમાં આવે છે. હાઇકોર્ટની ખંડપીઠ પણજીમાં આવેલી છે. અન્ય રાજ્યોથી વિરુદ્ધ, તે વ્યક્તિગત ધર્મો માટે રચાયેલા નાગરિક કાયદાઓના બ્રિટીશ ઇન્ડિયન મોડેલને અનુસરે છે, પોર્ટુગીઝ યુનિફોર્મ સિવીલ કોડ, નેપોલેનિક કોડ પર આધારિત છે, જેને ગોવા સરકારે જાળવી રાખ્યા છે.

ગોવા એક જ ગૃહ ધારાસભા ધરાવે છે, જેમાં ચાળીસ સભ્યોની વિધાનસભાનો સમાવેશ થાય છે, જેનુ નેતૃત્ત્વ મુખ્ય પ્રધાન દ્વારા કરવામાં આવે છે, જે સર્વોચ્ચ સત્તા ધરાવે છે. ગોવાના પ્રવર્તમાન મુખ્ય પ્રધાન શ્રી દિગમ્બર કામત છે અને વિરોધપક્ષના નેતા શ્રી મનોહર પારિકાર છે. શાસક સરકારમાં પક્ષ અથવા યુતિનો સમાવેશ થાય છે, જે રાજ્યની ચુટણીમાં મહત્તમ બેઠકો કબજે કરે છે અને ગૃહમાં સારી બહુમતી ટેકાનો લાભ ઉઠાવે છે. ગવર્નરની નિમણૂક ભારતના રાષ્ટ્રપતિ દ્વારા કરવામાં આવે છે. ગવર્નરની ભૂમિકા મોટે ભાગે સમારંભોમાં હોય છે, પરંતુ કોણે હવે પછીની સરકાર રચવી જોઇએ તે નક્કી કરવામાં અથવા તાજેતરના ભૂતકાળમાં થયું હતું તેમ ધારાસભાનું વિસર્જન કરવા સમયે મહત્વની ભૂમિકા બજાવે છે. 1990 સુધી સ્થિર સરકાર અનુભવ્યા બાદ ગોવા પોતાની રાજકીય અસ્થિરતાને કારણે તોફાની રાજ્ય તરીકે ઉભરી આવ્યું છે, કેમ કે 1990 અને 2005 વચ્ચેના પંદર વર્ષોના ગાળામાં ગોવાએ ચૌદ સરકારો જોઇ છે.^[૩૬] માર્ચ 2005માં ગવર્નર દ્વારા વિધાનસભાને બરખાસ્ત કરવામાં આવી હતી અને રાષ્ટ્રપતિ શાસનની જાહેરાત કરવામાં આવી હતી, જેણે કાયદાસભાને બરતરફ કરી હતી. જૂન 2005ની પેટા ચુંટણીમાં જે પાંચ બેઠકોની ચુંટણી યોજાઇ હતી તેમાંથી ત્રણ બેઠકો પર જીત મેળવીને કોંગ્રેસ સત્તા પર આવી હતી. કોંગ્રેસ પક્ષ અને ભારતીય જનતા પક્ષ (બીજેપી) રાજ્યમાં મોટામાં મોટા બે પક્ષો છે. 2007ના વિધાનસભા ચૂંટણીમાં કોંગ્રેસના નેતૃત્ત્વવાળી યુતિએ જીત મેળવી હતી અને રાજ્યમાં શાસનનો પ્રારંભ કર્યો હતો.^[૩૭] અન્ય પક્ષોમાં યુનાઇટેડ ગોઆન્સ ડેમોક્રેટિક પક્ષ, નેશનાલિસ્ટ કોંગ્રેસ પક્ષ મહારાષ્ટ્રવાદી ગોમાન્તક પક્ષનો સમાવેશ થાય છે.^[૩૮]

માધ્યમો અને સંદેશાવ્યવહાર

ગોવામાં ભારતમાં ઉપલબ્ધ મોટે ભાગ તમામ ટેલિવીઝન ચેનલો ઉપલબ્ધ છે. ગોવાના મોટા ભાગના વિસ્તારોમાં કેબલ દ્વારા ચેનલો મેળવવામાં આવે છે. આંતરિયાળ પ્રદેશોમાં ચેનલો ઉપગ્રહ ડિશ દ્વારા મેળવવામાં આવે છે. રાષ્ટ્રીય ટેલિવીઝન પ્રસારણકર્તા, દૂરદર્શન પાસે બે મુક્ત પ્રાદેશિક ચેનલો રજૂ કરવા માટે છે.

ડીટીએચ (ડાયરેક્ટ ટુ હોમ) ટીવી સેવા ડીશ ટીવી, તાતા સ્કાય અને ડીડી ડાયરેક્ટ પ્લસ દ્વારા ઉપલબ્ધ છે. ઓલ ઇન્ડિયા રેડીયો રાજ્યમાં એક માત્ર રેડીયો ચેનલ છે, જે એફએમ અને એએમ બેન્ડઝ એમ બંનેનું પ્રસારણ કરે છે. પ્રાયમરી ચેનલ 1287 કિલોહર્ટઝ અને વિવિધ ભારતી ચેનલ 1539 કિલોહર્ટઝ પર બે એએમ ચેનલોનું પ્રસારણ કરવામા આવે છે. એઆઇઆરની એફએમ ચેનલને એફએમ રેઇન્બો કહેવાય છે અને 105.4 મેગાહર્ટઝ પર પ્રસારિત કરવામાં આવે છે. ખાનગી એફએમ રેડીયો ચેનલો બીગ એફએમ 92.7 મેગાહર્ટઝ અને રેડીયો ઇન્ડિગો 91.9 મેગાહર્ટઝ પર પ્રસારિત કરવામાં આવે છે. આ ઉપરાંત શૈક્ષણિક રેડીયો ચેનલ ગ્યાન વાણી પણ છે, જે ઇગ્નો દ્વારા પણજીથી 107.8 મેગાહર્ટઝ પર પ્રસારિત કરવામાં આવે છે. 2006માં સેંટ ઝેવિયર્સ કોલેજ, માપુસા રાજ્યમાં એવી સર્વપ્રથમ કોલેજ બની હતી કે જેણે કેમ્પસ કોમ્યુનિટી રેડીયો સ્ટેશન 'વોઇસ ઓફ ઝેવિયર્સ'નો પ્રારંભ કર્યો હતો.

મોટા ભાગના સેલ્યુલર સર્વિસ ઓપરેટરોમાં રિલાયન્સ ઇન્ફોકોમ, તાતા ઇન્ડિકોમ, વોડાફોન (અગાઉની હચ), ભારતી એરટેલ, બીએસએનએલ અને આઇડિયા સેલ્યુલરનો સમાવેશ થાય છે.

સ્થાનિક અખબાર પ્રકાશનોમાં અંગ્રેજી ભાષામાં ધી હેરાલ્ડ (ગોવાનું સૌથી જૂનુ, એક સમયે પોર્ટુગીઝ ભાષાનું પેપર જે ઓ હેરાલ્ડો તરીકે જાણીતુ હતું), ગોમાન્તક ટાઇમ્સ અને નવહીંદ ટાઇમ્સ નો સમાવેશ થાય છે. આ ઉપરાંત, ધી ટાઇમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા અને ધી ઇન્ડિયન એક્સપ્રેસ શહેરી વિસ્તારોમાં બોમ્બે અને બેંગલોરથી પ્રાપ્ત કરવામાં આવે છે. ધી ટાઇમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા એ તાજેતરમાં જ ગોવાથી પ્રકાશનનો પ્રારંભ કર્યો છે, જે રાજ્યની રાજધાનીથી સીધા જ સ્થાનિક વસ્તીને સમાચાર પીરસે છે. સત્તાવાર રીતે માન્ય અખબારોની યાદીમાં કોંકણી (દેવનાગરી લિપિ)માં સૂનાપારંત , ધી નવહીંદ ટાઇમ્સ , અંગ્રેજીમાં ધી હેરાલ્ડ ટાઇમ્સ અને ધી ગોમાન્તક ટાઇમ્સ ; અને ગોમાન્તક , તરુણ ભારત , નવપ્રભા , ગોવા ટાઇમ્સ , સનાતન પ્રભાત , ગોવાદૂત (બધાજ મરાઠીમાં)નો સમાવેશ થાય છે. દરેક દૈનિક અખબારો છે. રાજ્યના અન્ય પ્રકાશનોમાં ગોવા ટુડે (અંગ્રેજી ભાષા, માસિક), ગોઆન ઓબ્સર્વર (ઇંગ્લીશ, સાપ્તાહિક), વાવરડ્ડેન્ચો ઇક્ટ (રોમન-લિપિ કોંકણી, સાપ્તાહિક) ગોવા મેસેન્જર , ગુલાબ (કોંકણી, માસિક), બિમ્બ (દેવનાગીરી-સ્ક્રીપ્ટ કોંકણી)નો સમાવેશ થાય છે.

શિક્ષણ

2001ની વસ્તી ગણતરી અનુસાર ગોવાનો સાક્ષરતા દર 82 ટકાનો છે, જેમાં પુરુષોમાં 89 ટકા અને સ્ત્રીઓનો 76 ટકા સાક્ષરતા દર છે.^[૩૯] દરેક તાલુકા ગામડાઓના બનેલા છે, દરેકમાં સરકાર દ્વારા ચાલતી શાળા છે. ભ્રષ્ટાચારનું નીચુ સ્તર હોવાથી અને સરકારી શાળા ગુણવત્તા વાળી હોવાથી ખાનગી શાળાની અન્ય દેશની તુલનામાં ઓછી માગ રહે છે. દરેક શાળાઓ રાજ્ય એસએસસીની હેઠળ આવે છે, જેનો અભ્યાસક્રમ રાજ્ય શિક્ષણ વિભાગ દ્વારા નક્કી કરવામાં આવ્યો હોય છે. તદુપરાંત ઓલ ઇન્ડિયા આઇસીએસઇ બોર્ડ અથવા એનઆઇઓએસ બોર્ડ દ્વારા ચાલતી પણ કેટલીક શાળાઓ છે. ગોવામાં મોટા ભાગના વિદ્યાર્થીઓ અંગ્રેજી માધ્યમનો ઉપયોગ કરીને તેમની હાઇ સ્કુલ પૂર્ણ કરે છે. બીજી બાજુ પ્રાથમિક શાળાઓ મોટે ભાગે કોંકણીમાં મરાઠીમાં ચલાવવામાં આવે છે. (ખાનગી શાળામાં, પરંતુ સરકારી સહાય વાળી શાળાઓમાં). ભારતમાં મોટે ભાગે બને છે તેમ, અંગ્રેજી માધ્યમ શિક્ષણની તરફેણમાં સ્વદેશી માધ્યમો માટેની હાજરીમાં ઘટાડો થતો જોવાયો છે. ટાઇમ્સ ઓફ ઇન્ડિયામાં પ્રકાશિત થયેલા અહેવાલ અનુસાર, 84 ટકા ગોવાન શાળાઓ વહીવટી વડા સિવાય જ ચલાવવામાં આવે છે.^[૪૦]

શાળાના દસ વર્ષો બાદ, વિદ્યાર્થીઓ ઉચ્ચતર માધ્યમિક શાળામાં જોડાય છે, જે વિખ્યાત પ્રવાહો જેમ કે વિજ્ઞાન, આર્ટસ, લો (કાયદો) અને કોમર્સમાં અભ્યાસક્રમો પૂરા પાડે છે. વિદ્યાર્થી વ્યાવસાયિક અભ્યાસોમાં પણ જોડાઇ શકે છે. વધારામાં, ઘણા ત્રણ વર્ષના ડિપ્લોમા અભ્યાસક્રમોમાં જોડાય છે. બે વર્ષની કોલેજ બાદ વ્યાવસાયિક ડિગ્રી હોય છે. ગોવા યુનિવર્સિટી રાજ્યમાં એક માત્ર યુનિવર્સિટી છે, જે તાલેઇગાવમાં આવેલી છે અને ગાવાની કોલેજો તેની સાથે સંલગ્ન છે. રાજ્યમાં ચાર એન્જિનિયરીંગ કોલેજો છે અને એક મેડિકલ કોલેજ છે. ગોવા એન્જિનિયરીંગ કોલેજ અને ગોવા મેડિકલ કોલેજ રાજ્ય દ્વારા ચલાવવામાં આવે છે જ્યારે અન્ય ત્રણ એન્જિનિયરીંગ કોલેજો ખાનગી સંસ્થાઓ દ્વારા ચલાવવામાં આવે છે.

ગોવામાં શ્રેષ્ઠ શાળાઓમાં પોરવોરીમ ખાતે વિદ્યા પ્રભોદિની, કે.બી. હેડગેવાર હાઇ સ્કુલ, પ્રોગ્રેસ હાઇ સ્કુલ, ડોન બોસ્કો હાઇ સ્કુલ, પીપલ્સ હાઇ સ્કુલ, પણજીમાં મુશ્તીફંડ હાઇ સ્કુલ, પોન્ડામાં એ.જે. ડિ અલમેઇડા હાઇ સ્કુલ, વિદ્યા ભારતી મહિલા નુતન, મારગાઓમાં મનોવિકાસ વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.

ગોવામાં શ્રેષ્ઠ કોલેજોમાં જી.વી.એમની એસ.એન.જે.એ. હાયર સેકંડરી સ્કુલ, ડોન બોસ્કો કોલેજ, ડી.એમ.ની કોલેજ, સેંટ ઝેવિયર્સ કોલેજ, કાર્મેલ કોલેજ, ચૌગુલે કોલેજ, ધેમ્પે કોલેજ, દામોદર કોલેજ, એમઇએસ કોલેજ વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.

ખાનગી એન્જિનિયરીંગ કોલેજો શ્રી રાયેશ્વર ઇન્સ્ટિટ્યુટ ઓફ એન્જિનિયરીંગ એન્ડ ઇન્ફર્મેશન ટેકનોલોજી, શિરોડા અને પાડ્રે કોન્સેઇકાઓ કોલજ ઓફ એન્જિનિયરીંગ, વેરના છે. ફાર્મસી, આર્કિટેક્ચર અને ડેન્ટિસ્ટ્રી ઓફર કરતી કોલેજો સાથે અસંખ્ય ખાનગી કોલેજો પણ લો (કાયદો), આર્ટસ, કોમર્સ અને વિજ્ઞાન શાખામાં અભ્યાસ આપે કરે છે. આ ઉપરાંત નેશનલ ઓશનોગ્રાફિક સાયન્સ સંબંધિત બે કેન્દ્રો છે, એનસીએઓઆર અને નેશનલ ઇન્સ્ટિટ્યુટ ઓફ ઓશનોગ્રાફી (એઆઇઓ) વાસ્કો અને પંજીમમાં છે. 2004માં, બીટ્સ પિલાની યુનિવર્સિટીએ તેમનો પ્રથમ ભારતીય ઉપગ્રહનો પ્રારંભ કર્યો હતો, બીટ્સ પિલાની ગોવા કેમ્પસ ડાબોલીમ નજીક છે.

એન્જિનિયરીંગ કોલેજ ઉપરાંત, બહુ થોડી પોલિટેકનિક સંસ્થાઓ છે, જેમાં ફાધર અગ્નેલ પોલિટેકનિક, વેરના અને ધી ઇન્સ્ટિટ્યુટ ઓફ શિપબિલ્ડીંગ ટેકોલોજી, વાસ્કો ડા ગામાનો સમાવેશ થાય છે જે ટેકનિકલ અને વ્યાવસાયિક તાલીમ આપે છે.

જોકે, ગોવામાં જે અભ્યાસક્રમ ઉપલબ્ધ છે તેના કરતા વધુ માગ હોવાથી, મોટા ભાગના નિવાસીઓ અન્ય રાજ્યોમાં અભ્યાસક્રમ કરવાનું પસંદ કરે છે. ગોવા પણ ભારતમાં મરિન એન્જિનિયરીંગ, ફિશરીઝ, હોટેલ મેનેજમેન્ટ અને ક્વિઝીન જેવા અભ્યાસક્રમો માટે અત્યંત જાણીતુ છે. રાજ્ય વધુમાં દેશમાં અનેક શ્રેષ્ઠ શાળાઓમાંની એક બિઝનેસ સ્કુલ ધરાવે છે - ગોવા ઇન્સ્ટિટ્યુટ ઓફ મેનેજમેન્ટ જે એક સ્વાયત્ત છે અને તેની સ્થાપના 1993માં રોમ્યુયાલ્ડ ડી'સોઝા દ્વારા કરવામાં આવી હતી. શાળાના અભ્યાસક્રમના એક ભાગ તરીકે પોર્ટુગીઝ, ઘણી વખત કેટલીક શાળાઓમાં ત્રીજી ભાષા તરીકે પોર્ટુગીઝ શીખવવામાં આવે છે. ગોવા યુનિવર્સિટી પોર્ટુગીઝમાં સ્નાતક અને માસ્ટર્સ ડિગ્રી પણ ઓફર કરે છે.

આ પણ જુઓ

નોંધ

↑ "Goa". Commissioner Linguistic Minorities, 42nd Report, July 2003 to June 2004. National Commissioner Linguistic Minorities. મૂળ માંથી 8 ઑક્ટોબર 2007 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 17 July 2007. Konkani is the official language of the state. There is no second official language. However, as per notification, Marathi will be used for the purpose of reply by the Government whenever communications are received in that language. In the Official Language Act, it is provided that "the Marathi, shall also be used for all or any of the official purposes". Further it is provided that "nothing contained in this sub section shall be deemed to affect the use of the Marathi language in educational, social or cultural fields". Check date values in: |archive-date= (મદદ)
↑ UNI (30 May 2007). "Marathi vs Konkani debate continues in Goa". rediff.com. Rediff.com India Limited. મેળવેલ 17 July 2007.
↑ "Liberation of Goa". Government Polytechnic, Panaji. મૂળ માંથી 28 સપ્ટેમ્બર 2007 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 17 July 2007.
↑ Pillarisetti, Jagan. "The Liberation of Goa: an Overview". The Liberation of Goa:1961. bharat-rakshak.com. મૂળ માંથી 7 જાન્યુઆરી 2012 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 17 July 2007.
↑ ^૫.૦ ^૫.૧ ^૫.૨ "Goa". National Informatics Centre(NIC). મેળવેલ 4 January 2009.
↑ "Goa – The Vibrant State on March" (પ્રેસ રિલીઝ). Press Information bureau. http://pib.nic.in/release/release.asp?relid=45884.
↑ Sakshena 2003, p. 5
↑ De Souza 1990, p. 9
↑ De Souza 1990, p. 10
↑ De Souza 1990, p. 11
↑ "Wildlife Sanctuaries in Goa". મૂળ માંથી 20 જુલાઈ 2008 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 18 July 2008. Check date values in: |archive-date= (મદદ)
↑ "Ministry of Statistics and Programme Implementation". મેળવેલ 7 September 2006.
↑ ચંદીગઢની માથાદીઠ આવક ભારતમાં સૌથી વધુ છે
↑ ગોવાનું અર્થતંત્ર, goenkar.com દ્વારા ચકાસેલું, 2 એપ્રિલ 2005.
↑ "Goa not to have any more SEZs". મેળવેલ 13 November 2007.
↑ "Census Population" (PDF). Census of India. Ministry of Finance India. મૂળ (PDF, 40 KB) માંથી 19 ડિસેમ્બર 2008 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 18 December 2008.
↑ ^૧૭.૦ ^૧૭.૧ ^૧૭.૨ "Area and population". Government of Goa. મૂળ માંથી 31 જાન્યુઆરી 2009 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 5 January 2009.
↑ "Goa Population Policy (March 2007)". Government of Goa. મૂળ (DOC, 156 KB) માંથી 23 જૂન 2007 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 5 January 2009.
↑ "Rural-Urban Distribution". Census Department of India. મેળવેલ 5 January 2009.
↑ "Education". Government of Goa. મૂળ માંથી 20 જાન્યુઆરી 2002 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 5 January 2009.
↑ "Demographic status of Goa". Navhind Times. મૂળ માંથી 2 જૂન 2008 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 5 February 2009. Italic or bold markup not allowed in: |publisher= (મદદ)
↑ "Scheduled Casts & Scheduled Tribes Population". Census Department of India. મેળવેલ 5 January 2009.
↑ ^૨૩.૦ ^૨૩.૧ "Population by religious communities". Census department of India. મેળવેલ 22 December 2008.
↑ Commissioner Linguistic Minorities, 42nd report: July 2003 - June 2004, p. para 11.3, archived from the original on 8 ઑક્ટોબર 2007, https://web.archive.org/web/20071008000000/http://nclm.nic.in/shared/linkimages/35.htm, retrieved 6 June 2007
↑ "Solving the Language Imbroglio". Navhind Times. મેળવેલ 15 October 2008.
↑ "Konkani:The Tussule over the script". Navhind Times. મેળવેલ 18 October 2008.
↑ "Table 26: Three Main Languages in every State, 1991". Census of India 1991. Office of the Registrar General, India. મેળવેલ 1 August 2007.
↑ [૧]
↑ "Twenty eight tableaux to participate in year's Republic Day Parade" (પ્રેસ રિલીઝ). Press Information Bureau. http://pib.nic.in/archieve/lreleng/lyr2002/rjan2002/21012002/r210120025.html.
↑ ગોવાનું ટિયાટ્ર ફોક નાટક http://www.goablog.org/posts/tiatr-folk-drama-of-goa/
↑ Smitha Venkateswaran (14 Apr, 2007). "Konkan goes Tiatrical". The Economic Times. મેળવેલ 14 December 2008. Italic or bold markup not allowed in: |publisher= (મદદ); Check date values in: |date= (મદદ)
↑ ^૩૨.૦ ^૩૨.૧ ^૩૨.૨ ^૩૨.૩ Mills, James (2001). "Football in Goa: Sport, Politics and the Portuguese in India". Soccer & Society. 2 (2): 75–88. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); |access-date= requires |url= (મદદ)
↑ "Goan football has little cause to look back". Goa Football Association. મૂળ માંથી 28 સપ્ટેમ્બર 2007 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 19 July 2007.
↑ "Nehru stadium". Cricinfo.com. મેળવેલ 19 July 2007.
↑ http://www.mail-archive.com/goanet@lists.goanet.org/msg15601.html
↑ પારિકર વિરુદ્ધ રચાયેલ સમસ્યાઓ સંગ્રહિત ૨૦૦૭-૦૩-૧૩ ના રોજ વેબેક મશિન, અનિલ શાસ્ત્રી, ધ હિન્દુ , 31 જાન્યુઆરી 2005, ચકાસેલું 2 એપ્રિલ, 2005
↑ Banerjee, Sanjay (6 June 2007). "Congress set to rule Goa again". indiatimes.com. Times Internet Limited. મેળવેલ 5 August 2007.
↑ "North Goa District Website, Panaji Goa http://northgoa.nic.in". મૂળ માંથી 2011-12-19 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2010-02-18. External link in |title= (મદદ)
↑ "District-specific Literates and Literacy Rates, 2001". Education for all in India. મેળવેલ 18 July 2007.
↑ "No Administrative head". Times of India. મેળવેલ 6 April 2009.

સંદર્ભો

De Souza, Teotonio R. (1989). Essays in Goan history. Concept Publishing Company. ISBN 9788170222637. મેળવેલ 24 August 2009.
De Souza, Teotonio R. (1990). Goa Through the Ages: An economic history. Goa University publication. 2. Concept Publishing Company. ISBN 9788170222590. મેળવેલ 25 August 2009.
Sakshena, R.N. (2003). Goa: Into the Mainstream. Abhinav Publications. ISBN 9788170170051. મેળવેલ 24 August 2009.
ઇસાડોરા ટાસ્ટઃ: મધર ઇન્ડિયા. સ્થળની શોદ કરતા . પેપેરોની પુસ્તકો: બર્લિન 2009, ISBN 978-3-941825-00-0

બાહ્ય કડીઓ

Wikivoyage

વિકિયાત્રા (Wikivoyage) પર આ વિષયક વધુ માહિતી ઉપલબ્ધ છે:

ગોવા

ગોવા સરકાર સત્તાવાર વેબસાઇટ સંગ્રહિત ૨૦૦૮-૧૨-૦૫ ના રોજ વેબેક મશિન
ગોવા at the Open Directory Project

[1] "Goa". Commissioner Linguistic Minorities, 42nd Report, July 2003 to June 2004. National Commissioner Linguistic Minorities. મૂળ માંથી 8 ઑક્ટોબર 2007 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 17 July 2007. Konkani is the official language of the state. There is no second official language. However, as per notification, Marathi will be used for the purpose of reply by the Government whenever communications are received in that language. In the Official Language Act, it is provided that "the Marathi, shall also be used for all or any of the official purposes". Further it is provided that "nothing contained in this sub section shall be deemed to affect the use of the Marathi language in educational, social or cultural fields". Check date values in: |archive-date= (મદદ)

[2] UNI (30 May 2007). "Marathi vs Konkani debate continues in Goa". rediff.com. Rediff.com India Limited. મેળવેલ 17 July 2007.

[3] "Liberation of Goa". Government Polytechnic, Panaji. મૂળ માંથી 28 સપ્ટેમ્બર 2007 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 17 July 2007.

[4] Pillarisetti, Jagan. "The Liberation of Goa: an Overview". The Liberation of Goa:1961. bharat-rakshak.com. મૂળ માંથી 7 જાન્યુઆરી 2012 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 17 July 2007.

[nic1-5] ૫.૦ ^૫.૧ ^૫.૨ "Goa". National Informatics Centre(NIC). મેળવેલ 4 January 2009.

[pib1-6] "Goa – The Vibrant State on March" (પ્રેસ રિલીઝ). Press Information bureau. http://pib.nic.in/release/release.asp?relid=45884.

[sakname-7] Sakshena 2003, p. 5

[8] De Souza 1990, p. 9

[9] De Souza 1990, p. 10

[10] De Souza 1990, p. 11

[11] "Wildlife Sanctuaries in Goa". મૂળ માંથી 20 જુલાઈ 2008 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 18 July 2008. Check date values in: |archive-date= (મદદ)

[gdpstat-12] "Ministry of Statistics and Programme Implementation". મેળવેલ 7 September 2006.

[13] ચંદીગઢની માથાદીઠ આવક ભારતમાં સૌથી વધુ છે

[14] ગોવાનું અર્થતંત્ર, goenkar.com દ્વારા ચકાસેલું, 2 એપ્રિલ 2005.

[goasez-15] "Goa not to have any more SEZs". મેળવેલ 13 November 2007.

[Census_Population-16] "Census Population" (PDF). Census of India. Ministry of Finance India. મૂળ (PDF, 40 KB) માંથી 19 ડિસેમ્બર 2008 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 18 December 2008.

[govgoa4-17] ૧૭.૦ ^૧૭.૧ ^૧૭.૨ "Area and population". Government of Goa. મૂળ માંથી 31 જાન્યુઆરી 2009 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 5 January 2009.

[govgoa1-18] "Goa Population Policy (March 2007)". Government of Goa. મૂળ (DOC, 156 KB) માંથી 23 જૂન 2007 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 5 January 2009.

[urban-19] "Rural-Urban Distribution". Census Department of India. મેળવેલ 5 January 2009.

[govgoa3-20] "Education". Government of Goa. મૂળ માંથી 20 જાન્યુઆરી 2002 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 5 January 2009.

[21] "Demographic status of Goa". Navhind Times. મૂળ માંથી 2 જૂન 2008 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 5 February 2009. Italic or bold markup not allowed in: |publisher= (મદદ)

[sched-22] "Scheduled Casts & Scheduled Tribes Population". Census Department of India. મેળવેલ 5 January 2009.

[stats-23] ૨૩.૦ ^૨૩.૧ "Population by religious communities". Census department of India. મેળવેલ 22 December 2008.

[24] Commissioner Linguistic Minorities, 42nd report: July 2003 - June 2004, p. para 11.3, archived from the original on 8 ઑક્ટોબર 2007, https://web.archive.org/web/20071008000000/http://nclm.nic.in/shared/linkimages/35.htm, retrieved 6 June 2007

[25] "Solving the Language Imbroglio". Navhind Times. મેળવેલ 15 October 2008.

[26] "Konkani:The Tussule over the script". Navhind Times. મેળવેલ 18 October 2008.

[27] "Table 26: Three Main Languages in every State, 1991". Census of India 1991. Office of the Registrar General, India. મેળવેલ 1 August 2007.

[28] [૧]

[pib2-29] "Twenty eight tableaux to participate in year's Republic Day Parade" (પ્રેસ રિલીઝ). Press Information Bureau. http://pib.nic.in/archieve/lreleng/lyr2002/rjan2002/21012002/r210120025.html.

[30] ગોવાનું ટિયાટ્ર ફોક નાટક http://www.goablog.org/posts/tiatr-folk-drama-of-goa/

[Ecam-31] Smitha Venkateswaran (14 Apr, 2007). "Konkan goes Tiatrical". The Economic Times. મેળવેલ 14 December 2008. Italic or bold markup not allowed in: |publisher= (મદદ); Check date values in: |date= (મદદ)

[Mills-32] ૩૨.૦ ^૩૨.૧ ^૩૨.૨ ^૩૨.૩ Mills, James (2001). "Football in Goa: Sport, Politics and the Portuguese in India". Soccer & Society. 2 (2): 75–88. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); |access-date= requires |url= (મદદ)

[33] "Goan football has little cause to look back". Goa Football Association. મૂળ માંથી 28 સપ્ટેમ્બર 2007 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 19 July 2007.

[34] "Nehru stadium". Cricinfo.com. મેળવેલ 19 July 2007.

[35] ttp://www.mail-archive.com/goanet@lists.goanet.org/msg15601.html

[36] પારિકર વિરુદ્ધ રચાયેલ સમસ્યાઓ સંગ્રહિત ૨૦૦૭-૦૩-૧૩ ના રોજ વેબેક મશિન, અનિલ શાસ્ત્રી, ધ હિન્દુ , 31 જાન્યુઆરી 2005, ચકાસેલું 2 એપ્રિલ, 2005

[37] Banerjee, Sanjay (6 June 2007). "Congress set to rule Goa again". indiatimes.com. Times Internet Limited. મેળવેલ 5 August 2007.

[38] "North Goa District Website, Panaji Goa http://northgoa.nic.in". મૂળ માંથી 2011-12-19 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2010-02-18. External link in |title= (મદદ)

[LitRate-39] "District-specific Literates and Literacy Rates, 2001". Education for all in India. મેળવેલ 18 July 2007.

[40] "No Administrative head". Times of India. મેળવેલ 6 April 2009.

[૧]

[૨]

[૩]

[૪]

[૫]

[૬]

[૭]

[૮]

[૯]

[૧૦]

[૧૧]

[૧૨]

[૧૩]

[૧૪]

[૧૫]

[૧૬]

[૧૭]

[૧૮]

[૧૯]

[૨૦]

[૨૧]

[૨૨]

[૨૩]

[૨૪]

[૨૫]

[૨૬]

[૨૭]

[૨૮]

[૨૯]

[૩૦]

[૩૧]

[૩૨]

[૩૩]

[૩૪]

[૩૫]

[૩૬]

[૩૭]

[૩૮]

[૩૯]

[૪૦]

Goa
गोंय
— state —
પણજી Goaનું in ભારતમાં સ્થાન

અક્ષાંશ-રેખાંશ	15°29′35″N 73°49′05″E / 15.493°N 73.818°E / 15.493; 73.818
દેશ	ભારત
જિલ્લા(ઓ)	૨
સ્થાપના	૩૧ મે ૧૯૮૭

મુખ્ય મથક	પણજી
સૌથી મોટું શહેર	વાસ્કો દા ગામા

રાજ્યપાલ	મૃદુલા સિન્હા
મુખ્ય મંત્રી	પ્રમોદ સાવંત
વિધાનમંડળ (બેઠકો)	ગોઆ સરકાર (40)

વસ્તી • ગીચતા	૧૪,૦૦,૦૦૦ (૨૫ મો) • 363/km² (940/sq mi)
અધિકૃત ભાષા(ઓ)	કોંકણી^?
સમય ક્ષેત્ર	ભારતીય માનક સમય (+૦૫:૩૦)

વિસ્તાર	3,702 square kilometres (1,429 sq mi) (૨૮ મો)

ISO 3166-2	IN-GA
Footnotes ^"?"કોંકણી એકમાત્ર સત્તાવાર ભાષા છે, પરંતુ મરાઠીપણ કોઈપણ અથવા બધા સત્તાવાર હેતુઓ માટે ઉપયોગ કરવાની મંજૂરી છે.^[૧]^[૨]
વેબસાઇટ	goagovt.nic.in

ચિત્ર:Goaseal.png Goaની મહોર

Population Growth
વસતી ગણતરી	વસ્તી	%±
૧૯૫૧	૫,૪૭,૦૦૦	—
૧૯૬૧	૫,૯૦,૦૦૦	7.9%
૧૯૭૧	૭,૯૫,૦૦૦	34.7%
૧૯૮૧	૧૦,૦૮,૦૦૦	26.8%
૧૯૯૧	૧૧,૭૦,૦૦૦	16.1%
૨૦૦૧	૧૩,૪૩,૯૯૮	14.9%
Source:Census of India^[૧૬]^[૧૭]